Το να καταφέρει ένας συγγραφέας να είναι γνωστός, θα έλεγα πασίγνωστος, εκτός του χώρου της λογοτεχνίας δεν είναι λίγο. Και μάλιστα οι ρήσεις και οι μελλοντολογικές του συλλήψεις έχουν περάσει στη γλώσσα της καθημερινότητας, καθώς πολλοί μιλάνε για «Big Brother» ή αναλογίζονται ότι «κάποιοι είναι πιο ίσοι από τους άλλους». Κι αυτό ο Τζορτζ Όργουελ το κατάφερε, όχι μόνο επειδή παρώδησε το σταλινικό καθεστώς μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά κυρίως επειδή μίλησε με δυο πολιτικές αλληγορίες για τον ολοκληρωτισμό, που δεν περιοριζόταν στην ΕΣΣΔ της εποχής, αλλά απλώνεται σε διάφορες περιόδους, τόπους και καθεστώτα έως και σήμερα.

Ο Έρικ Άρθουρ Μπλερ, όπως είναι το πραγματικό του όνομα, γεννιέται το 1903 στην Ινδία. Ζει κατά καιρούς στο Λονδίνο, στην Μπούρμα, στο Λονδίνο, όπου ασκεί πολλά επαγγέλματα, αλλά πουθενά δεν ριζώνει. Τελικά στη Βαρκελώνη εντάσσεται σε μια μη σταλινική μαρξιστική ομάδα, ενώ ήδη έχει εκδώσει ορισμένα μάλλον αποτυχημένα έργα. Το 1944 ολοκληρώνει τη Φάρμα των ζώων, αλλά δεν βρίσκει εκδότη μέχρι το 1945, όταν το βιβλίο κυκλοφορεί από τους Secker & Warbung και του χαρίζει απότομα παγκόσμια αναγνώριση. Το 1946 αρχίζει το 1984, το οποίο τελικά εκδίδεται το 1949, ενώ τον επόμενο χρόνο ο συγγραφέας πεθαίνει, με ήδη πολύ βεβαρημένη υγεία.

Η σοσιαλιστική φάρμα

Στη Φάρμα των ζώων μια εξέγερση προετοιμάζεται και εκτελείται, με αποτέλεσμα τα ζώα με επικεφαλής τα γουρούνια να ρίξουν από την εξουσία τους ανθρώπους, που τα εκμεταλλεύονται, και να πάρουν τα ίδια την τύχη στα χέρια τους. Η επανάσταση φαίνεται λογική, καθώς οι αδικημένοι ενώνονται ενάντια στον δυνάστη τους και διοικούν δημοκρατικά το κοινοβιακό τους αγρόκτημα. Το παραμύθι, όπως το ήθελε ο Τζόρτζ Όργουελ, έχει μια αυτοτέλεια που το κάνει ευανάγνωστο τόσο από ένα παιδί όσο κι από έναν ανυποψίαστο ενήλικα, οι οποίοι θα μείνουν στο πρώτο επίπεδο, θα χαρούν την αυτοδιοίκηση των ζώων και τις ανιστορικές τους περιπέτειες. Είναι με άλλα λόγια έτσι γραμμένο ώστε να μην χρειάζεται αναγκαστικά την αποκωδικοποίηση για να λειτουργήσει ως ιστορία και αυτοδύναμη πλοκή.

Βεβαίως, το δεύτερο επίπεδο είναι ορατό για όποιον γνωρίζει τον Μαρξ και τον Μαρξισμό («Κτηνισμός», στο έργο), την πάλη των τάξεων, την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον Εμφύλιο στην ηγετική ομάδα της ΕΣΣΔ, την εξορία του Τρότσκι («Χιονάτου») και την εγκαθίδρυση της ηγεμονίας του Στάλιν («Ναπολέοντα»)… Το έργο αντανακλά περαιτέρω τη σταδιακή κατάργηση της ευαγγελιζόμενης ισότητας προς όφελος της καλοπέρασης μιας άρχουσας ελίτ και τελικά την καταστρατήγηση εν γένει των αρχικών ιδεών, που οδήγησε σε ένα είδος αυταρχισμού.

