Θανατόφιλο, ερωτοπαθές, φετιχιστικό, προκλητικό, ακραίο, το αμφιλεγόμενο Crash (1973) του σπουδαίου Τζέιμς Μπάλαρντ (1930-2009) είναι ένα διεστραμμένο αριστούργημα (ή ίσως «αρρωστούργημα») στον χώρο της επιστημονικής φαντασίας, αλλά και στον χώρο της μεγάλης λογοτεχνίας. Η σύζευξη του έρωτα με τον θάνατο, έτσι όπως διαδραματίζεται στα αιματοβαμμένα σκηνικά των τροχαίων ατυχημάτων όπου εκτυλίσσεται, γίνεται με τους όρους μιας ανατριχιαστικής τελετουργίας και μιας θυσιαστικής πρακτικής που δεν μπορεί παρά να σοκάρει. Τελετάρχης και ιερουργός σ' αυτά τα μακάβρια σκηνικά είναι ο Βον, ένας διαταραγμένος επιστήμονας του ολέθρου που εξιτάρεται και ερωτικά από τη βία που εμπεριέχουν οι, προκαλούμενοι από τροχαία, θάνατοι. Σκοπός του είναι να ζήσει την απόλυτη σύγκρουση τρακάροντας τη λιμουζίνα της Ελίζαμπεθ Τέιλορ, αυτό είναι το όνειρο και η προσδοκία του, πάνω σ΄ αυτό τον αιματηρό καμβά προπονείται εντατικά και καταστρώνει σχέδια και προσομοιώσεις. Η προοπτική ενός βίαιου θανάτου από σύγκρουση γίνεται στο μυαλό του η κορυφαία ερωτική φαντασίωση και του προσπορίζει άφατη ηδονή και ικανοποίηση.

Η προοπτική ενός βίαιου θανάτου από σύγκρουση γίνεται στο μυαλό του η κορυφαία ερωτική φαντασίωση και του προσπορίζει άφατη ηδονή και ικανοποίηση.

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, το αυτοκίνητο αποτελεί το προνομιακό όχημα που οδηγεί κατευθείαν στην αποκαλυψιακή εμπειρία μιας ολικής εκμηδένισης. Η φρενήρης οδήγηση μετατρέπεται σε μια «μεταφυσική» υπέρβαση κάθε ανθρώπινου ορίου καθώς ανοίγει τον δρόμο για τη βίωση μιας απόλυτης καταστροφής. Η αιματηρή συνάντηση με το μοιραίο προσφέρει ερωτική διέγερση και το συντετριμμένο ανθρώπινο σώμα μες στα χαλάσματα της σύγκρουσης μετατρέπεται σε μια παράδοξη αισθητική και καλλιτεχνική αξία. Για τον Βον, η σκηνή του θανατηφόρου τροχαίου εκφράζει μιαν ανεπανάληπτη «ποιητική του θανάτου», που τον εμπνέει να πειραματιστεί και να εξερευνήσει κάθε δυνατότητα αυτοκαταστροφικού σεναρίου μέχρι τις απώτατες συνέπειές του. Ο βίαιος θάνατος μέσα στις στραπατσαρισμένες λαμαρίνες αποκτά τη μυσταγωγική λειτουργία ενός αιρετικού έργου τέχνης που αντιστρατεύεται παράφορα κάθε κανόνα αισθητικής ομορφιάς καταργώντας με σφοδρότητα την αυταξία της ζωής. Μέσα σ' αυτή την ακραία υπαρξιακή απορρύθμιση, ο Βον δεξιώνεται τον θάνατο με αναπάντεχη άνεση και ευχαρίστηση, σαν έτοιμος από καιρό για το κορυφαίο του, συντριπτικό διάβημα.

