«Η Εξοµολόγηση» του Μαξίµ Γκόρκι (εκδ. Νίκας) – Προδημοσίευση αποσπάσματος από το επίμετρο του Μάνου Στεφανίδη

«Η Εξομολόγηση ή Οι Θεοδημιουργοί»

«Θεοδημιουργός είναι ο κοσμάκης! 

Ο αμέτρητος οικουμενικός λαός,

ο πιο τρανός μεγαλομάρτυρας απ' όλους εκείνους 

που δόξασε η εκκλησία,

αυτός είναι ο θεός ο ποιών θαυμάσια»! 

Η Εξομολόγηση

Αρχικά μου προξένησε μεγάλη εντύπωση το ότι η Εξομολόγηση –ένα κείμενο συγκλονιστικό από κάθε πλευρά, οφείλω να το δηλώσω αμέσως– δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στην Ελλάδα. Γι’ αυτό και ευχαριστούμε τις Εκδόσεις Νίκας που μας την προτείνει. Άγνωστη, λοιπόν, η Εξομολόγηση παρά τη δημοφιλία των άλλων, πολύ πιο γνωστών έργων του Γκόρκι, είτε των μυθιστορημάτων που επανεκδίδονται συχνά όπως Τα Πανεπιστήμιά μου, είτε θεατρικών έργων που βλέπουν κατ' επανάληψη τα φώτα της ράμπας (Όπως λ.χ Οι Εχθροί ή Ο Βυθός). 
Μαξίμ Γκόρκι, δηλαδή «πικρός», ήταν το φιλολογικό ψευδώνυμο του Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πεσκόφ ο οποίος γεννήθηκε στο Νίζνι Νόβγκοροντ το 1868 και πέθανε στη Μόσχα το 1936. Αξίζει εδώ ν’ αναφέρουμε ότι τα μυθιστορήματά του, εκτός των άλλων, έχουν μεταφράσει η Μέλπω Αξιώτη και ο Άρης Αλεξάνδρου (π.χ τη περίφημη Μάνα που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1906, δύο χρόνια πριν την Εξομολόγηση) ενώ τα θεατρικά του ο Κωστής Σκαλιώρας και ο Παύλος Μάτεσις. Πού να οφείλεται άραγε αυτή η διάκριση και η ανάλογη αποσιώπηση; (Πρόσεξα πάντως ότι συμβαίνει το ίδιο και σε άλλες γλώσσες και σε εκδοτικούς οίκους παγκόσμιας εμβέλειας). 

Ο λόγος που η Εξομολόγηση δεν είναι γνωστή και δεν κυκλοφορεί ευρέως, οφείλεται, νομίζω, στο γεγονός ότι πρόκειται για ένα ποιητικό, θρησκευτικό –ή, καλύτερα, μεταθρησκευτικό– κείμενο το οποίο απηχεί απόψεις του Γκόρκι σχετικά με τη δημιουργία μιας νέας θρησκείας, συμβατής και με τον κομμουνισμό αλλά και με τα πρωτοχριστιανικά διδάγματα. Πώς, με άλλα λόγια, το ατομικό γίνεται συλλογικό και το εγώ, εμείς... Δηλαδή το «χτίσιμο», με σοσιαλιστικά υλικά και οδηγό την καθαρή επιστήμη, ενός καινούργιου θεού (God building) ή, αν προτιμάτε, του Θεού-Ορθού Λόγου, όπως πρέσβευε η γαλλική Επανάσταση. Ή, τέλος, της Θρησκείας της Ανθρωπότητας την οποία αναγνώριζε πανηγυρικά ο θετικισμός του Αυγούστου Κοντ. Πρόκειται για ιδέες σχετικές με τη «Θεοδημιουργία» και τους θεοδημιουργούς που ήταν πολύ δημοφιλείς στο τέλος του 19ου ή την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα και στη Ρωσία και τις εκπροσωπούσαν, αφενός, ο πολύς Ανατόλι Λουνατσάρσκι –αργότερα, το 1917, κομισάριος παιδείας και πολιτισμού των σοβιέτ– και αφετέρου ο γαμπρός του Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ, αντίπαλος του Λένιν. Και βέβαια ο Γκόρκι, ο οποίος γράφει ενδεικτικά:

«Ο Χριστός, ο πρώτος αληθινά λαϊκός Θεός, γεννήθηκε από το πνεύμα του λαού όπως και το πουλί φοίνικας από τη φλόγα».