Η ιδεολογία στην εξουσία δεν φέρνει εντέλει τη φαντασία, ούτε την παλλαϊκή ευτυχία, αλλά τη άρση της ισότητας, και δη της δημοκρατίας, σε μια άλλου είδους ιεραρχία, όχι αυτή των κολλίγων, των μουζίκων και του τσάρου της Ρωσίας, αλλά αυτή της σοσιαλιστικής ελίτ απέναντι στο εξίσου με πριν καταπιεσμένο σοβιετικό προλεταριάτο.

Ο Βρετανός συγγραφέας, καίτοι Αριστερός ιδεολογικά, είναι αντισταλινικός, καθώς ερμηνεύει τη στροφή της ΕΣΣΔ στον σταλινισμό ως την αλλοίωση των αρχικών φιλόδοξων και ιδεαλιστικών θέσεων προς ένα ολοκληρωτικό πρότυπο διακυβέρνησης. Η ιδεολογία στην εξουσία δεν φέρνει εντέλει τη φαντασία, ούτε την παλλαϊκή ευτυχία, αλλά τη άρση της ισότητας, και δη της δημοκρατίας, σε μια άλλου είδους ιεραρχία, όχι αυτή των κολλίγων, των μουζίκων και του τσάρου της Ρωσίας, αλλά αυτή της σοσιαλιστικής ελίτ απέναντι στο εξίσου με πριν καταπιεσμένο σοβιετικό προλεταριάτο.

Η ιστορία δεν είναι απλώς ένα παραμύθι. Δεν είναι μόνο μια αλληγορία, ούτε μια ευτράπελη παρωδία της σοβιετικής εποχής, με τα πολλαπλά αρχέτυπα: τα γουρούνια στην εξουσία, οι σκύλοι στην περιφρούρηση του αρχηγού, τα μαζοποιημένα πρόβατα να επικροτούν ό,τι αναγγέλλεται! Είναι ένα μυθιστόρημα με κλειδί. Είναι μια παραβολή, ένας πλατωνικός μύθος, που δεν έχει ωστόσο φιλοσοφικό χαρακτήρα, αλλά πολιτικό. Η εσωτερική οργάνωση αλλά και η εξωτερική αντιστοίχηση προκαλούν προβληματισμούς για τη φύση της κοινωνίας και την υφή της πολιτικής, το ευάλωτο της δημοκρατίας και την αναμόρφωση των κανόνων, που εντέλει επιφέρουν τα ίδια οδυνηρά αποτελέσματα για τον λαό. 

Το μυθιστόρημα γεννά αισθήματα θυμηδίας· η προσωποποίηση των ζώων, οι ιστορίες μέσα στη φάρμα, η προσαρμογή των ανθρώπινων συνηθειών στη ζωική φύση τους, τα χαρακτηριστικά του καθενός που εκφράζουν και μια ιδιότητα, παράξενη και οικεία μαζί.

Το μυθιστόρημα γεννά αισθήματα θυμηδίας· η προσωποποίηση των ζώων, οι ιστορίες μέσα στη φάρμα, η προσαρμογή των ανθρώπινων συνηθειών στη ζωική φύση τους, τα χαρακτηριστικά του καθενός που εκφράζουν και μια ιδιότητα, παράξενη και οικεία μαζί. Όμως, όσο προχωρά η ανάγνωση, όσο η ανάγνωση λοξοκοιτά την ιστορική αποτυχία, όπως προδιαγράφεται και μέσα στην μυθοπλαστική ιστορία, ένα αίσθημα πίκρας για το αναπόφευκτο ναυάγιο της προσπάθειας κυριαρχεί. Ήταν αναπόδραστο λόγω ανεδαφικότητας της ιδέας; Ήταν απόρροια της αρχομανούς ανθρώπινης φύσης; Ήταν τα συγκεκριμένα πρόσωπα που λοξοδρόμησαν κι εκμεταλλεύτηκαν αγνές προθέσεις και φιλόδοξα σχέδια;

Τα μάτια του Τζόρτζ Όργουελ: υδατογραφία του κορεάτη εικαστικού Kasiq Jungwoo.

