topos kentriki

Γεφυρώνοντας κοινωνικές και ψυχικές αποστάσεις – Για το μυθιστόρημα της Annie Ernaux «Ο τόπος» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. Μεταίχμιο).

Της Νίκης Κώτσιου

Με αφετηρία και αφορμή τον ξαφνικό θάνατο του πατέρα της, η Ανί Ερνό (1940-) αποφασίζει να γράψει, πολλά χρόνια μετά, τον Τόπο (1983), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε έξοχη μετάφραση της Ρίτας Κολαΐτη. Δεν πρόκειται για ένα ακόμη συμβατικό μυθιστόρημα αλλά για ένα σύνθετο αυτοβιογραφικό αφήγημα, που ανατέμνει τη σχέση πατέρα και κόρης και φέρνει στην επιφάνεια μια σειρά από πολύπλοκα ζητήματα ταυτότητας και αυτοπροσδιορισμού. Ο εν λόγω πατέρας ξεκίνησε αγρότης, συνέχισε ως προλετάριος-βιομηχανικός εργάτης και μετά από πολλά κατάφερε να γίνει μικροαστός και να αποκτήσει μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση, ένα καφεπαντοπωλείο στη γαλλική επαρχία. Παρόμοια σε γενικές γραμμές ήταν και η πορεία της συζύγου του, που τον συντρόφεψε πιστά σε όλη τη διάρκεια του βίου του και μοιράστηκε μαζί του την επίπονη έγνοια και τα βάσανα ενός δύσκολου βιοπορισμού. Ωστόσο, οι ταπεινές καταβολές του πατέρα δεν εμπόδισαν την κόρη του να λάβει σπουδαία μόρφωση και να διακριθεί αποκτώντας πρόσβαση στην αστική τάξη. Η κοινωνική ανέλιξη της κόρης είχε ως αποτέλεσμα την ταχεία αστικοποίησή της και την υιοθέτηση από μέρους της ενός συστήματος αξιών και συμπεριφορών διαφορετικών από τα πρότυπα και τα σημεία αναφοράς του πατέρα.

Χάσμα μορφωτικό και πολιτισμικό

Η αναπόφευκτη πολιτισμική διαφορά που αίφνης δημιουργήθηκε ανάμεσά τους έγινε εφεξής αιτία μιας διαρκούς υπόγειας έντασης, που έκανε τους εμπλεκόμενους να αισθάνονται ξένοι μεταξύ τους, παρά τον στενό συγγενικό δεσμό και την κοινή οικογενειακή ζωή. Για τον πατέρα, η μόρφωση φάνταζε πολυτέλεια και όριζε μια περιοχή μέσα στην οποία αισθανόταν ανεπαρκής και ελλιπής. Αυτά ακριβώς τα αισθήματα ντροπής και κατωτερότητας έναντι των μορφωμένων τον έκαναν να υιοθετεί κατά καιρούς διάφορες «άμυνες», ώστε να συγκαλύπτεται η «ένδεια» που αισθανόταν σε αυτό το πεδίο. Η υιοθέτηση μιας άλλης κουλτούρας από την πλευρά της κόρης και η ένταξή της σε ανώτερη κοινωνική τάξη ως αποτέλεσμα επαγγελματικής ανόδου λόγω υψηλών ακαδημαϊκών επιδόσεων, δημιούργησε ένα χάσμα μορφωτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό με την «ταπεινή» οικογένεια, που δεν μπορούσε να ακολουθήσει και να παρακολουθήσει τα επιτεύγματα και τη συνεχόμενα ανοδική τροχιά της γόνου.

Η υιοθέτηση μιας άλλης κουλτούρας από την πλευρά της κόρης και η ένταξή της σε ανώτερη κοινωνική τάξη ως αποτέλεσμα επαγγελματικής ανόδου λόγω υψηλών ακαδημαϊκών επιδόσεων, δημιούργησε ένα χάσμα μορφωτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό με την «ταπεινή» οικογένεια, που δεν μπορούσε να ακολουθήσει και να παρακολουθήσει τα επιτεύγματα και τη συνεχόμενα ανοδική τροχιά της γόνου.

