Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου, του Ναζίμ Χικμέτ

Η μουσική συνέβαλε τα μέγιστα προκειμένου η νεώτερη, ευρεία κοινότητα των αποδεκτών σε ό,τι αφορά τα προϊόντα της πολιτισμικής δημιουργίας, να υποδεχθεί το έργο του σπουδαίου, πρωτοπόρου νεωτεριστή Τούρκου ποιητή (και όχι μόνον) Ναζίμ Χικμέτ (Θεσσαλονίκη 1902 – Μόσχα 1963).

Ο Θάνος Μικρούτσικος και ο Μάνος Λοΐζος ήταν αυτοί που σύστησαν στο ευρύ κοινό την ποίηση του Ναζίμ Χικμέτ. Την απόδοση και για τους δύο δίσκους είχε κάνει ο Γιάννης Ρίτσος (από τα γαλλικά).

Διαύλους προς αυτή την κατεύθυνση προσέφερε σημαντική δισκογραφική παραγωγή, που αφορά π.χ. το έργο του Θάνου Μικρούτσικου Πολιτικά Τραγούδια (1975) όπου η ποίηση του Ναζίμ Χικμέτ συνομιλεί με την ποίηση του σύγχρονου γερμανού δημιουργού Βολφ Μπίρμαν, και κυρίως το έργο του Μάνου Λοΐζου Γράμματα στην αγαπημένη (ο τίτλος ανήκει στον Λοΐζο) με ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ από τη συλλογή Επιστολές και Ποιήματα (1942-1946). Ο δίσκος του Λοΐζου κυκλοφόρησε το 1983, μετά τον θάνατό του στη Μόσχα το 1982, και διασώζει δοκιμαστικές ηχογραφήσεις με τη φωνή του συνθέτη από τη δεκαετία 1970. Και στις δύο περιπτώσεις, τα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ απέδωσε στην ελληνική γλώσσα ο Γιάννης Ρίτσος μεταφράζοντας από τα γαλλικά, τα δε ποιήματα του Βολφ Μπίρμαν απέδωσε από το πρωτότυπο ο Δημοσθένης Κούρτοβικ.

Για τους αποδέκτες αυτής της μουσικής με γενικότερο περί Χικμέτ ενδιαφέρον ιδιαιτέρως χρήσιμες υπήρξαν εκείνη την εποχή εκδόσεις, όπως: Ναζίμ Χικμέτ, 122 Ποιήματα, Μετάφραση, πρόλογος, σχόλια Άρη Δικταίου (1983), Ευστράτιος Ζεγκίνης, Ιστορία Τουρκικής Λογοτεχνίας, όπου λήμμα για τον Ναζίμ Χικμέτ (1983), Ναζίμ Χικμέτ, Τα έργα του, Μετάφραση, πρόλογος Στέλιου Μαγιόπουλου (1981), όπου και η επισήμανση ότι η τουρκική στα ποιήματα του Χικμέτ αποδεικνύεται ιδιαιτέρως μουσική γλώσσα. Επίσης, άρθρο του Otto Spies –σημαντικού γερμανού τουρκολόγου– στην επιθεώρηση Handbuch der Orientalistik (1982, ανατύπωση από την πρώτη έκδοση 1963), όπου εκτενής κριτική προσέγγιση στο έργο του Χικμέτ, ενώ ιδιαιτέρως χρήσιμη ήταν και η βοήθεια του γνωστού τουρκολόγου Παύλου Χιδίρογλου κατά την αναζήτηση της σχετικής βιβλιογραφίας.

