Τσαρλς Μπουκόβσκι, ο κυνικός Κυνικός

Πρωινό: κρύο σάντουιτς με μία μπίρα
(κι ένα αυγό μέσα, όπως στην αγαπημένη ταινία Κοκτέιλ)

Το πρώτο ποίημα που έμαθα απέξω στη ζωή μου ήταν ένα του Μπουκόβσκι από τη συλλογή Η αγάπη είναι ένας σκύλος απ’ την κόλαση: «ένας σκύλος/που περπατά κατάμονος σε κάποιο ζεστό καλοκαιρινό/πεζοδρόμιο/φαίνεται να έχει τη δύναμη/10.000 θεών.//γιατί;» Θυμάμαι ένα καλοκαίρι, σε περίοδο κυνικών καυμάτων, να το «απαγγέλλω» σε φίλους και να απολαμβάνουμε τη δυνατή ιλαροτραγικότητά του. Παράλληλα, ένα από τα τόσο χαρακτηριστικά σκίτσα του συγγραφέα μού είχε κολλήσει τότε στο μυαλό: έδειχνε έναν τύπο αραγμένο με ένα μπουκάλι στο πλάι του, έναν σκύλο παραδίπλα, και τον ήλιο να λάμπει. Την ίδια εποχή διάβαζα τον τόμο Οι αρχαίοι Κυνικοί στην εξαιρετική μετάφραση και ερμηνευτική προσέγγιση του Ν.Μ. Σκουτερόπουλου, και φαίνεται πως η πιθανή ταύτιση του Μπουκόβσκι με τον σκύλο στο εν λόγω ποίημα με οδήγησε στο να τον συνδέσω υποσυνείδητα με έναν κύνα, και μάλιστα αρχαίο, έναν Κυνικό: συγκεκριμένα με τον Διογένη, που παραμερίζει τον Μέγα Αλέξανδρο για να απολαύσει τον ήλιο, όπως ο Μπουκόβσκι ζωγραφίζει τον εαυτό του με παραπλήσιο τελικό στόχο.   

Από εκείνη την ευτυχή διανοητική συσχέτιση χρειάστηκε να περάσουν τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνια (και ακριβώς είκοσι από τη στιγμή όπου ένας συμφοιτητής μου, το 1996, μου έδωσε να πρωτοδιαβάσω Μπουκόβσκι), χρειάστηκε να μεταφράσω ένα βιβλίο του Μπουκόβσκι με επιστολές (Για τη γραφή) και δύο με ποιήματα και αφηγήματα (Για τον έρωτα και Για τις γάτες), χρειάστηκε να διαβάσω μερικά από τα βιβλία του που δεν είχα διαβάσει και να ξαναδιαβάσω πολλά ακόμα, ώστε αυτή η συσχέτιση, αφενός να γίνει συνειδητή, αφετέρου να πάρει σάρκα και οστά στην παρούσα μελέτη. Χρειάστηκαν όμως δύο-τρία πράγματα ακόμα: η ανάγκη μου να κατανοήσω καλύτερα γιατί συχνά τα γραπτά μου χαρακτηρίζονται κυνικά (το γεγονός ότι μια άλλη μελέτη μου αφορά τον μεγαλύτερο εν ζωή κυνικό συγγραφέα, τον Μισέλ Ουελμπέκ, δεν θα μπορούσε να είναι συμπτωματικό), καθώς και το γιατί με γοητεύει ο Κυνικός τρόπος ζωής τη στιγμή που ο δικός μου διαφέρει κατά πολύ. Κι ένα τελευταίο: όταν ανακάλυψα πως το αγαπημένο κουκλάκι της κόρης μου το έχει σχεδιάσει η σουηδική εταιρεία… Bukowski, δεν είχα άλλη επιφύλαξη να δεχτώ το μοιραίο αυτού του βιβλίου.

Οι Κυνικοί ήταν οι αντεργκράουντ φιλόσοφοι της αρχαιότητας, και μάλιστα οι βασιλιάδες του αντεργκράουντ, όπως ο Μπουκόβσκι έμελλε να γίνει ο «βασιλιάς του αντεργκράουντ» της αμερικανικής λογοτεχνικής σκηνής.

