«Υπέροχες μέρες» του Βιμ Βέντερς – Και μια αναδρομή στο έργο του σπουδαίου Γερμανού σκηνοθέτη

O Bιμ Βέντερς ξεκίνησε τις μεγάλου μήκους του το 1971 με το Summer in the city, φιλμ ήρεμης, παγωμένης ατμόσφαιρας, σε συνεργασία με τον συγγραφέα Πίτερ Χάντκε και συνέχισε με εξαιρετικές ταινίες περιπλάνησης σαν την Αλίκη στις πόλεις (1974), Η αγωνία του τερματοφύλακα πριν από το πέναλτι (1972), Λάθος κίνηση (1975), ελεύθερη διασκευή του αριστουργηματικού μυθιστορήματος Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ, του Γκαίτε, Στο πέρασμα του χρόνου (1976), Ένας Αμερικάνος φίλος (1977), Η κατάσταση των πραγμάτων (1982), Παρίσι, Τέξας (1984), Τokyo-Ga (1985), Μέχρι το τέλος του κόσμου (1991), Lisbon story (1994), Πέρα από τα σύννεφα (1996), To τέλος της βίας (1997), The million dollar Hotel (2000) και Rendez-vous à Palerme (2008).

Μία θεμελιώδης αισθητική αρχή και θεματική του Βέντερς είναι αυτή της δύναμης των εικόνων. Χαρακτηριστικά φιλμ αυτής της στυλιστικής/θεματικής είναι τα Μέχρι το τέλος του κόσμου (1991), Πέρα από τα σύννεφα (1996), The End of Violence (1997), Rendez-vous à Palerme (2008), Land of plenty (2003), Αλίκη στις πόλεις (1974), Στο πέρασμα του χρόνου (1976), Ένας Αμερικάνος φίλος (1977), Η κατάσταση των πραγμάτων (1982), Αστραπή πάνω από το νερό (1980), Τokyo-Ga (1985), Υπέροχες μέρες (2023), Anselm (2023), Το αλάτι της Γης (2014) και Pina (2011), To τέλος της βίας (1997), The million dollar Hotel (2000), Rendez-vous à Palerme (2008), Τα φτερά του έρωτα (1987) και Τόσο μακριά, τόσο κοντά (1993).

Στο έργο του Βέντερς υπάρχει βέβαια η θεματική κι αφηγηματική και μυθοπλαστική αρχή της δύναμης των ιστοριών, που εντοπίζουμε σε αρκετές ταινίες του, από τον Αμερικάνο φίλο έως το Παρίσι, Τέξας και το Μη ξαναγυρίσεις (Don’t come knocking, 2005), το Hammett (1982) και το Πορφυρό γράμμα (2005) από το μυθιστόρημα του Ναθάνιελ Χόθορν.

Να σημειώσουμε εδώ πως όλα τα ποιητικά και δημιουργικά ντοκιμαντέρ (και συνάμα ευρύτερα πορτρέτα) που έκανε από το 1999, ξεκινώντας από το Buena Vista Social Club, για την Πίνα Μπάους, τον Σαλγκάδο, τον Α. Κίφερ, μα και τα παλαιότερα, πιο προσωπικά και ελεύθερα, για τον Νίκολας Ρέι (Αστραπή πάνω από το νερό, 1980) και για τον Όζου (Τokyo-Ga), είναι θαυμάσια!

Anselm, για τον Άνσελμ Κίφερ

Ο Βιμ Βέντερς σκηνοθέτησε το 2023, ένα όμορφο, υποβλητικό κι ατμοσφαιρικό, εικαστικό και δημιουργικό ντοκιμαντέρ που θυμίζει χάπενινγκ, εγκατάσταση και φιλμ ταυτόχρονα, το Anselm, πάνω στον σπουδαίο, μεταπολεμικό, Γερμανό εικαστικό Anselm Kiefer. Ο Βέντερς υιοθετεί έναν αργό, ιερατικό ρυθμό σε ένα φιλμ πνευματικής υφής που μας εκθέτει το καλλιτεχνικό βάρος, βάθος, όγκο, αξία και ευρύτητα σκέψης του εικαστικού, έντονα υλικού και μεγαλεπήβολου έργου του σημαντικότατου Άνσελμ Κίφερ. O Βέντερς, στο φιλμ-πορτρέτο του πάνω στην τέχνη του Κίφερ, αποκαλύπτει τη διαδρομή της ζωής, των εμπνεύσεων και ψαξιμάτων, τη δημιουργική διαδικασία και την πορεία του Α.Κίφερ, την έλξη που του άσκησαν οι μύθοι και η Ιστορία.