Ο λόγος που η Εξομολόγηση δεν είναι γνωστή και δεν κυκλοφορεί ευρέως, οφείλεται, νομίζω, στο γεγονός ότι πρόκειται για ένα ποιητικό, θρησκευτικό –ή, καλύτερα, μεταθρησκευτικό– κείμενο το οποίο απηχεί απόψεις του Γκόρκι σχετικά με τη δημιουργία μιας νέας θρησκείας, συμβατής και με τον κομμουνισμό αλλά και με τα πρωτοχριστιανικά διδάγματα.

Περιττό να πω ότι ο Ουλιάνοφ ο ίδιος αντιδρούσε σφοδρά και ενίοτε βίαια σ’ αυτές τις ιδέες, θεωρώντας τις ήκιστα μαρξιστικές και πιστεύοντας ότι αποτελούν έναν συγκεκαλυμμένο κομφορμισμό, εξαιρετικά επικίνδυνο για τις ιδέες της επανάστασης και την ωρίμανση του λαϊκού φρονήματος. Όπως και να το κάνουμε, θρησκεία, το όπιο του λαού, και η λατρεία ενός νέου θεού είναι απόψεις που δεν συμβαδίζουν. Έτσι ο ήπιος αγνωστικισμός που πρέσβευε ο Λουνατσάρσκι και αποδεχόταν εν μέρει ο Γκόρκι –κυρίως από σεβασμό προς την σεβάσμια φιγούρα του Τολστόι αλλά και την αναρχική-θρησκευτική παρακαταθήκη του Ντοστογιέφσκι– δεν θα επιβίωναν μετά την επικράτηση των Μπολσεβίκων και τον επιθετικό αθεϊσμό του μαρξισμού-λενινισμού. 

Ο Λουνατσάρσκι –τον οποίο σατιρίζει στον θεατρικό του «Κοριό» ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι το 1928– ανήκε αρχικά στην πτέρυγα Vperedist διαφοροποιούμενος από τους ακραίους Μπολσεβίκους. Την εποχή που πρωτοεμφανίζεται η Εξομολόγηση αυτός γράφει το δίτομο έργο  Θρησκεία και Σοσιαλισμός (1908-1911) στο οποίο αναπτύσσει τα σχετικά με την κατασκευή του Θεού, δηλώνοντας εμφαντικά ότι ο επιστημονικός σοσιαλισμός είναι πιο θρησκευτικός από οποιαδήποτε άλλη θρησκεία και ότι ο αληθινός σοσιαλδημοκράτης είναι πιο θρησκευόμενος από όλα τα άλλα ανθρώπινα πλάσματα, αποκρούοντας συγχρόνως οποιαδήποτε δεισιδαιμονία ή πρόληψη.

Όλα αυτά πάντως είναι απαραίτητα για να καταλάβουμε το ιδιαίτερο βάρος του εν λόγω έργου όπως και τη μεταβατική όσο και γονιμότατη περίοδο που το κυοφόρησε. Η νουβέλα η Εξομολόγηση κυκλοφόρησε το 1908 σ' έναν συλλογικό τόμο (Znaniye compilation, Saint Petersburg) και σύντομα αυτοτελώς λόγω προφανώς του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος που προκάλεσε (Ladyzhnikov Publishers, Βερολίνο). 