Η εν λόγω συσχέτιση θα αναδειχτεί ως εξής: καταρχάς θα εξετάσω συνοπτικά τη φιλοσοφία ή, καλύτερα, τη βιοσοφία των αρχαίων Κυνικών (εφεξής «Κυνικοί/Κυνισμός») μέσα από τα ελάχιστα σωζόμενα θραύσματα της σκέψης τους και τις πολλές ανεκδοτολογικές ιστορίες της ζωής τους, φτιάχνοντας έναν ιδεοτυπικό δεκάλογο προκειμένου να εξαγάγω ορισμένα συμπεράσματα για το τι ήταν ο Κυνισμός. Ένα συμπέρασμα από τα προσεχώς: οι Κυνικοί ήταν οι αντεργκράουντ φιλόσοφοι της αρχαιότητας, και μάλιστα οι βασιλιάδες του αντεργκράουντ, όπως ο Μπουκόβσκι έμελλε να γίνει ο «βασιλιάς του αντεργκράουντ» της αμερικανικής λογοτεχνικής σκηνής. Στη συνέχεια θα ερευνήσω την πολυδιάστατη σχέση ανάμεσα στον Κυνισμό και στον νεωτερικό και σύγχρονο κυνισμό (εφεξής «κυνισμός/κυνικοί»), δηλαδή το πώς η συγκεκριμένη αρχαία βιοσοφία μετατοπίστηκε εννοιολογικά μες στους αιώνες για να σημάνει κάτι άλλο, μα συναφές. Στο «κυρίως γεύμα» θα ανιχνεύσω τον βαθμό κατά τον οποίο οι αρχές του Κυνισμού βρίσκουν εφαρμογή στο έργο και τη ζωή του Μπουκόβσκι (ο ίδιος, από όσο ξέρω, δεν γνώριζε τη συγκεκριμένη βιοσοφία κι έτσι δεν φαίνεται να υπήρχε κάποια συνειδητή επίδραση πάνω του), καθώς και το πόσο κυνικός ήταν σύμφωνα με τις τρέχουσες σημασίες της λέξης. 

Από το αχανές έργο του Μπουκόβσκι (πάνω από 50 τόμοι) θα ασχοληθώ με περίπου τα τρία τέταρτα, για δύο λόγους: πρώτον, θα ήταν αδύνατο να γίνουν παραπομπές σε όλο το corpus του χωρίς να μετατραπεί μια θεματικά επικεντρωμένη μονογραφία (που είναι ο στόχος μου) σε μια ολοκληρωμένη διατριβή (που διόλου με ενδιαφέρει). Και δεύτερον, ο Μπουκόβσκι, καλώς (για τους φανατικούς αναγνώστες του) ή κακώς (για τους φανατικούς αντιπάλους του), επαναλαμβάνεται. Στην πενηντάχρονη πορεία του στον χώρο της λογοτεχνίας –από τα 24 του, όταν δημοσίευσε το πρώτο αφήγημα, μέχρι τον θάνατό του στα 73 του– οι θεματικές των ποιημάτων και των πεζογραφημάτων του (έρωτας και σεξ, αλκοόλ και άλλες ουσίες, γραφή και λογοτεχνική αναγνώριση, βία και περιθωριοποίηση, φτώχεια και μοναχικότητα, δουλειές του ποδαριού, ιππόδρομος κ.ά.) παρέμειναν εμμονικά ίδιες, ενώ ακόμα και το ύφος του, παρά τις επιμέρους παραλλαγές, δεν άλλαξε ουσιαστικά.

Πώς κατόρθωσε ένας άνθρωπος με περιορισμένη για τα δεδομένα της εποχής του εκπαίδευση, [...] να περάσει από τη σχετική αφάνεια των μικρών περιοδικών στο να γίνει λογοτεχνικό ίνδαλμα, και μάλιστα εν ζωή, καταλήγοντας να είναι ο πιο ευπώλητος ποιητής παγκοσμίως;