Ο Άνσελμ Κίφερ δημιούργησε τεράστιους πίνακες και μικρότερους, ακουαρέλες, ελαιογραφίες, έργα mixed media, ήτοι μικτών υλικών και μέσων, και σχέδια. Χρησιμοποίησε το ξύλο, την άμμο, το χώμα, κιμωλία, μαλλί, τη φωτιά, την κάπνα, τη στάχτη, το τσιμέντο, τα μέταλλα, το γυαλί, διάφορα απορρίματα, κατεστραμμένα υλικά ερειπίων, οργανικά υλικά κι υλικά που προέρχονται από τη γη, γλυπτά κι εγκαταστάσεις, «περιβάλλοντα», οικοδομημένα απ’ τον ίδιο οικήματα (τα «σπίτια» που στέγασαν εκτιθέμενα έργα του), μνημεία και κατασκευές. Ο Κίφερ είπε πως ενώ πολλοί πίνακές του μοιάζουν γκρίζοι και μπεζ, εάν τους παρατηρήσεις προσεκτικότερα βρίσκεις πως εμπερικλείουν πολλή δουλειά πάνω στο χρώμα. Ο Γάλλος «νέος φιλόσοφος» Μπερνάρ-Ανρί Λεβύ τον ονόμασε ζωγράφο-γεωλόγο και αλχημιστή. Θεωρείται ένας από τους καλύτερους εικαστικούς και πλαστικούς καλλιτέχνες της εποχής του 2000 και πρωτύτερα και της αλλαγής χιλιετίας.

Ο Άνσελμ Κίφερ ακολούθησε ορισμένα εικαστικά στυλ νεοεξπρεσιονιστικά, μεταμοντέρνα (με τη μεταγλώσσα του σχολιασμού άλλων έργων), αφαιρετικά, εννοιολογικά, πολιτισμολογικά και άλλα. Έθεσε ερωτήματα, εικαστικές, καλλιτεχνικές, ιδεολογικές και πολιτιστικές έννοιες και προτάσεις (βρίσκουμε συμβολισμούς στα έργα), κι ιδεολογικούς προβληματισμούς πάνω στην Ιστορία, τη Φύση, την κοινωνία, την φιλολογία, το Ολοκαύτωμα, την πολιτική, και τη γραπτή ποίηση.

Τα τοπία του και οι μεγάλοι σε μέγεθος τοπιογραφικοί πίνακές του (τρόπον τινά μεγάλες νεκρές φύσεις;), δηλαδή ξεραμένα χωράφια και ξερά τοπία, είναι υποβλητικά κι εκφραστικά. Έχει δημιουργήσει ένα πλουσιότατο, μεγαλειώδες έργο που σημαντικό μέρος του το έφτιαξε με τους βοηθούς του, στους μεγάλους εργοστασιακούς χώρους που είχε αγοράσει στη Γαλλία και τους είχε μετατρέψει σε στούντιο, στο παλαιικό Μπαρζάκ της Οξιτανίας στον νότο – όπου γυρίστηκε μεγάλο μέρος της ταινίας του Βέντερς – και στην Île-de-France, κοντά στο Παρίσι.

Το έργο του εκτός από ιδεολογικές και πολιτικές αναφορές στον Γερμανικό πολιτισμό, αναφέρεται σε γερμανικούς μύθους (Το τραγούδι των Νιμπελούγκεν και Πάρσιφαλ) και σε μεγάλες γερμανικές προσωπικότητες της φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και πολιτικής...

