Μπαρόκ κατάνυξη στη Στέγη

Αχνοί από το ρετσίνι των οργάνων

Ο Χαβιέ Ντίαθ-Λατόρρα κατάφερε να καθηλώσει με την καθαρότητα του ήχου του και την εκφραστικότητα της εκτέλεσής του. Δεν έλειπε ο έντονος ρυθμός αλλά και το συναίσθημα.

Η συναυλία ξεκίνησε με κομμάτια για βιόλα ντα γκάμπα του γάλλου συνθέτη Μαρέν Μαραί (1656–1728), μαθητή του Ζαν Μπατίστ Λουλύ και βιρτουόζου της βιόλας ντα γκάμπα, που η μουσική του έγινε ευρύτερα γνωστή χάρη στην ταινία Όλα τα πρωινά του κόσμου, του Αλέν Κορνό, με ερμηνευτή τον ίδιο τον Σαβάλ. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό ήταν το ηχόχρωμα της θεόρβης, ενός οργάνου ιδιαίτερα διαδεδομένου και δημοφιλούς κυρίως στα τέλη του 16ου αιώνα και όλο τον 17ο. Ο Σαβιέ Ντίαθ-Λατόρρα επέλεξε να εκτελέσει σόλο μια σακόν (chaconne) του γάλλου Ρομπέρ ντε Βιζέ (1655–1733), συνθέτη αλλά και βιρτουόζου του λαούτου, της θεόρβης και της βιόλας ντα γκάμπα, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στις αυλές του Λουδοβίκου του 14ου και του 15ου. Ο Χαβιέ Ντίαθ-Λατόρρα, ισπανός μουσικός, γεννημένος στη Βαρκελώνη το 1968, κατάφερε να καθηλώσει με την καθαρότητα του ήχου του και την εκφραστικότητα της εκτέλεσής του. Δεν έλειπε ο έντονος ρυθμός αλλά και το συναίσθημα. Ως μέλος πολλών συνόλων δωματίου αλλά κυρίως των συνόλων που διευθύνει ο Ζόρντι Σαβάλ (Hesperion XXI, La Capella Reial de Catalunya, Le Concert de Nations) ο Ντίαθ-Λατόρρα κατάφερε να δώσει έναν δικό του χαρακτήρα σε ένα έργο γραμμένο πολλούς αιώνες πριν. Δεν παρασύρθηκε από αυστηρές στυλιστικές νόρμες που δύσκολα μπορεί να ενστερνιστεί ένας σύγχρονος εκτελεστής αλλά έβαλε τις δικές του πινελιές, εκσυγχρονίζοντας το έργο και κάνοντάς το πιο προσιτό ακόμα και στον πιο αδαή ακροατή.

Μαζί επί σκηνής οι τρεις εκτελεστές, ο Σαβάλ στη βιόλα ντα γκάμπα, ο Ντίαθ-Λατόρρα στη θεόρβη και ο Πιερ Αντάι στο τσέμπαλο ερμήνευσαν τη Σουίτα σε περίεργο στυλ (Suite d’un gout étranger) του Μαρέν Μαραί, έργο υψηλών απαιτήσεων και από τεχνική και από εκφραστική άποψη. Κάποια σημάδια αμηχανίας ανάμεσά τους αποτύπωσαν ίσως την ανάγκη τους να βρουν έναν κοινό κώδικα εκτέλεσης καθώς το έργο εξελισσόταν, ώστε να δεθούν σε αδιάσπαστο σύνολο.

Μετά το διάλειμμα, ο Ζόρντι Σαβάλ επέστρεψε μόνος του για να ερμηνεύσει τη Φαντασία σε ροντό του Μεσιέ ντε Σεν-Κολόμπ, του υιού και αμέσως μετά το έργο Κλάματα (les pleurs) του Μεσιέ ντε Σεν-Κολόμπ του πατέρα, ο οποίος υπήρξε δάσκαλος της βιόλας ντα γκάμπα του Μαρέν Μαρέ. Και οι δυο συνθέσεις ανέδιδαν μελαγχολία, που αποδόθηκε με ιδιαίτερη ευαισθησία από τον εξαιρετικό καταλανό ερμηνευτή. Το μέγεθος της δεξιοτεχνίας και της εκφραστικότητάς του κορυφώθηκε στα «πιτσικάτι» σημεία, εξαντλώντας στο έπακρο τις δυνατότητες του παμπάλαιου αυτού οργάνου.

Μελαγχολία χωρίς μετρονόμο

Μετά το σόλο της βιόλας ντα γκάμπα, ακολούθησε σόλο τσέμπαλο, από τον πολύ καλό τσεμπαλίστα Πιερ Αντάι, γεννημένο το 1964. Ο Πιερ Αντάι επέλεξε να εκτελέσει τρία κομμάτια για τσέμπαλο του γάλλου συνθέτη, οργανίστα και τσεμπαλίστα Φρανσουά Κουπερέν (1668 – 1733). Στην εκτέλεση του έργου φάνηκε κάποια ρυθμική αστάθεια που, αν έγινε για λόγους στυλιστικής πιστότητας, μάλλον δεν πέτυχε το σκοπό του.

Οι αχνοί από το δοξάρι του Ζόρντι Σαβάλ που διακρίνονταν στο φως του προβολέα οπτικοποιούσαν το πάθος και τη δύναμη εκτέλεσης του δεξιοτέχνη αυτού, προσδίδοντας μια μυστικιστική και απόκοσμη αίσθηση στην ατμόσφαιρα.