Πολλοί δηλώνουν φαν του Μπουκόβσκι χωρίς αυτό να (πρέπει να) διακρίνεται είτε στη ζωή τους είτε στο όποιο έργο τους. Από την άλλη, αρκετοί τον περιφρονούν ή και τον απεχθάνονται, κι έχουν –αν μη τι άλλο– τους λόγους τους. Η απολύτως ιδιάζουσα περίπτωσή του δεν έχει αφήσει κανέναν αδιάφορο. Πώς κατόρθωσε ένας άνθρωπος με περιορισμένη για τα δεδομένα της εποχής του εκπαίδευση, ο οποίος έκανε τη μια κωλοδουλειά μετά την άλλη και ζούσε λίαν επικινδύνως, να περάσει από τη σχετική αφάνεια των μικρών περιοδικών στο να γίνει λογοτεχνικό ίνδαλμα, και μάλιστα εν ζωή, καταλήγοντας να είναι ο πιο ευπώλητος ποιητής παγκοσμίως; Επιπλέον, για ποιους λόγους η σημασία αυτού του κυνικού Κυνικού του 20ού αιώνα διατηρείται και αυξάνεται συνεχώς –αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι, πάνω από δύο δεκαετίες μετά τον θάνατό του, πολλά βιβλία του εξακολουθούν να ανατυπώνονται αλλά και να μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες, καθώς επίσης κατάλοιπα κείμενα, εικαστικά σχέδια και επιστολές του, φωτογραφίες και βιντεοσκοπήσεις του, κινηματογραφικές ταινίες και θεατρικές παραστάσεις επηρεασμένες από το έργο του, βλέπουν κάθε λίγο και λιγάκι το φως της δημοσιότητας– ενώ το έργο πολλών άλλων λογοτεχνών, φαινομενικά πιο σημαντικών και πραγματικά πιο καταξιωμένων, μοιάζει να ξεχνιέται ή και να ξεπερνιέται; Αυτά τα δύο ερωτήματα, που αξιώνουν μια ενιαία απάντηση, την οποία αφήνω να διαφανεί στο «κυρίως γεύμα», θα θίξω στο τέλος, προτού δώσω τον λόγο στον Θεοδόση Βολκώφ, συγγραφέα του επιμέτρου.

[…]

«Ποιος ενδιαφέρεται για τη χαμοζωή ενός/μπεκρή αλήτη;» γράφει ο Μπουκόβσκι ότι του έλεγαν χλευαστικά διάφοροι, όταν άρχιζε να δημοσιεύει τα έργα του (Come On In!, 74). Πολλοί, πάρα πολλοί, είναι η σωστή απάντηση, αφού το 2000 οι συνολικές πωλήσεις του σε όλο τον κόσμο υπερέβαιναν τα 15 εκατομμύρια αντίτυπα (Debritto, 178), ενώ αμέτρητοι είναι όσοι τον διάβασαν και τον διαβάζουν είτε δανειζόμενοι τα βιβλία του από άλλους και από βιβλιοθήκες, είτε πλέον στο διαδίκτυο. Αν λάβουμε υπόψη ότι μόνο ο εκδοτικός οίκος Harper Collins/Ecco, που το 2002 πήρε τα δικαιώματα από τον Black Sparrow Press για τα βιβλία του Μπουκόβσκι, έχει σε κυκλοφορία 44 τίτλους του, ενώ και άλλοι εκδοτικοί οίκοι έχουν σε συνεχή κυκλοφορία αρκετά βιβλία του, καταλαβαίνουμε ότι ο αριθμός των συνολικών πωλήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο έχει πλέον αγγίξει ιλιγγιώδη επίπεδα για έναν αντεργκράουντ δημιουργό. Αλλά και στα καθ’ ημάς είναι ιδιαίτερα αγαπητός, αφού, όχι μόνο άρχισε να μεταφράζεται ήδη από τη δεκαετία του ’70 (με πιθανό πρωτεργάτη τον σημαντικό ποιητή Αλέξη Τραϊανό), όχι μόνο μεταφράζονται συνεχώς αμετάφραστα έργα του, αλλά και οι παλιοί τίτλοι μεταφράζονται εκ νέου. Πώς κατόρθωσε αυτός ο μαινόμενος «πορνόγερος», αυτό το «Κακό Παιδί της ποίησης» (Come On In!, 210) και της πεζογραφίας, αυτός ο «αλήτης με στιλ» όπως αυτοχαρακτηριζόταν, αυτός ο κομψός πένης και αυτουργός της σοφίας όπως χαρακτήριζε κάθε Κυνικό ο Δίων Χρυσόστομος, να γίνει τόσο διάσημος, αναγνωρίσιμος ως προσωπικότητα ακόμα κι από ανθρώπους (μου έχει τύχει!) που δεν διαβάζουν τίποτα; Στο ποίημα «η αίσθησή του» γράφει ότι «σπουδαία βιβλία είναι/αυτά που/χρειαζόμαστε» (The Last Night…, 31) και θεωρώ πως χρειαζόμαστε αρκετά από τα βιβλία αυτού του σύγχρονου κλασικού. Γιατί;    

