Το σκάκι ως πνευματική ενασχόληση έχει γοητεύσει μυθιστοριογράφους, φιλοσόφους, ποιητές, κινηματογραφιστές. Ο ίδιος ο Ναμπόκοφ είχε μαγευτεί από το παιχνίδι και είχε περάσει χρόνια προσπαθώντας να επιλύσει διάφορα σκακιστικά προβλήματα, αν και στο Άμυνα του Λούζιν, γραμμένο το 1930 στα ρωσικά, η σκακιέρα λειτουργεί και ως μεταφορά για τη ζωή και τη δυσκολία του ανθρώπινου νου ακόμα και του ιδιαίτερα προικισμένου νου να επιλύει ακατάπαυστα νέα προβλήματα και να βρίσκει τους δέοντες συνδυασμούς προκειμένου να ενσωματώνεται, να επιβιώνει και να περνάει απαρατήρητος.  

Το μυθιστόρημα είναι εν πολλοίς η βιογραφία ενός μοναχικού παιδιού που εξελίσσεται σε έναν ιδιόρρυθμο άντρα αλλά και της μαρτυρικής ζωής του η οποία παρουσιάζεται ως μια μυστήρια και δυσεπίλυτη σκακιστική παρτίδα.

Το μυθιστόρημα είναι εν πολλοίς η βιογραφία ενός μοναχικού παιδιού που εξελίσσεται σε έναν ιδιόρρυθμο άντρα αλλά και της μαρτυρικής ζωής του η οποία παρουσιάζεται ως μια μυστήρια και δυσεπίλυτη σκακιστική παρτίδα. Ο Λούζιν είναι ένα νεαρό αγόρι από μια αριστοκρατική οικογένεια της Αγίας Πετρούπολης (όπως και ο ίδιος ο Ναμπόκοφ) ο κόσμος του οποίου διαλύεται από τον πόλεμο και την επανάσταση, αν και τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα δεν φαίνεται να τον επηρεάζουν τόσο όσο η δική του οδύνη που προκαλείται από την παρενόχληση που υφίσταται στο σχολείο από τους συμμαθητές του και την ψυχρότητα που βιώνει στο σπίτι. Οι γονείς του είναι μάλλον αδιάφοροι, ανίκανοι να διακρίνουν τα συμπτώματα του βαθιά τραυματισμένου γιου τους.

Η μελωδία της σκακιέρας

Το ταλέντο του Λούζιν τον απομακρύνει ακόμα περισσότερο από τον αδιάφορο πατέρα του ο οποίος είναι συγγραφέας των περιπετειών του Τόνι – ενός μελαγχολικού αγοριού, όπως ο γιος του. Αυτή η ανεπιθύμητη δημοτικότητα στο σχολείο δημιουργεί ακόμα περισσότερα προβλήματα στον Λούζιν και είναι προφανές πως ο πατέρας τον θεωρεί μια ακόμα απογοήτευση, καρπός ενός άχαρου γάμου ο οποίος συντηρείται μόνο και μόνο χάρη στον ερωτικό δεσμό που διατηρεί με μια νεώτερη συγγενή. Η μητέρα του Λούζιν παρουσιάζεται άοπλη και αδύναμη και η παιδική του ηλικία, όπως και τόσων άλλων λογοτεχνικών ηρώων, θλιμμένη και μοναχική. Τα μοναδικά ευχάριστα διαλλείματα για αυτό το εσωστρεφές παιδί είναι η διαφυγή στις ιστορίες του Ιουλίου Βερν και του Σέρλοκ Χολμς και όχι μόνο για τις περιπέτειες τους αλλά και επειδή η ανάγνωση του προσφέρει ένα καταφύγιο. Ο Ναμπόκοφ περιγράφει την προσκακιστική ζωή του ήρωα, γεμάτη ψέματα και υπεκφυγές προκειμένου να βρεθεί στο σπίτι της θείας του, ερωμένης του πατέρα του, η οποία αργότερα θα τον μυήσει στο παιχνίδι.

Η πτώση του μεγάλου σκακιστή

Ο Λούζιν βρίσκεται σε ένα θεραπευτήριο με νευρικό κλονισμό, όπου συναντά μια νεαρή Ρωσίδα, μια εμιγκρέ που εξαιτίας της επανάστασης βρέθηκε στο Βερολίνο, η οποία τον πλευρίζει και επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτόν, εν μέρει από περιέργεια και εν μέρει από οίκτο.

Στη συνέχεια βρίσκουμε και πάλι τον Λούζιν στην Ευρώπη μετά την επανάσταση, μια γελοία φιγούρα, με τη φθίνουσα φήμη του Μεγάλου Μετρ καθώς νεώτεροι σκακιστές αντιγράφουν τις τεχνικές του, βγάζουν χρήματα παίζοντας σε θεαματικά παιχνίδια, ενώ εκείνος είχε φθάσει στα όρια του μετά από μια μεγάλη περιοδεία την Ευρώπη. Οι γονείς του έχουν και οι δυο πεθάνει και καθώς οι ικανότητες του έχουν μειωθεί δραματικά, ο μέντοράς του τον εγκαταλείπει και επενδύει τα χρήματά του στην παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών. Ο Λούζιν βρίσκεται σε ένα θεραπευτήριο με νευρικό κλονισμό, όπου συναντά μια νεαρή Ρωσίδα, μια εμιγκρέ που εξαιτίας της επανάστασης βρέθηκε στο Βερολίνο, η οποία τον πλευρίζει και επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτόν, εν μέρει από περιέργεια και εν μέρει από οίκτο. Με τον καιρό η κοπέλα υποβάλλει στον εαυτό της τον μεγάλο άθλο να πλησιάσει τον Λούζιν, έναν άνθρωπο εξίσου ακατανόητο και απρόσβατο με το παιχνίδι που παίζει, και παρότι αδυνατεί να μοιραστεί μαζί του τα βάσανα της τέχνης του, στα μάτια της ο σκακιστής είναι ένας βασανισμένος καλλιτέχνης: «Όταν έπαιζε μπλάιντ, ήταν πάντοτε σε θέση να νιώσει εκείνες τις ποικίλες δυνάμεις στην αυθεντική τους καθαρότητα, στην πρωταρχική αγνότητά τους κι όλο το σκακιστικό πεδίο συγκλονιζόταν από την ένταση, και πάνω από την ένταση αυτή εκείνος παρέμεινε κυρίαρχος...»