Στο πλαίσιο αυτό εντοπίσαμε λεπτομέρειες σχετικά με τον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο του Ναζίμ Χικμέτ, όπως είναι η καταγωγή του από αριστοκρατική οικογένεια, με πατέρα ανώτερο αξιωματούχο του Σουλτάνου και με μητέρα απόγονο οθωμανού στρατάρχη γερμανικής καταγωγής, η διαρκής από το 1917 σχέση του με την ποίηση, η παράλληλη δραστηριότητά του με κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο, η προσχώρησή του το 1924 στο Κομμουνιστικό Κόμμα Τουρκίας, οι σπουδές του κατά την περίοδο 1921-1928 στο Κομμουνιστικό Ινστιτούτο Εργαζομένων της Ανατολής, στη Σοβιετική Ένωση, οι διώξεις (δίκες και φυλακίσεις) για λόγους ιδεολογικούς από το 1937 και επί σειρά είκοσι οκτώ ετών, και η αποφυλάκισή του το 1950 με τη γενική αμνηστία που παρεχώρησε η κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές, η εγκατάστασή του το 1951 στη Μόσχα, η άμεση επαφή του γενικότερα με τη ρωσική πολιτισμική παραγωγή και ειδικότερα με τη Ρωσική Πρωτοπορία και τον Ρωσικό Φουτουρισμό, όπως αντιπροσώπευαν ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι ή ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ, κυρίως η αποφασιστική συμβολή του στη διαμόρφωση της τουρκικής λογοτεχνίας κατά τη δεκαετία 1930.

Η δεκαετία 1930 είναι εποχή νεωτερικότητας για τα πολιτισμικά (τουλάχιστον) πράγματα στην Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Άλλωστε η δεκαετία 1930 είναι εποχή νεωτερικότητας για τα πολιτισμικά (τουλάχιστον) πράγματα στην Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Ας μη μας διαφεύγει π.χ. ότι αυτή την εποχή ο Πάουλ Χίντεμιτ ιδρύει μουσική ακαδημία στην Άγκυρα και οδηγεί την τουρκική μουσική σε νεωτερικούς, θεματικούς και υφολογικούς προσανατολισμούς, έχοντας εγκαταλείψει τη ναζιστική Γερμανία (και αφού προηγουμένως πέρασε από την Ελλάδα, όπου όμως δεν κατόρθωσε να επιτύχει ανάλογη συνεργασία με την Αθήνα του Ιωάννη Μεταξά και του Μανώλη Καλομοίρη).

Κατ’ αυτή την πρώτη συνάντησή μας με τον Ναζίμ Χικμέτ εντοπίσαμε επιπλέον και τεκμήρια για μια «εκλεκτική συγγένειά» του με ζητήματα ελληνικού ενδιαφέροντος, όπως είναι π.χ. το ραδιοφωνικό μήνυμά του από το Βερολίνο το 1951 κατά τη διάρκεια της δίκης του Νίκου Μπελογιάννη (υπάρχει και ποίημα του Χικμέτ για τον «Άνθρωπο με το γαρύφαλλο»), ή η πρωτοβουλία του το 1956, μετά την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, να ζητήσει από τους Τουρκοκύπριους ειρηνική συμβίωση με τους Ελληνοκύπριους και υποστήριξη στον αγώνα τους για την αποτίναξη της Βρετανικής κατοχής στο νησί.

Τώρα, η ανά χείρας έκδοση της εκτενέστατης ποιητικής σύνθεσης του Ναζίμ Χικμέτ υπό τον τίτλο Ανθρώπινα Τοπία της Πατρίδας μου, οργανωμένης σε πέντε Βιβλία με ιδιαίτερη, ανισομερή, ποικίλη μορφή δομής έκαστον, προσφέρει ευκαιρία να εκτιμήσουμε τις διαδικασίες, με τις οποίες το βαρύ περιεχόμενο του δημιουργού στη διάσταση του εσωτερικού και του κοινωνικού ανθρώπου είναι δυνατόν να μετεξελιχθεί σε έναν πλούσιο κειμενικό κόσμο, ο οποίος παραβιάζει τις συνθήκες συγχρονίας σε ό,τι αφορά την οργάνωσή του και ανταποκρίνεται με άνεση σε απαιτήσεις ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαχρονική ισχύ των έργων της τέχνης (του λόγου, εν προκειμένω, αλλά και γενικότερα).