Η απόσταση που δημιουργήθηκε, συνοδεύθηκε από άβολα αισθήματα αμηχανίας και ντροπής ένθεν και ένθεν καθώς οι κώδικες έπαψαν πλέον να είναι κοινοί και οι αξίες της κόρης «αναβαθμίστηκαν» ερχόμενες ενίοτε σε αντιδιαστολή με αυτές των γονιών. Το χάσμα γενεών που αυτομάτως υπάρχει σε κάθε οικογένεια οξύνθηκε εντονότερα στην προκειμένη περίπτωση από την παρείσφρηση και άλλων παραγόντων που επιβάρυναν και επιδείνωσαν την, ούτως ή άλλως, υπαρκτή «ασυνεννοησία» στη σχέση γονιών και παιδιών. Η «εκτόξευση» της κόρης σε μια τελείως διαφορετική σφαίρα λόγω της έντονης κινητικότητας που επέτρεπε το εκπαιδευτικό σύστημα εκείνης της εποχής δημιούργησε τις συνθήκες για μια απομόνωση και αποξένωση, που συνοδεύονταν από αρνητικές διαθέσεις.

ernaux 2

Σε ένα τηλεοπτικό πορτρέτο το 2000, η Ανί Ερνό ισχυρίζεται ότι δύο είναι τα στοιχεία που κυριαρχούν στη γραφή της: αυτό της κοινωνικής ανισότητας, της τομής ανάμεσα στον οικογενειακό κοινωνικό της χώρο και στον κόσμο των γραμμάτων που διάλεξε ν' ακολουθήσει η ίδια, αφενός, και αφετέρου το στοιχείο της ανδρικής κυριαρχίας στον κόσμο. Μακριά από οτιδήποτε θα μπορούσε να είναι προϊόν της φαντασίας, αναζητά την πραγματικότητα μέσα από τις αναμνήσεις, τις αισθήσεις και τα συναισθήματά της, είτε πρόκειται για συναισθήματα -κοινωνικής- ντροπής, είτε πάθους. Τα έργα της διδάσκονται στο γαλλικό
σχολείο ως σύγχρονη κλασική λογοτεχνία. Το 1984, το αυτοβιογραφικού περιεχομένου έργο της «Ο τόπος» (La place) τιμήθηκε με το βραβείο Renaudot. Το βιβλίο της τα «Τα χρόνια» (Εditions Gallimard, 2008) τιμήθηκε με τα βραβεία Marguerite Duras (2008) και Francois Mauriac (2008).

Την αμφίθυμη αυτή σχέση επιχειρεί να ιχνηλατήσει και να κατανοήσει η Ανί Ερνό σε αυτό το αυτοβιογραφικό αφήγημα, που αποτυπώνει γνήσια προσωπικά αισθήματα αλλά και μια πολύπλοκη κοινωνική πραγματικότητα. Τα ενίοτε απαξιωτικά αισθήματα για την οικογένεια γίνονται τώρα ενοχή που η συγγραφέας προσπαθεί να ξορκίσει ενώ, μέσ' από τη βιογραφία του πατέρα, επιχειρεί να αυτοβιογραφηθεί η ίδια καταθέτοντας όλες τις αντιφάσεις και τις ανακολουθίες που τη στοιχειώνουν. Η ιδιαίτερη αυτή αυτοβιογραφική αφήγηση σκοπό έχει να εντάξει την ατομική περίπτωση σε μια ευρύτερη συλλογική εμπειρία και να αποτυπώσει μια σύνθετη κοινωνική και ταξική πραγματικότητα. Το αυτοβιογραφικό «εγώ» ξεπερνά έτσι τα στενά όρια του προσωπικού και επεκτείνεται σ' ένα ευρύτερο σύνολο με παρόμοια βιώματα και προσλαμβάνουσες. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία ως ένα εργαλείο για να μελετήσει την ταξική διαστρωμάτωση και να προβεί σε κοινωνιολογικές ερμηνείες και αναζητήσεις. Η δική της ιστορία, ειδωμένη μέσα σ' ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που σκιαγραφείται με πληρότητα, γίνεται αντιπροσωπευτική μιας ευρύτερης ομάδας με παρόμοια χαρακτηριστικά, που καλείται να αναγνωρίσει τον εαυτό της πάνω στα αφηγούμενα.

Η δική της ιστορία, ειδωμένη μέσα σ' ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που σκιαγραφείται με πληρότητα, γίνεται αντιπροσωπευτική μιας ευρύτερης ομάδας με παρόμοια χαρακτηριστικά, που καλείται να αναγνωρίσει τον εαυτό της πάνω στα αφηγούμενα.