Η ιστορία του προσκυνητή Ματβέι (Ματθαίου) βασίζεται στην αληθινή ζωή ενός παράξενου θρησκευόμενου από το Νίζνι Νόβγκοροντ –που ήταν και η ιδιαίτερη πατρίδα του Γκόρκι– όπως την περιέγραψε ο θεολόγος στάρεβιτς Bogdan-Stepanets. Αργότερα σ’ ένα μονόπρακτο που λεγόταν «Στην άκρη του κόσμου» ο Γκόρκι μνημονεύει ανάλογο χειρόγραφο του φίλου του S.G. Somov με αναμνήσεις από τα κάτεργα της Σιβηρίας. Η νουβέλα που γράφτηκε στην περίοδο κατά την οποία ο Γκόρκι βρισκόταν υπό την άμεση επιρροή και γοητεία του Λουνατσάρσκι αλλά και του Νίτσε, φαίνεται ότι τρομοκράτησε τον Λένιν, ο οποίος σε πάμπολλες περιπτώσεις, θέλοντας να αποσυνδέσει τον Σοσιαλισμό από τον Χριστιανισμό, αναφερόταν απαξιωτικά στην Εξομολόγηση. Να γιατί το βιβλίο συστηματικά αποσιωπήθηκε παρά –επαναλαμβάνω– την ιδιαίτερη γοητεία του. Προσωπικά, μου θυμίζει το βιβλίο ενός επίσης άθεου, αγνωστικιστή-θεοσοφιστή κατά καιρούς, θρησκευόμενου άλλοτε και για ένα διάστημα παθιασμένου ομοϊδεάτη και του Λένιν και του Γκόρκι. Αλλά και του Νίτσε. Αναφέρομαι βέβαια στον Νίκο Καζαντζάκη και το βιβλίο του Ο Φτωχούλης του Θεού που συγγενεύει τόσο με την Εξομολόγηση. Όμως γενικότερα ο Γκόρκι μπορεί να τοποθετηθεί άνετα και ως μαγικός αφηγητής και ως μέγας κοινωνικός ανατόμος, ανάμεσα στην Ανθρώπινη Κωμωδία του Ονόρε ντε Μπαλζάκ και τα πυκνά διηγήματα ή το διεισδυτικό θέατρο του Άντον Τσέχωφ. Οι ιστορίες και οι θεωρίες της λογοτεχνίας κατατάσσουν τον Μαξίμ Γκόρκι κάπως άκριτα στον χώρο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και τον θεωρούν πρόδρομο του συγκεκριμένου κινήματος και βασικό διαμορφωτή του λεγόμενου «δόγματος Ζντάνοφ». Θα μπορούσα να παραθέσω δεκάδες αντεπιχειρήματα για ν’ αποδείξω ότι η πένα του υπερβαίνει το πλαίσιο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αρκεί όμως η Εξομολόγηση για να πειστεί ο κάθε αμφισβητίας πως ο Γκόρκι, όντας παγκόσμιος, διαθέτει τέτοιο μέγεθος το οποίο δεν βολεύεται σε προκατασκευασμένα κουτιά ή ορισμούς της τέχνης. Είναι συγχρόνως ρεαλιστής, ρομαντικός, ανατροπέας της παραδοσιακής αφήγησης και ένας συγγραφέας γεμάτος ευρήματα και εκπλήξεις...

Μάνος Στεφανίδης

Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ

Ιστορικός Τέχνης

Συγγραφέας

Μέλος της Εταιρίας Συγγραφέων

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Ο Ματθαίος είναι ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στην αναζήτηση του Θεού. Στην προσπάθειά του να Τον γνωρίσει, ταξιδεύει αδιάκοπα, συνοµιλεί, συναναστρέφεται και συµβιώνει µε ανθρώπους πολύ διαφορετικούς από αυτόν. Προσπαθεί να µάθει από εκείνους όσα ξέρουν για τον Θεό και τον άνθρωπο. Όλοι κάτι έχουν να τον διδάξουν µε τον δικό τους τρόπο. Κι αυτός, άπληστος για γνώση, παλεύει να δώσει απαντήσεις στους προβληµατισµούς του και να βάλει σε µια τάξη τις σκέψεις αλλά και την πίστη του. Στον αγώνα του αυτό θα δοκιµαστεί, θα δοκιµάσει, θα αµφισβητήσει, θα πιστέψει. Η Εξοµολόγηση του Μαξίµ Γκόρκι χαρακτηρίστηκε το «Ευαγγέλιο του προλεταριάτου». Πρόκειται για ένα ρεαλιστικό κλασικό έργο που οι θεωρίες και οι αξίες που πραγµατεύεται δεν είναι «µουσειακές». Αντίθετα, ο αναγνώστης εύκολα διαπιστώνει πως είναι πιο επίκαιρες από ποτέ.