Το αμήχανο φλερτ οδηγεί, μετά από επιμονή της, στο να ζητήσει ο Λούζιν το χέρι της και το κάνει περισσότερο ως ένας απελπισμένος άνθρωπος παρά ως μνηστήρας. Μέσα από την αρραβωνιαστικιά του έχει την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την κοινότητα των Ρώσων εμιγκρέδων, να μπει στα διαμερίσματά τους, ασφυκτικά γεμάτα από αντικείμενα και νοσταλγία για τη Ρωσία, τη χαμένη πατρίδα. Ταυτόχρονα ο Λούζιν όταν παίζει με έναν Ιταλό πρωταθλητή σωριάζεται στα μέσα του παιχνιδιού, η «άμυνά του» ενάντια σε αυτόν τον δυνατό αντίπαλο δεν προλαβαίνει να αποκαλυφθεί στους θαυμαστές του, με αποτέλεσμα να περάσει στην ιστορία ως ένα αίνιγμα. Η αρραβωνιαστικιά του αναλαμβάνει να τον συνεφέρει και παρά την αποδοκιμασία της οικογένειάς της, εκείνη υιοθετεί το ρόλο της συζύγου-νοσοκόμας.

Μια ημιτελής παρτίδα

Οι γιατροί τον συμβουλεύουν να απομακρυνθεί από το παιχνίδι καθώς τα σκακιστικά προβλήματα δημιουργούν παρενέργειες στον εγκέφαλό του και να αποφεύγεται η όποια αναφορά ή επαφή με αυτή την πτυχή της ζωής του. Μετά το γάμο γίνεται προφανές πως αυτό είναι αδύνατο καθώς με τον παραμικρό υπαινιγμό ο Λούζιν ανακαλεί το ημιτελές παιχνίδι του πριν από την νευρική κατάρρευση, αποφεύγοντας να το μοιράζεται με τη σύζυγό του που τον παρακολουθεί στενά. Τότε είναι που αρχίζει να βλέπει τον κόσμο σαν μια γιγάντια σκακιέρα με μοτίβα επαναλαμβανόμενα από την παιδική του ηλικία έως την ενήλικη ζωή του. Η ζωή γίνεται πρόβλημα που πρέπει να λυθεί όπως και το παιχνίδι, και η «άμυνα» του Λούζιν μοιάζει εξίσου ανεπαρκής στη ζωή όσο και στη σκακιέρα. Καθώς δεν δύναται να απαγκιστρωθεί από το παρελθόν και από τον μέντορά του που τον αναζητά για να παίξει σε μια κινηματογραφική παραγωγή, καθώς και από τη γυναίκα του που επιμένει να επισκεφτούν τον τάφο του πατέρα του, έναν παλιό συμμαθητή από το σχολείο που ανακινεί τραυματικές μνήμες από το παρελθόν και τη Ρωσίδα που γνώριζε τη θεία του που τους επισκέπτεται, διαπιστώνει πως το παιχνίδι του σκακιού της ζωής του εξακολουθεί να παίζεται και να τον κυκλώνει από παντού, τώρα πια ερήμην του, μέχρι που ο Λούζιν επιχειρεί τη μεγάλη έξοδο.

Ο Ναμπόκοφ γράφει με όλες του τις αισθήσεις του επικεντρωμένες στην εικόνα που στήνει, δίνοντας μας ταυτόχρονα όλα τα «κλειδιά» για να εισχωρήσουμε στο μυαλό του ήρωά του, η γραφή του είναι εντατική και ασθμαίνουσα, όπως και ο ψυχικός κόσμος του Λούζιν, σε μόνιμη έκσταση και υπερδιέγερση.

Το Άμυνα του Λούζιν είναι ένα μυθιστόρημα που μας δίδεται μέσα από την οπτική του κεντρικού χαρακτήρα, ενός χαρακτήρα που είναι μονίμως έξω από τα νερά του και αδυνατεί να συγχρωτιστεί με την εποχή και το περιβάλλον του. Μέρος της εξωπραγματικής ατμόσφαιρας του βιβλίου είναι η μεταφορά του σκακιστικού μοτίβου σε όλες τις σκηνές – ένας άντρας που δεν μπορεί να λειτουργήσει στον κόσμο των ενηλίκων και αγκιστρώνεται από το σκάκι σαν σωσίβιο, την ώρα που αυτό τον παρασύρει όλο και μακρύτερα από την πραγματικότητα. Η σκακιέρα προσφέρει σε αυτόν τον ευάλωτο άνθρωπο ένα νόημα, έστω και προσωρινά, αν και δεν υπάρχει τρόπος να βγει νικητής από αυτό το παιχνίδι.

Η άμυνα του Λούζιν
Vladimir Nabokov
Μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης
Μεταίχμιο 2016
Σελ. 352, τιμή εκδότη €15,50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ VLADIMIR NABOKOV