Ο λόγος της συγγραφέως, απογυμνωμένος από διακοσμητικά στοιχεία και απαλλαγμένος από κάθε υποψία λογοτεχνικής εκζητήσης, δεν επιδιώκει τη δημιουργία περίτεχνου ύφους αλλά την ανάδυση μιας αλήθειας. Η εκφραστική λιτότητα και η στεγνή, ανεπιτήδευτη γλώσσα φέρνουν στο φως τα πραγματικά γεγονότα στις πραγματικές τους διαστάσεις. Στον Τόπο, δεν υπάρχουν επινοημένα μυθοπλαστικά στοιχεία, τα πρόσωπα είναι όλα υπαρκτά και τα γεγονότα ανασύρονται από τη μνήμη για να στοιχειοθετήσουν μια αφήγηση με ντοκουμέντα. Η συγγραφέας είναι συγχρόνως αφηγήτρια και η αφήγηση εστιάζεται στη ζωή του πατέρα της αλλά και τη δική της. Ενίοτε μάλιστα περιγράφει υπαρκτές φωτογραφίες-τεκμήρια που δίνουν μια πιστή εικόνα του πατέρα σε διάφορες φάσεις-ορόσημα της ζωής του σηματοδοτώντας τη θέση του και τον ρόλο του μέσα στην κοινωνία και την ιστορία (ο πατέρας με παρέα εργατών φορώντας τραγιάσκα κ.λπ). Ωστόσο, παρά τη στοχευμένη προσπάθεια για μια εκφορά εντελώς απαλλαγμένη από συναίσθημα και, κατά το δυνατόν, αποστασιοποιημένη, ο Τόπος καταφέρνει να συγκινήσει και να προκαλέσει τη δυνατή συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη.

Διαπιστώνοντας πόσο πολύ απομακρύνθηκε από τις καταβολές της και το περιβάλλον των γονιών της προκειμένου να ακολουθήσει τα όνειρά της, η Ανί Ερνό επιχειρεί τώρα να ξαναπροσεγγίσει τον κόσμο που άφησε πίσω της ώστε να μπορέσει να προχωρήσει μπροστά. Η προσέγγισή της είναι συγχρόνως μια χειρονομία συμφιλίωσης και συγγνώμης. Αν όντως «πρόδωσε» τους οικείους της και εγκατέλειψε την τάξη της, τώρα επανέρχεται με μια ωριμότητα που της επιτρέπει να προβεί σε ασφαλή συμπεράσματα. Δεν έχει σκοπό να συγκινήσει αλλά να αποκαλύψει τους μηχανισμούς που παράγουν και αναπαράγουν κοινωνικές αντιθέσεις και προκαταλήψεις. Στο υβριδικό εγχείρημά της, η λογοτεχνία συνδυάζεται ευρηματικά με την κοινωνιολογία σε μια προσπάθεια να ειπωθούν τα πράγματα με τ' όνομά τους, χωρίς περιστροφές και υπεκφυγές. Η απογυμνωμένη γραφή επιχειρεί να παρουσιάσει την αλήθεια του πατέρα μέσ' από την αναδρομική, ξεκάθαρη και κατασταλαγμένη, ματιά της κόρης, που θέλει να επανασυνδεθεί με έναν κόσμο χαμένο, που κάποτε αρνήθηκε αλλά τώρα με τον τρόπο της τιμά.

* Η ΝΙΚΗ ΚΩΤΣΙΟΥ είναι φιλόλογος.


Ο τόπος
Annie Ernaux
Μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη
Μεταίχμιο 2020
Σελ. 112, τιμή εκδότη €11,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ANNIE ERNAUX

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

«Ξανθές ρίζες» της Μπέρναρντιν Εβαρίστο (κριτική) – Μια συναρπαστική αντιστροφή της αποικιοκρατικής Ιστορίας

Για το βιβλίο της Μπέρναρντιν Εβαρίστο [Bernardine Evaristo] «Ξανθές ρίζες» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: η συγγραφέας Μπέρναρντιν Εβαρίστο.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Οι Ξανθές ρίζες της β...

«Πάγος» της Άννα Καβάν (κριτική) – Ανώνυμοι ήρωες σε ανώνυμους τόπους

«Πάγος» της Άννα Καβάν (κριτική) – Ανώνυμοι ήρωες σε ανώνυμους τόπους

Για το μυθιστόρημα της Άννα Καβάν [Anna Kavan] «Πάγος» (μτφρ. Λευτέρης Καλοσπύρος, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: Η Anna Kavan από τον Walker Evans © Metropolitan Museum of Art.

Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη

...

«Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ (κριτική) – Στα χνάρια ενός κόσμου που χάνεται

«Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ (κριτική) – Στα χνάρια ενός κόσμου που χάνεται

Για την τριλογία «Οι Υπνοβάτες» του Χέρμαν Μπροχ [Hermann Broch] (μτφρ. Σοφία Αυγερινού, εκδ. Έρμα). Στην κεντρική εικόνα, ο συγγραφέας Χέρμαν Μπροχ.

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Εάν δεχτούμε ότι είμαστε περιφερόμενες σκιές ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