Η μετάφραση του (και Επίκουρου Καθηγητή Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) Αριστοτέλη Μητράρα, σαφώς εκτιμώμενη ως δημιουργική και από όσους δεν διαθέτουν διαύλους άμεσης πρόσβασης στην τουρκική γλώσσα, και επιπλέον ενισχυμένη με υποσέλιδο υπομνηματισμό, μεταφέρει στα καθ’ ημάς έναν εντυπωσιακό συνδυασμό ελεύθερων στίχων και αφηγηματικής ροής...

Η μετάφραση του (και Επίκουρου Καθηγητή Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) Αριστοτέλη Μητράρα, σαφώς εκτιμώμενη ως δημιουργική και από όσους δεν διαθέτουν διαύλους άμεσης πρόσβασης στην τουρκική γλώσσα, και επιπλέον ενισχυμένη με υποσέλιδο υπομνηματισμό, μεταφέρει στα καθ’ ημάς έναν εντυπωσιακό συνδυασμό ελεύθερων στίχων και αφηγηματικής ροής, διαλογικών μερών και εσωτερικών μονολόγων, όπου αποτυπώνεται συνεχής εναλλαγή κειμενικού παρόντος και παρελθόντος από την οπτική ποικίλων κειμενικών χαρακτήρων. Με τον τρόπο αυτόν εξασφαλίζεται μια προσωπική κατά την πρόσληψη καθενός αναγνώστη επίσκεψη στον κόσμο του Ναζίμ Χικμέτ, με μια παράλληλη αναγνώριση της ποιότητας του εσωτερικού και του κοινωνικού ανθρώπου που συνθέτουν τον χαρακτήρα του ως δημιουργού. 

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, τα πέντε Βιβλία της ποιητικής σύνθεσης αντιστοιχούν σε πέντε ενότητες μιας εκτενούς πινακοθήκης με πολυεπίπεδη οργάνωση. Εδώ ερχόμαστε αντιμέτωποι με παραστατικές αποδόσεις-πορτρέτα ποικίλων χαρακτήρων σε φόντο από πραγματικά στοιχεία που προέρχονται από τη φύση, από τις δομές της κοινωνίας, από την εφαρμοσμένη πολιτική, από τις εκφάνσεις του πολιτισμού και της οικονομίας, και αποτυπώνουν γεγονότα και καταστάσεις κυρίως στην Τουρκία αλλά και σε ένα ευρύτερο γεωπολιτικό τοπίο, κατά τις επιλογές και τη δημιουργική  επεξεργασία του Ναζίμ Χικμέτ.

Η Γαλλική Επανάσταση και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, ο στρατάρχης Πεταίν και ο Φράνκο, ο Λένιν, ο Μαρξ και ο Ένγκελς, η Πασιονάρια Ντολόρες Ιμπαρούρι, οι τράπεζες του Λονδίνου και το ραμαζάνι, μεταξύ πλείστων άλλων ομοειδών δεδομένων, προσθέτουν στοιχεία στη διαμόρφωση ανθρώπινων χαρακτήρων και φυσικών τοπίων που συνθέτουν εντυπωσιακές γραμματικές εικόνες ως προϊόντα κριτικής πρόσληψης και αντίληψης.

Ο συγγραφέας Χαλίλ διατρέχει τα πέντε Βιβλία της ποιητικής σύνθεσης ως μια προσωποποιημένη σταθερά για την απόδοση ιδεών, αξιών και συν-/αισθημάτων που προσδιορίζουν την ποιότητα του κειμενικού κόσμου.