«Ο Βον ξεκάθαρα επιδιώκει τον θάνατο στην πιο αποτρόπαιη, την πιο εκτροχιασμένη μορφή του. Φλερτάρει εξακολουθητικά με το μοιραίο και, όταν φτάσει η ώρα, δεν ορρωδεί προ ουδενός. Ευαγγελίζεται τον πόνο και τον θάνατο, καλλιεργεί συστηματικά και με μεθόδους ακριβείας το αποτρόπαιο και το αρρωστημένο».

Για τον Βον και τους μύστες της σκοτεινής, ανίερης «θρησκείας» του, το τροχαίο είναι, επίσης, το κορυφαίο αφροδισιακό. Η αχαλίνωτη ταχύτητα δυναμιτίζει ορμές και πάθη, απελευθερώνει και αποθηριώνει. Ενίοτε οι επιβάτες θυσιάζονται στον βωμό αυτής της ανεξέλεγκτης παραφοράς, που γίνεται θανατηφόρα έκσταση και παρασύρει σε μια δίνη παράνοιας. Πίσω από τα παράλογα φερσίματα του Βον, κρύβεται μια μυσταγωγική θανατολαγνεία, μια λατρευτική πρακτική που δεν οφείλεται στην άγνοια κινδύνου αλλά την πλήρη επίγνωσή του. Ο Βον ξεκάθαρα επιδιώκει τον θάνατο στην πιο αποτρόπαιη, την πιο εκτροχιασμένη μορφή του. Φλερτάρει εξακολουθητικά με το μοιραίο και, όταν φτάσει η ώρα, δεν ορρωδεί προ ουδενός. Ευαγγελίζεται τον πόνο και τον θάνατο, καλλιεργεί συστηματικά και με μεθόδους ακριβείας το αποτρόπαιο και το αρρωστημένο.

Το Crash του Ballard είναι ένα από τα πιο πολυσυζητημένα και αμφιλεγόμενα μυθιστορήματα στον χώρο των βιβλίων της επιστημονικής φαντασίας (και όχι μόνο). Ενδεικτική είναι η αναφορά ενός αναγνώστη σε κάποιον εκδοτικό οίκο, μετά την ανάγνωση του χειρόγραφου του Crash: «Ο συγγραφέας ούτε με ψυχίατρο δεν σώζεται. Να μην εκδοθεί!». Όταν τελικά εκδόθηκε το 1973 οι New York Times έγραψαν: «Μην αγγίζετε: Το Crash είναι το πιο απωθητικό βιβλίο που διαβάσαμε μέχρι σήμερα». Ο χρόνος και ο David Cronenberg, όμως, είχαν διαφορετική γνώμη.

Μέσα στις συνθήκες καλπάζουσας τεχνολογικής προόδου που περιγράφει γλαφυρά το Crash, με το αυτοκίνητο να συνοψίζει το αποκορύφωμα της τότε τεχνολογικής έκρηξης, οι άνθρωποι μοιάζουν να μετατρέπονται σε υποχείρια και έρμαια των μηχανών, σε απλά εξαρτήματα και γρανάζια τους. Ο Βον και οι φίλοι του παγιδεύονται δραματικά σ' ένα εφιαλτικό τεχνολογικό όραμα και δεν μπορούν να φανταστούν τον εαυτό τους πέρα από τις συντεταγμένες και την πορεία του αυτοκινήτου, μια πορεία που οδηγεί απαρέγκλιτα σ' έναν τελετουργικό και μαρτυρικό θάνατο. Η μηχανή διαστρέφει τα κίνητρα και τις αξίες, επιβάλλει τον δικό της ρυθμό, αλλοτριώνει βαθιά και κατευθύνει προς μια πραγματική και συμβολική συντριβή. Το όραμά τους εμπεριέχει έκσταση και θάνατο. Η ταχύτητα απελευθερώνει με τίμημα τον όλεθρο. Το αυτοκίνητο γίνεται το άρμα που οδηγεί σε μια υπερβατική και βλάσφημη θέωση. Η παράταιρη δραστηριότητα του Βον, που συγκεράζει έρωτα και θάνατο μέσα σ' ένα σκηνικό άφατης νοσηρότητας, παίρνει διαστάσεις βέβηλης ιερουργίας.