Το αρχέτυπο της δικτατορίας

Η φάρμα των ζώων οδήγησε τον Τζορτζ Όργουελ στο 1984, που γράφτηκε ακριβώς μετά. Εδώ ο Ηγέτης Ναπολέων έχει αντικατασταθεί από τον Μεγάλο Αδελφό, ο εχθρός Χιονάτος με τον επαχθή Γκόλντστιν, ενώ η ερασιτεχνική φάρμα έχει πάρει μεγαλιθικές διαστάσεις στο κράτος της Ωκεανίας. Το κράτος αυτό, που καταλαμβάνει χοντρικά τη Βρετανία και την Αμερική, είναι στο μακρινό για την εποχή 1984 η πεμπτουσία του ολοκληρωτισμού, με την Αστυνομία Σκέψης να ελέγχει τα πάντα και μια καινούργια γλώσσα, την Καινογλώσσα, να επανακαθορίζει τον κόσμο.

Ο πρωταγωνιστής ονόματι Ουίνστον Σμιθ εργάζεται στο Υπουργείο Αλήθειας, αλλά μέσα του αμφισβητεί το Κόμμα και τις πρακτικές του. Έχουμε, λοιπόν, μια αντιδρώσα συνείδηση που βλέπει την παραχάραξη της Ιστορίας –δουλεύει άλλωστε στην επαναγραφή των άρθρων που περιείχαν παλιές απόψεις–, βλέπει την εξέλιξη της γλώσσας ώστε να περιλαμβάνει λίγες λέξεις, σύμφωνες με το καθεστώς, ζει την αστυνόμευση, τις καταγγελίες και την «εξαέρωση», τον θάνατο δηλαδή, των αντιφρονούντων ή όλων όσοι υπάρχει απλώς η υποψία ότι είναι αντιφρονούντες. Ζει επιπλέον την κάθετη διαστρωμάτωση ανάμεσα σ’ αυτούς που ανήκουν στον κομματικό μηχανισμό και βρίσκονται μέσα στην ιδεολογικοποίηση της νέας εποχής και στο προλεταριάτο που επιβιώνει ημιανθρώπινα, σαν σύνολο ζώων, χωρίς δυνατότητες εξέλιξης ή συνείδησης.

Κάτω από άκρα μυστικότητα συνάπτει δεσμό με την Τζούλια και πλέον οι αντικαθεστωτικές του ενδόμυχες σκέψεις αποκτούν συμπαραστάτη και προχωρούν ένα βήμα παραπέρα. Αλλά φυσικά, μια τέτοια πράξη θα κοστίσει το αντίστοιχο τίμημα…

Όλα αυτά μένουν στο μυαλό του, ώσπου έρχεται η πιο επαναστατική πράξη που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος, ο έρωτας. Κάτω από άκρα μυστικότητα συνάπτει δεσμό με την Τζούλια και πλέον οι αντικαθεστωτικές του ενδόμυχες σκέψεις αποκτούν συμπαραστάτη και προχωρούν ένα βήμα παραπέρα. Αλλά φυσικά, μια τέτοια πράξη θα κοστίσει το αντίστοιχο τίμημα…

Το 1984 εκφράζει την προσπάθεια της εξουσίας όχι μόνο να πατάξει τους αντιφρονούντες αλλά και να ελέγξει απόλυτα τη σκέψη κάθε υπηκόου της. Η Αρχή πιστεύει σε έναν κομματικό σολιψισμό, αφού θεωρεί ότι αυτή καθορίζει τα πάντα, την αλήθεια και τη ζωή, το παρόν και το παρελθόν, την επιστήμη και τα συναισθήματα. Δεν υπάρχει τίποτα έξω από το Κόμμα και η δική του θέληση μπορεί να επιβάλλει ότι 2 + 2 = 5, αφού επιχειρεί να μεταστρέψει το ίδιο το μυαλό και όχι μόνο να υποτάξει το σώμα. Η ολοκληρωτική εξουσία του ξεπερνά τον γερμανικό ναζισμό και τον σοβιετικό σταλινισμό, παρόλο που αρχετυπικά εκπροσωπεί και τους δύο. Ακόμα περισσότερο, όμως, περνά σε ένα επίπεδο επιστημονικής (και πολιτικής) φαντασίας, όπου γράφει την Ιστορία, ξαναγράφει τον ανθρώπινο νου και επιβάλλει την ισοπεδωτική σκέψη.