Συζητήθηκαν πολύ κάποιοι πίνακές του που απεικονίζουν άντρες που χαιρετούν ναζιστικά και άλλες αναφορές του στον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό, μα ο Κίφερ εξήγησε πως ο ναζισμός αποτελεί μέρος της ιστορίας και της παλαιότερης πολιτικής κουλτούρας των Γερμανών (βλέπε το σημερινό, ανερχόμενο ακροδεξιό AfG) που δεν πρέπει και δεν μπορεί να αποσιωπηθεί και άρα μπορεί, λογικά, να αναπαρίσταται εικαστικά, προς γνώσιν και συμμόρφωση, προσθέτω. Το έργο του εκτός από ιδεολογικές και πολιτικές αναφορές στον Γερμανικό πολιτισμό, αναφέρεται σε γερμανικούς μύθους (Το τραγούδι των Νιμπελούγκεν και Πάρσιφαλ) και σε μεγάλες γερμανικές προσωπικότητες της φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και πολιτικής, περιέχει φιλοσοφικές, φιλολογικές αναζητήσεις που σχετίζονται με τον Χάιντεγκερ, τον Πάουλ Τσέλαν, τον Νοβάλις, τον ιδεαλιστή φιλόσοφο Φ.Γ.Ζ. Σέλινγκ, τον Χέγκελ, τον γερμανικό ιδεαλισμό, την ποίηση, τον Σελίν, τον Ροντέν, τους Γάλλους υπαρξιστές συγγραφείς, την Καμπάλα και άλλες, μυστικές, μυστικιστικές ή υπαρξιστικές ή ιδεαλιστικές πνευματικές τάσεις και φιλοσοφικές κατευθύνσεις γενικότερα.
Είπε το φοβερό «η βιογραφία μου είναι η βιογραφία της Γερμανίας»! Διατύπωσε το σοφό απόφθεγμα «για να γνωρίσεις τον εαυτό σου, πρέπει να γνωρίσεις τον λαό σου, την ιστορία του...». Και δήλωσε: «…έτσι βυθίστηκα στην ιστορία, ξύπνησα τη μνήμη, όχι για να αλλάξω την πολιτική, αλλά για να αλλάξω τον εαυτό μου, και άντλησα από μύθους για να εκφράσω τη συγκίνησή μου.»

Ο Βέντερς έφτιαξε ένα ποιητικό φιλμ εικαστικής και διανοητικής αναζήτησης κι αισθητικής αρμονίας που αναπαράγει την ανώτερη αρμονία και την οργανωμένη διάσπαση και διάχυση του καλλιτεχνικού έργου του Α.Κίφερ. Το βασικό μειονέκτημα του φιλμ νομίζω, προσωπικά, πως είναι πως έχει κατασκευαστεί σε 3D χωρίς μεγάλη τεχνική επιτυχία, που προσδίδει μεν όγκο και την τρίτη διάσταση στα μνημειώδη έργα του Κίφερ, μα χάνει από φωτιστική άποψη κυρίως λόγω των σχετικά υποφωτισμένων λόγω του 3D, εικόνων, που μειώνουν την οπτική και χρωματική πρόσληψη κι αντίληψη του φιλότεχνου θεατή. Το τεχνικό εγχείρημα του 3D φιλμ του Βιμ Βέντερς, κατά την προσωπική γνώμη μου δεν δείχνει να δικαιώνεται εκ της ευκρίνειας και της χρωματικής ποιότητας της τεχνικής, φιλμικής αναπαράστασης.

Υπέροχες μέρες

Ο εβδομηνταοχτάχρονος, φτασμένος και ώριμος Βιμ Βέντερς γύρισε το 2023 τις Υπέροχες μέρες (Perfect Days) μια σπουδαία, ποιητική, μινιμαλιστική ταινία, ουσιαστικά χωρίς ανεπτυγμένη υπόθεση και μυθοπλασία. Μια ταινία ήσυχης Ζεν περιπλάνησης στην πόλη, στους χώρους εργασίας και στους χώρους λιτότατης αναψυχής του ήρωα. Το πανέμορφο φιλμ του Βέντερς μοιάζει με ποιητικό ντοκιμαντέρ-πορτρέτο ενός πολύ απλού και πειθαρχημένου ανθρώπου, που σχεδόν δεν μιλά, ενός καθαριστή δημοσίων τουαλετών(!), ερμηνευμένον από τον υπέροχο, γλυκύτατο και βραβευμένο ηθοποιό Κότζι Γιακούσο. Πρόκειται για μια εμπνευσμένη, άμεση και τρυφερή ταινία γυρισμένη στην Ιαπωνία, με ιάπωνες ηθοποιούς και Ιάπωνα σεναριογράφο, βασισμένη στο σενάριο και βιβλίο του Τ. Τακασάκι. Η φιλοσοφία των δημιουργών είναι γαλήνια, ειρηνική, βουδιστική και στωική, σαν τον ήπιο, χαμηλόφωνο, λίγο μελαγχολικό και μακάριο, γιαπωνέζο ήρωά της...