Με αυτές τις προϋποθέσεις, ο σύγχρονος αναγνώστης συναντά κατάδικους και χωροφύλακες, εργάτες και άνεργους, αγρότες και κρατικούς λειτουργούς, πολιτικούς και δημοσιογράφους, επιχειρηματίες, βιομήχανους, χρηματιστές, γιατρούς και ασθενείς, επίσης: ντόπιους Τούρκους, Άγγλους, Γερμανούς, Έλληνες (ο κ.Τραστέλλης από το Μεσολόγγι, αλλά και Έλληνες που διαφεύγουν από τη Γερμανική Κατοχή προς τη Μέση Ανατολή μέσω Τουρκίας), Άραβες και Eβραίους, ακόμα: τη συνείδηση του Χασάν Σεβκέτ ενσαρκωμένη σε ένα πλάσμα με μορφή και μέγεθος του αντίχειρα που πνίγεται στον πάτο ενός ποτηριού, έναν ηλικιωμένο που αυτοκτονεί στο δωμάτιό του ακούγοντας Αΐντα και τον αρχίατρο Φαΐκ που αυτοκτονεί στο νοσοκομείο του υπό το βάρος της μοναξιάς του, το εργατόπαιδο Κερίμ και τον μελισσοκόμο Ρεμζί Εφέντη, τον Τζεβντέτ Μπέη με τον τραυματισμένο πελαργό ή τον Τζεβντέτ Μπέη ξαπλωμένο στον βυθό του Ατλαντικού Ωκεανού δίπλα στον βαυαρό Χανς Μίλλερ και στον Άγγλο Χάρι Τόμσον, ένα παιδί που παίζει στο βιολί Τσαϊκόφσκι, την παρτιζάνα Τάνια που απαγχονίζουν οι Γερμανοί κατά την πολιορκία της Μόσχας και τον πρώτο γερμανό αιχμάλωτο, και ακόμα: τον συγγραφέα Χαλίλ, τον Ζωγράφο Αλί και τον Μπετόβεν Χασάν που παρακολουθούν, σαν μια συναυλία συμφωνικής ορχήστρας, τις εξελίξεις από την εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ένωση. Ειδικότερα ο συγγραφέας Χαλίλ διατρέχει τα πέντε Βιβλία της ποιητικής σύνθεσης ως μια προσωποποιημένη σταθερά για την απόδοση ιδεών, αξιών και συν-/αισθημάτων που προσδιορίζουν την ποιότητα του κειμενικού κόσμου.

Ανάμεσα σε όλους αυτούς (και σε όσους άλλους με ομόλογη κειμενική παρουσία) η προσεκτική ανάγνωση εντοπίζει και τον καλλιγράφο Οσμάν, στον οποίον είναι ίσως δυνατόν να αναγνωρίσουμε έναν μακρινόν, έστω, «συγγενή» των μικρογράφων στην Τουρκία του 16ου αιώνα υπό την προστασία του σουλτάνου Μουράτ Γ’, όπως τους είχαμε συναντήσει στο εμβληματικό βιβλίο του Ορχάν Παμούκ με τον τίτλο Με λένε Κόκκινο (στην ωσαύτως συναγόμενη ως δημιουργική μετάφραση της Στέλλας Βρετού, 2002 Ωκεανίδα, 2019 Πατάκη).

Οι χαρακτήρες αυτοί πλαισιώνονται ή και υποστηρίζονται με λεπτομέρειες προερχόμενες από την ύπαιθρο και από τα αστικά κέντρα, από την Κωνσταντινούπολη και από την Άγκυρα, από φυλακές και από νοσοκομεία, από την ανοιχτή ανθρώπινη κοινότητα και από την αυστηρά καθορισμένη κοινωνική διαστρωμάτωση, ακόμα: από τις ακτές της Μεσογείου και από τη Βαλτική Θάλασσα, από τον Εύξεινο Πόντο και από τη Σμύρνη, από το Κίεβο και από τη Βαρσοβία, από τον Γάγγη, τον Αμαζόνιο, τον Νείλο, τον Βόλγα και τον Μαίανδρο, ενώ η αμαξοστοιχία της Ανατολίας που αναχωρεί από τον σταθμό Χαϊντάρπασα στην ασιατική πλευρά της Κωνσταντινούπολης συμπαρασύρει πρόσωπα και προσωπικές ιστορίες μέσα από ατραπούς της αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία όμως φαίνεται να μεταποιείται σε ένα αχανές μυθικό τοπίο. Εδώ συναντούμε έντονα χρώματα ποικίλων διαπροσωπικών σχέσεων από τις πλέον τρυφερές μέχρι τις πλέον σκοτεινές και βίαιες, με διελκυστίνδες, αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις, όπου αποδίδονται παραστατικά έννοιες, όπως είναι πρωτίστως η διαρκής συνομιλία ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο, και περαιτέρω η τέχνη, ο έρως, η αγάπη, η φιλία, το μίσος, η έχθρα, η ελπίδα, η μεταμέλεια, η ελευθερία και η απώλεια αυτής, η φτώχεια, η αθλιότητα, η δυστυχία, η μοναξιά, η νοσταλγία.