Αν ο Ιούλιος Βερν είναι ο προφήτης του 19ου αιώνα, ο Τζορτζ Όργουελ ήταν ο προφήτης του 20ού. Ο πρώτος οραματίστηκε επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα που υλοποιήθηκαν τις επόμενες δεκαετίες, ο δεύτερος εξακρίβωσε εγκαίρως τον πολιτικό ολοκληρωτισμό, που εξυφαινόταν στη σταλινική ΕΣΣΔ...

Το δυστοπικό μυθιστόρημα είναι απαισιόδοξο. Ο σοφιστικός έλεγχος του νου, που μπορεί να επιβάλει την Α άποψη και την αντίθετή της την ίδια στιγμή, είναι και η απόλυτη ήττα του ανθρώπου, ο οποίος αναπόφευκτα θα αποδέχεται την αλήθεια της εξουσίας. Ευτυχώς, ως τώρα δεν έχει επιβεβαιωθεί, αλλά πολλές ενδείξεις του μεταπολεμικού κόσμου και της παγκοσμιοποίησης του 21ου αιώνα οδηγούν προς τα εκεί.

Αν ο Ιούλιος Βερν είναι ο προφήτης του 19ου αιώνα, ο Τζορτζ Όργουελ ήταν ο προφήτης του 20ού. Ο πρώτος οραματίστηκε επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα που υλοποιήθηκαν τις επόμενες δεκαετίες, ο δεύτερος εξακρίβωσε εγκαίρως τον πολιτικό ολοκληρωτισμό, που εξυφαινόταν στη σταλινική ΕΣΣΔ, και που εφαρμόστηκε με διάφορες μορφές σε πολλές δημοκρατικές κοινωνίες, όπου ο πολίτης νιώθει ελεύθερος, ενώ στην πραγματικότητα βρίσκεται συνεχώς στο μικροσκόπιο της εξουσίας. Είναι ένας συγγραφέας της νέας εποχής.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (εκδ. Καστανιώτη).

Η φάρμα των ζώων
GEORGE ORWELL
Μτφρ. Αύγουστος Κορτώ 
ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2021
Σελ. 176, τιμή εκδότη €8,80

1984
GEORGE ORWELL
Μτφρ. Αύγουστος Κορτώ 
ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2021
Σελ. 448, τιμή εκδότη €12,20

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ GEORGE ORWELL 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Το μολύβι του σαν να βάρυνε αδέξια στο χέρι του. Βάλθηκε να καταγράφει τις σκέψεις που του περνούσαν απ’ το μυαλό. Πρώτα με μεγάλα, τσαπατσούλικα κεφαλαία έγραψε:

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΣΟΝ ΣΚΛΑΒΙΑ

Κι έπειτα, σχεδόν χωρίς παύση, πρόσθεσε από κάτω:

ΔΥΟ ΣΥΝ ΔΥΟ ΙΣΟΝ ΠΕΝΤΕ

Μα ξάφνου βρήκε ένα εμπόδιο. Το μυαλό του, σαν να κρυβόταν από κάτι, έμοιαζε ανίκανο να συγκεντρωθεί. Ήξερε ότι ήξερε τη συνέχεια, μα προς στιγμήν δεν τη θυμόταν. Όταν τη θυμήθηκε, το κατάφερε μόνο εκλογικεύοντας συνειδητά την επιβαλλόμενη συνέχεια: δεν ήταν κάτι που ήρθε αυτόνομα. Έγραψε:

ΘΕΟΣ ΙΣΟΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

Αποδεχόταν τα πάντα. Το παρελθόν ήταν τροποποιήσιμο» 

«1984»