«Οι λογοτεχνικές φόρμες, σαν τα ζώα, επιβιώνουν με το να προσαρμόζονται στο περιβάλλον» υποστηρίζει θαυμάσια ο Dudley (110), και ο Μπουκόβσκι υπήρξε από τους συγγραφείς που διείδαν πως η μεταπολεμική εποχή χρειαζόταν μια λογοτεχνία «προσαρμοσμένη στο περιβάλλον», μια λογοτεχνία ανανεωμένη στη μορφή και το περιεχόμενο. Έγραψε λοιπόν σε μια άμεση, ωμή και δυνατή γλώσσα εστιάζοντας σε θεματικές στις οποίες οι περισσότεροι συγγραφείς λογοκρίνονται έσωθεν ή έξωθεν (όπως, προπάντων, το σεξ), καθώς και σε ανθρώπινους τύπους και κοινωνικές κατηγορίες που η λογοτεχνία, ιδίως η «υψηλή», συχνά απέφευγε: άεργους, άνεργους, φτωχούς, πόρνες, υπαλληλάκους, μικροκακοποιούς, όλους τους λιγότερο ή περισσότερο περιθωριοποιημένους στις δυτικές μεγαλουπόλεις, για πολλούς από τους οποίους φαντάζει δύσκολο έως αδύνατο να βελτιώσουν αισθητά τη ζωή τους – σε αυτούς μπορούμε να συμπεριλάβουμε και αρκετούς καλλιτέχνες. Ικανός να περιγράψει όλη την αμερικανική κοινωνία σε μια σύντομη βόλτα από το δωματιάκι του μέχρι το μπαρ, ο Μπουκόβσκι «φωτογράφισε», πάντα με επίκεντρο τη δική του ζωή, τους συνανθρώπους του προσεκτικά, μίλησε για τα προβλήματά τους χωρίς να τα εξιδανικεύσει όπως κάνουν συχνά οι λόγιοι συγγραφείς, παίνεψε το θάρρος και τη θέλησή τους χωρίς να παραλείψει να καυτηριάσει τα ελαττώματά τους, αποκάλυψε τις ήττες τους χωρίς να ξεχνά να λαμπρύνει τις χαρές τους, «γειώνοντας τους πάντες, ακόμα και τους αγγέλους» όπως είπε, κατά το ένα ήμισυ εγκωμιαστικά και κατά το άλλο επικριτικά, ο Λέοναρντ Κόεν. Αυτό που σημειώνει ωραία ο Σκουτερόπουλος ακολουθώντας τον Σοπενχάουερ, ότι «έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε το κέντημα του αρχαίου κόσμου από την καλή· με τους Κυνικούς το βλέμμα στρέφεται για λίγο και στην ανάποδη όψη του, την όχι και τόσο όμορφη» (ΑΚ, 11, πρόλογος), ισχύει απόλυτα για τον Μπουκόβσκι ο οποίος, επειδή έδειξε με τόση παρρησία την ανάποδη όψη της Αμερικής, την όχι και τόσο όμορφη, παραγκωνίστηκε επιδεικτικά από το ακαδημαϊκό κατεστημένο. Και αυτό που σημειώνει εξίσου ωραία ένας βιογράφος του, ότι «αξίζει να μελετηθεί πώς ένας απαρέγκλιτος μισάνθρωπος συνέβαλε περισσότερο στον εκδημοκρατισμό της ποίησης από κάθε άλλο Αμερικανό συγγραφέα, ζωντανό ή νεκρό, και χωρίς να έχει κανένα τέτοιο σχέδιο» (Baughan, 81), είναι αυτό που προσπάθησα να δείξω εδώ, μεταξύ άλλων. Με λίγα λόγια, ο Μπουκόβσκι έγραψε «με χιούμορ και με χάρη» για απλούς ανθρώπους αυτά που ζούσε και ο ίδιος ως απλός, και συγχρόνως σύνθετος, άνθρωπος, κι έγινε ένας λογοτεχνικός ήρωας, όπως ο κλασικός Κυνικός θεωρούνταν ένας φιλοσοφικός ήρωας.