Το project αρχικά ήταν ο Βέντερς να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ για 17 δημόσιες τουαλέτες του Τόκιο, που κατασκεύασαν πολύ καλοί αρχιτέκτονες. Ο Βέντερς το μετέτρεψε, με τον ίδιο χαμηλό προϋπολογισμό, σε ταινία μυθοπλασίας και ηθοποιών, διατηρώντας τον αρχικό ντοκιμαντερίστικο χαρακτήρα της!

Η μόνη αλλαγή της ρουτίνας του ευαίσθητου, μοναχικού μα κι αινιγματικού άντρα – που όπως δείχνουν κάποια φευγαλέα πλάνα, είχε κάποτε ένα διαφορετικό, εντονότερο παρελθόν – είναι η παρείσφρηση στο μικρό διαμέρισμά του και στον μικρόκοσμο της εργασίας και των περιπλανήσεών του, της χαριτωμένης, συγκαταβατικής και φιλικής, πρόθυμης και θετικής, γλυκιάς νεαρής ανιψιάς του

Ο ακητικός, μεσήλικας άντρας ζει σε μια επαναλαμβανόμενη ρουτίνα ακολουθώντας το δικό του τελετουργικό, καθαρίζοντας με αφοσίωση και μεράκι, περιφερόμενος στην πόλη από τουαλέτα σε τουαλέτα και γειτονιά ή γωνιά σε άλλη γωνιά του Τόκιο, παρατηρώντας ή φωτογραφίζοντας το περιβάλλον δίπλα του, διαβάζοντας μόνος στο σπίτι του, τρώγοντας κι επισκεπτόμενος μια συγκεκριμένη καντίνα ή το μπαρ που κρατάει μια ώριμη φίλη του, ακούγοντας σε κασέτες παλιά, κλασική ροκ και πάλι από την αρχή. Τη ρουτίνα του διανθίζει η ερωτική υπόθεση του λαλίστατου και λιγάκι επιπόλαιου, οκνηρού κι αστειούλη βοηθού του. Η μόνη αλλαγή της ρουτίνας του ευαίσθητου, μοναχικού μα κι αινιγματικού άντρα –που όπως δείχνουν κάποια φευγαλέα πλάνα, είχε κάποτε ένα διαφορετικό, εντονότερο παρελθόν– είναι η παρείσφρηση στο μικρό διαμέρισμά του και στον μικρόκοσμο της εργασίας και των περιπλανήσεών του, της χαριτωμένης, συγκαταβατικής και φιλικής, πρόθυμης και θετικής, γλυκιάς νεαρής ανιψιάς του που το έσκασε από το σπίτι επειδή τσακώθηκε με τη μητέρα της, αδελφή του κεντρικού ήρωα. Εισπράττει αγάπη από τον θείο της και μαθαίνει, ζώντας ήρεμα μαζί του για λίγες ημέρες, ορισμένα απλά πράγματα από (για) την ισορροπημένη, λιτή και συμπονετική ζωή του.

Το φιλμ του Βέντερς μας κατακλύζει ήρεμα συναισθήματα, τρυφερότητα και απαντοχή, σε μια φιλοσοφημένη νιρβάνα και αποδοχή των πάντων, της Φύσης και του κόσμου, σαν ένας ήπιος περιπατητικός διαλογισμός, σαν τη θέαση της μισοκρυμμένης αρμονίας του σύμπαντος και της ζωής, μακριά από πάθη, εντάσεις, ισχυρούς πόθους, συγκρούσεις και προσκολλήσεις… Και θυμίζει στην απλή ομορφιά, την ανθρωπιά, την ταπεινότητα και τη ζεστασιά των απέριττων φιλμ του Όζου.