Στα μακρινά sixties όπου τοποθετείται η δράση, το αυτοκίνητο φαινόταν να συμπυκνώνει την αιχμή της τεχνολογίας ωθώντας τον συγγραφέα Μπάλαρντ να οραματίζεται δυστοπικά σενάρια με επίκεντρο τους τέσσερις τροχούς. Μέσα σε μεταβιομηχανικές πόλεις φτιαγμένες από μπετόν και γυαλί, οι οδικές αρτηρίες δίνουν παλμό και ρυθμό στο ψυχρό αστικό τοπίο και χαράσσουν τις διαδρομές, πραγματικές και συμβολικές, που καλείται να ακολουθήσει η ζωή των ανθρώπων. Μέσα σ' αυτή την αδιατάρακτη ροή, οι πρωταγωνιστές αναζητούν τις παρεκκλίνουσες ατραπούς του θανάτου σκηνοθετώντας αιματηρά πλάνα με τον πιο αυτοκαταστροφικό οίστρο.

Ήδη θεοποιημένο από τους φουτουριστές, που το θεωρούσαν απαύγασμα απόλυτης ομορφιάς, το αυτοκίνητο γίνεται στο Crash ένας κινούμενος εφιάλτης, ένας αδιανόητος δαίμονας, που πραγματοποιεί ακραίες φαντασιώσεις.

Οι συγκλονιστικές σκηνές από τη δολοφονία του Κενέντι που εκτελέστηκε εν κινήσει αλλά και το τροχαίο μυθικών διαστάσεων που στοίχισε τη ζωή του κινηματογραφικού αστέρα Τζέιμς Ντιν πυρπόλησαν τη φαντασία με πυρακτωμένες εικόνες και σφράγισαν ανεξίτηλα τη συλλογική μνήμη. Το αυτοκίνητο υποδήλωνε χειραφέτηση και ευδαιμονία, δάμαζε το χώρο και το χρόνο, πρόσφερε δυνατότητες και απολαύσεις. Ήταν ένα ελκυστικό μέσο εκπλήρωσης προσδοκιών, ακόμη και ερωτικών, οδηγούσε σε μια νέα θεώρηση του κόσμου και του ατόμου γιατί υποσχόταν και πραγματοποιούσε πολλά. Ήδη θεοποιημένο από τους φουτουριστές, που το θεωρούσαν απαύγασμα απόλυτης ομορφιάς, το αυτοκίνητο γίνεται στο Crash ένας κινούμενος εφιάλτης, ένας αδιανόητος δαίμονας, που πραγματοποιεί ακραίες φαντασιώσεις.

Το κορυφαίο αριστούργημα του Τζέιμς Μπάλαρντ (που έγινε και ταινία από τον Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ) επανακυκλοφορεί από τον Κέδρο σε αναθεωρημένη μετάφραση των Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη και Σώτης Τριανταφύλλου, που υπογράφουν μια συγκλονιστική απόδοση, ένα επίτευγμα ψυχρού ύφους και λεπτουργημένης ακρίβειας. Η έκδοση συνοδεύεται από εμβριθή ερμηνευτικά κείμενα των μεταφραστών.

* Η ΝΙΚΗ ΚΩΤΣΙΟΥ είναι φιλόλογος.

→ Στις εικόνες, πλάνα από την ομότιτλη ταινία του David Cronenberg.

Crash
J.G. BALLARD
Μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης & Σώτη Τριανταφύλλου
Πρόλογος: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης
Επίμετρο: Σώτη Τριανταφύλλου
Κέδρος 2019
Σελ. 272, τιμή εκδότη €13,30 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ J.G. BALLARD