Στο πλαίσιο αυτό παρεμβαίνει και ένα ευρύ φάσμα παραγόντων από την αντικειμενική πραγματικότητα που αντιπροσωπεύουν σύστημα στήριξης του κειμενικού κόσμου κατά τις επιλογές του Ναζίμ Χικμέτ, όπως είναι η τουρκική Κρατική Οπερέτα και η μουσική γλώσσα στις όπερες του Βάγκνερ, ο Μπετόβεν και ο Σίλλερ, ο Μοντεσκιέ, ο Ανατόλ Φρανς, ο Αντρέ Μαλρώ, ο Ιούλιος Βερν, ή ο Λέων Τολστόι και ο Αλέξανδρος Πούσκιν.

Σε ό,τι αφορά ιδιαιτέρως τον Πούσκιν: Ο αναγνώστης που είναι εξοικειωμένος με τη συγκριτική πρόσληψη των έργων της τέχνης, είναι δυνατόν με έναν τολμηρό, ίσως και «αιρετικό» συσχετισμό (που πάντως «υπαγορεύεται» από την επαφή του Χικμέτ με τη ρωσική πολιτισμική παραγωγή) να ανιχνεύσει υφολογικά στοιχεία «εκλεκτικής συγγένειας» ανάμεσα στον Ευγένιο Ονιέγκιν και στα Ανθρώπινα Τοπία, όπως εντοπίζονται στην ισχύουσα και για τις δύο εκτενέστατες ποιητικές συνθέσεις δομή με τον δημιουργικό συνδυασμό στίχων και αφηγηματικών μερών, διαλόγων και εσωτερικών μονολόγων. Με αυτή δε την ευκαιρία, ας θυμηθούμε και τη μετάφραση από το πρωτότυπο (2000) της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ για τον Ευγένιο Ονιέγκιν, στην οποία διατηρείται αυτή ακριβώς η δομή.

Ωσαύτως, η ανά χείρας έκδοση των Ανθρώπινων Τοπίων μεταφέρει στην ελληνική γλώσσα την ποιότητα αυτών των υφολογικών παραγόντων, όπως αποδίδει η δομή του μεταφρασμένου κειμένου. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, εντοπίζουμε π.χ. γραμματικές εικόνες με την προσδιοριστική συμμετοχή και του φαινομένου της μεταφοράς, όπως:

«Η άνοιξη στον σταθμό Χαϊντάρπασα/ έρχεται με τη μυρωδιά του ψαριού στην θάλασσα/ και με τους κοριούς στα σανιδώματα», «Στις σκάλες ο ήλιος/ η κούραση/ και ο πανικός/ υπάρχει και μια χρυσοκέφαλη ψόφια πεταλούδα», «απαλή η φωτεινότητα του ουρανού σαν ένα ερωτικό τραγούδι», «Έξω η φύση είχε μια μακαριότητα κάτω από το φεγγαρόφωτο», «ένιωσε την μοναξιά με τη μορφή/ μιας βάρκας/ ενός ζευγαριού κουπιών/ και μιας γαλήνιας/ νεκρής θάλασσας», «Οι νύχτες με φεγγαρόφωτο ή είναι εκκωφαντικές/ ή είναι σιωπηλές», «Βαγόνι νούμερο 510 τρίτη θέση./ Διάδρομος./ Στον διάδρομο δύο ταξιδιώτες ατένιζαν το σεληνόφως./ Ταρακουνήθηκε το φεγγάρι στον ουρανό μια φορά/ έπειτα λες και σερνόταν με έλκηθρο απαλά και ελαφριά/ άρχισε να περπατάει», «Δεξιά η στέπα είχε βλαστήσει./ Τα περισσότερα δέντρα ήταν ακακίες./ Ήταν φοβισμένες, κάτωχρες και διστακτικές», «Στις δυο πλευρές της ασφάλτου που οδηγούσε προς τον σταθμό/ υπήρχαν αραιά, λεπτά και ξερά δέντρα/ δίχως πρασινάδα,/ και μακριά το ένα από το άλλο, σαν τους απελπισμένους/ ανθρώπους», «Τα μήλα σκορπίστηκαν, σαν χαρούμενα παιδιά, στο χώμα», «υπήρχε μια λάμψη κρύου νερού,/ μια λάμψη σαν συμπόνια», «Ένας λεπτός καπνός στα ριζά του αριστερού βουνού/ κάτι σαν τούλι που απλώνεται», «η πόλη χάθηκε σαν ένας νεοσσός που πετάχτηκε/ από την φωλιά του», «Και η φωνή του μεγαλειώδης σε ντο σε μια βαγκνερική όπερα», καθώς και το ευρηματικό: «Στην πλάτη τα κουρέλια της,/ σκυμμένη πάνω σε μαγκάλι/ έτρεμε η φυλακή».

Είναι φανερό ότι η μετάφραση αποτυπώνει με παραστατικό τρόπο τη μορφή του πρωτοτύπου στη διάσταση ενός οχήματος για τη διατύπωση και διεκπεραίωση των σημαινομένων: Εν προκειμένω συνάγεται λόγος βιωματικός, πλήρης συναισθήματος, κριτικός και αφοριστικός, σαρκαστικός, στοχαστικός, παραστατικός, απροσδόκητος και ανατρεπτικός...

Εντοπίζουμε περαιτέρω γραμματικές εικόνες, με παραστατική απόδοση για αστικά τοπία («Βίλες από μπετόν./ Βίλες από μπετόν»), για το δάσος και τον ουρανό τη νύχτα, για φράουλες που μοσχοβολούν «πιότερο/ κι από το τριαντάφυλλο», για τη νύχτα στα ψηλά βουνά και για το φεγγάρι που ανατέλλει και μεσουρανεί, για το φεγγάρι που «ανεβαίνει με τον άνεμο,/ Και λευκαίνει ολόκληρη την πλάση», για το σκοτεινό τρένο που «Μέσα στο σεληνόφως περνούσε», για την παραθαλάσσια πόλη, για τη μέρα που αχνόφεγγε (ο ουρανός, η στέπα, «παγωμένοι λόφοι με πλατιά κύματα»), για τον δρόμο των σύννεφων στον ουρανό με ένα σμήνος γερανών, για το μωβ χρώμα του βουνού τα πρωινά και τα βράδια, για τον πελαργό που μπερδεύτηκε στα καλώδια ραδιοφώνου και γκρεμίστηκε επάνω στη σκεπή, για τις όμορφες πόλεις στις ακτές της Μεσογείου, για τον βυθό του Ατλαντικού, για τις παγωμένες λίμνες της Φινλανδίας, για τις ερήμους της Λιβύης, για τα βουνά της Γιουγκοσλαβίας, για την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, το Παρίσι, για τα περίχωρα της Μόσχας.

Σε ομόλογο υφολογικό κλίμα εντοπίζουμε και την αφοριστική διατύπωση, π.χ.:

«Ο θάνατος είναι θέλημα Θεού, αλλά αν δεν υπάρχει η πείνα», «Η Ευρώπη φτιάχτηκε με στεναγμούς/ και με στεναγμούς γκρεμίζεται», «Η αυτοκτονία ενός ηλικιωμένου ανθρώπου/ μοιάζει με το κλάμα ενός ηλικιωμένου ανθρώπου,/ και τα δυο είναι κάτι το γελοίο και απελπιστικό», «Να είναι κανείς πουλί στα σύννεφα που δεν κυνηγιέται», «Τα παιδιά στο χωριό/ πεθαίνουν κάθε μέρα;/ Έξι μηνών πεθαμένο/ δεν θεωρείται νεκρό», «Ορισμένες φορές ο άνθρωπος θεωρεί το γέλιο ντροπή».