Ταινίες για την τηλεόραση, άλλες ταινίες και εξαιρετικά ντοκιμαντέρ

Ο Βέντερς έφτιαξε το 2017-18 και το 2020 δύο ποιοτικές σειρές για την τηλεόραση. Το 2017 σκηνοθέτησε την όχι σπουδαία μεγάλου μήκους Στο βαθύ γαλάζιο, πάνω σε ένα αγαπημένο ζευγάρι το οποίο χωρίζουν πολλά χιλιόμετρα: Η ωκεανολόγος γυναίκα ταξιδεύει στον βόρειο Ατλαντικό και ο άντρας είναι αιχμάλωτος των τζιχαντιστών στη Σομαλία. Για να επιζήσουν αγκιστρώνονται και οι δύο στη γλυκιά ανάμνηση του έρωτά τους…

Το 2016 γύρισε το μινιμαλιστικό Les beaux jours d'Aranjuez, μια λιτή ταινία διαλόγου για σημαντικά θέματα παιδικών και ερωτικών εμπειριών και φύλου, ανάμεσα σε έναν άντρα και μια γυναίκα, υπό το γυναικείο και το αντρικό πρίσμα, με φόντο τον Πύργο του Άιφελ, και σε πρώτο πλάνο έναν συγγραφέα που γράφει φανταζόμενος ή ακούγοντας το τι λένε…

Το 2015 γύρισε το δραματικό φιλμ Όλα θα πάνε καλά (Every Thing Will Be Fine), για έναν συγγραφέα χωρίς έμπνευση (τον υποδύεται ο Τζέιμς Φράνκο) που μετά από έναν τσακωμό με τη γυναίκα του, οδηγώντας με το αυτοκίνητό του χτυπά και σκοτώνει ένα παιδί, δυστύχημα με μεγάλες συνέπειες. Αργότερα θα γράψει ένα βιβλίο για το τραγικό περιστατικό προσδοκώντας τη λύτρωση, και τη λογοτεχνική επιτυχία. Η τελευταία έρχεται αλλά…

Το 2014 σκηνοθετεί μαζί με τον Juliano Ribeiro Salgado, τον γιο του περίφημου φωτογράφου, Το αλάτι της γης, σημαντικό δημιουργικό ντοκιμαντέρ-πορτρέτο του σπουδαίου, οραματιστή και ουμανιστή φωτογράφου Σεμπαστιάο Σαλγκάδο. Το έργο του διάσημου, τολμηρού Βραζιλιάνου φωτογράφου περιέχει αποκαλυπτικές εικόνες, πολέμους, λιμούς, μαζικές μεταναστεύσεις και ταξίδια στην πανέμορφη παρθένα φύση· με προθέσεις φυσιολατρικές, οικολογικές και ανθρωπιστικές. Ένα σπουδαίο φιλμ που συγγενεύει λόγω της εικαστικότητας και της προσωπογραφίας ενός οπτικού καλλιτέχνη, με το Anselm, του 2023…

Το 2011, ο Βέντερς γύρισε με βλέμμα που ανακαλύπτει την ωραιότητα στην κίνηση και στην τέχνη του σώματος, με ορμή, όρεξη και αρμονική, ολοκληρωμένη και βαθιά καλλιτεχνική έκφραση, το ποιητικό ντοκιμαντέρ Pina, πάνω στις εκπληκτικές χορογραφίες της Πίνα Μπάους, ενσαρκωμένες στον χορό του θιάσου της, ενώ αυτή έχει πεθάνει από το 2009! Το 3D γύρισμα του Βέντερς είναι πολύ πετυχημένο. Ο Βέντερς δημιούργησε και άλλα φιλμ πάνω σε καλλιτέχνες που τον γοήτευσαν και τον ενέπνευσαν, τον Νικόλας Ρέι στο Αστραπή πάνω από το νερό (Lighning Over Water, 1980), τον Γιασουζίρο Όζου στο Tokyo-Ga (1985), τον Ιάπωνα σχεδιαστή μόδας Γιόσι Γιαμαμότο στο Σημειώσεις για τις πόλεις και τα ρούχα (Notebooks on Cities and Clothes, 1989) και το μεγάλο σε ποιότητα και αριθμό μουσικών, κουβανέζικο συγκρότημα λάτιν μουσικής Buena Vista Social Club στο ομότιτλο ντοκιμαντέρ του (1999).