Η συναυλία ολοκληρώθηκε με δύο έργα του Μαρέν Μαραί και πάλι. Και οι τρεις εκτελεστές στη σκηνή έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους στα τελευταία αυτά έργα, αποδεικνύοντας ότι πρόκειται για ένα ισορροπημένο και εναρμονισμένο ρυθμικά και εκφραστικά σύνολο που δικαίως ενθουσίασε το κοινό του. Ίσως ένας μικρότερος σε μέγεθος χώρος να ήταν καταλληλότερος για την ακρόαση του συγκεκριμένου μουσικού συνόλου. Πάντως, οι νοσταλγοί τις παλαιάς ευρωπαϊκής μουσικής αλλά και όσοι γοητεύονται από τα μπαρόκ όργανα του 16ου και 17ου αιώνα σίγουρα έφυγαν από τη συναυλία γεμάτοι θετικές εντυπώσεις και δυνατά συναισθήματα. Οι αχνοί από το δοξάρι του Ζόρντι Σαβάλ που διακρίνονταν στο φως του προβολέα οπτικοποιούσαν το πάθος και τη δύναμη εκτέλεσης του δεξιοτέχνη αυτού, προσδίδοντας μια μυστικιστική και απόκοσμη αίσθηση στην ατμόσφαιρα. Η τεχνική του con legno στο τελευταίο έργο, στα Couplets des Folies d’ Espagne προσέδωσε έντονο ισπανικό ταμπεραμέντο κι ακόμα μεγαλύτερη ζωντάνια στο παίξιμο του Σαβάλ. Το θερμό χειροκρότημα του κόσμου ανάγκασε τους τρεις εκτελεστές να ξαναβγούν στη σκηνή, εκτελώντας αυτή τη φορά ένα έργο ενός ακόμα διάσημου συνθέτη και βιρτουόζου της βιόλα ντα γκάμπα, του γάλλου Αντουάν Φορκεραί (1671 – 1745), ενώ η συναυλία έκλεισε με το έργο Θέμα, Παραλλαγές και αυτοσχεδιασμοί πάνω σ’ ένα νανούρισμα, από τη δημοτική παράδοση της Νορμανδίας.

Συνάντηση σπουδαίων μουσικών και μουσική έρευνα

Πρέπει κανείς να έχει υπόψη του ότι η μπάσο βιόλα ντα γκάμπα του Ζόρντι Σαβάλ είναι όργανο κατασκευής του Άγγλου Μπάρακ Νόρμαν στο Λονδίνο το 1697 και πως αντλεί την καταγωγή του από το έγχορδο αραβικό όργανο ραμπάμπ και τη βιχουέλα της Αναγέννησης. Είναι το μουσικό όργανο που ο Λουδοβίκο Σφόρτσα περιέγραφε ως «ψηλό ίσαμε το μπόι μου», και του οποίου η τεχνική του προσέδωσε την ονομασία «ισπανικό λαούτο». Αυτό που κανείς μπορούσε να διαπιστώσει ήδη από την αρχή της συναυλίας ήταν η δυσκολία να ακουστεί μέσα σε μια τόσο μεγάλη αίθουσα ο ούτως ή άλλως υποτονικός ήχος των μπαρόκ οργάνων. Από τη φύση της αυθεντικό μπαρόκ όργανο, η βιόλα ντα γκάμπα δεν μπορεί να έχει μεγάλη ένταση. Ειδικά οι εντέρινες χορδές προσδίδουν μουντό και ένρινο τόνο, χωρίς τη δυνατότητα για έντονες διαφορές στη δυναμική.

Η μπάσο βιόλα ντα γκάμπα του Ζόρντι Σαβάλ είναι όργανο κατασκευής του Άγγλου Μπάρακ Νόρμαν στο Λονδίνο το 1697 και πως αντλεί την καταγωγή του από το έγχορδο αραβικό όργανο ραμπάμπ και τη βιχουέλα της Αναγέννησης.

Η δράση του Ζορντί Σαβάλ στην αναβίωση της παλαιάς μουσικής της Ευρώπης αλλά και οι αναζητήσεις του σχετικά με τις μουσικές παραδόσεις στα πέρατα της γης είναι παροιμιώδεις. Γεννημένος το 1941 στην Ιγουαλάδα της Καταλονίας, εξελίχθηκε σε ανήσυχο τροβαδούρο που εξέλιξε την τέχνη που υπηρετεί, τη μουσική, όχι μόνο μέσα από την ευρεία παιδεία του, όχι μόνο μέσα από την εκτέλεση έργων για το αγαπημένο του όργανο, τη βιόλα ντα γκάμπα, αλλά και μέσα από το φιλέρευνο πνεύμα του που τον οδήγησε στην αναζήτηση μουσικών παραδόσεων από κάθε μέρος της γης, προσπαθώντας ίσως να αναδείξει τον οικουμενικό χαρακτήρα της μουσικής ανακαλύπτοντας τις κοινές ρίζες των μουσικών παραδόσεων. Εντυπωσιακή είναι η συναυλιακή του δραστηριότητα (140 εμφανίσεις το χρόνο) αλλά και η πλούσια δισκογραφική του δράση (160 ηχογραφήσεις). Από το 1974, όταν δημιούργησε, μαζί με τη Montserrat Figueras, το πρωτοποριακό σύνολο Hesperion XX (που μετονομάστηκε σε Hesperion XXI το 2000), έχει αναδείξει πτυχές του ρεπερτορίου της ευρωπαϊκής παλαιάς μουσικής που μέχρι τότε αγνοούταν από όλους, εκτός από τους ελάχιστους ειδικούς στη μουσική της περιόδου. Η προσέγγισή του στη μουσική χαρακτηριζόταν πάντοτε από το συνδυασμό της εξαιρετικής προσοχής στις ιστορικές λεπτομέρειες και μιας δυναμικής ερμηνείας, με ενεργητικότητα και πειστικότητα.

* Η ΧΡΥΣΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ είναι μουσικός και εκπαιδευτικός.