Είναι φανερό ότι η μετάφραση αποτυπώνει με παραστατικό τρόπο τη μορφή του πρωτοτύπου στη διάσταση ενός οχήματος για τη διατύπωση και διεκπεραίωση των σημαινομένων: Εν προκειμένω συνάγεται λόγος βιωματικός, πλήρης συναισθήματος, κριτικός και αφοριστικός, σαρκαστικός, στοχαστικός, παραστατικός, απροσδόκητος και ανατρεπτικός, αφηγηματικός, ενισχυμένος με την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας, που προσκαλεί ενίοτε με εξωδιηγητική λειτουργικότητα σε μια ελεύθερη περιήγηση ανάμεσα σε εσωτερικά τοπία δηλωτικά κριτικής πρόσληψης δεδομένων της αντικειμενικής πραγματικότητας εντός και εκτός συγκεκριμένων γεωπολιτικών και χωροχρονικών ορίων.

Προς αυτή την κατεύθυνση σε ό,τι αφορά τον αποδέκτη της προ οφθαλμών έκδοσης (έστω και με ανιχνευόμενα παροράματα) συμβάλλουν και τα παρακείμενα, στα οποία ο Αριστοτέλης Μητράρας παραθέτει ορισμένες πληροφορίες βιογραφικού περί Χικμέτ περιεχομένου (όπου και ιδιαίτερη, ενδιαφέρουσα αναφορά στην επιστήμη της Τουρκολογίας κατά τις ιστορικές απαρχές αυτής), σε συνδυασμό με μια μορφή «αυτοβιογράφησης» από τον ίδιον τον Χικμέτ όπως τεκμηριώνουν «εγκιβωτισμένα» αποσπάσματα από την αλληλογραφία του, επίσης εκτενή ανάλυση της ποιητικής σύνθεσης Ανθρώπινα Τοπία της Πατρίδας μου, καθώς και ειδολογικό κατάλογο έργων του Χικμέτ με τους πρωτότυπους στην τουρκική γλώσσα τίτλους, ενώ συμπληρώνει το υλικό αυτό με κείμενο υπό τον τίτλο «Η λογοτεχνία του κοινωνικού (σοσιαλιστικού) ρεαλισμού».

Τα παρακείμενα αυτά ενισχύουν τον αναγνώστη που δεν αρκείται στη βιωματική ή γνωστική πρόσληψη των Ανθρώπινων Τοπίων, αλλά προσβλέπει στον ευρύτερον ορίζοντα των πραγμάτων, έστω και χωρίς άμεση πρόσβαση στην τουρκική γλώσσα. Ακριβώς για την περίπτωση αυτή, χρήσιμο θα ήταν να είχε προβλεφθεί στην έκδοση και μια «περιγραφική» ή «ελεύθερη» απόδοση στα καθ’ ημάς για τους πρωτότυπους τίτλους των έργων του Ναζίμ Χικμέτ, ενδεχομένως και μια αντίστοιχη, έστω επιγραμματική πληροφόρηση πραγματολογικού περιεχομένου.  

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).

Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου
ΝΑΖΙΜ ΧΙΚΜΕΤ
Μτφρ. – πρόλογ.: AΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΗΤΡΑΡΑΣ 
ΒΑΚΧΙΚΟΝ 2021
Σελ. 640, τιμή εκδότη €19,10

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ NAZIM HIKMET

Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Η νύχτα πέφτει στα ψηλά βουνά
Οι αποστάσεις εξαφανίζονται
αλλά η αγάπη μένει στις καρδιές.
Η νύχτα πέφτει, η λάμπα μου δεν είναι αναμμένη
Ο ουρανός και τα βουνά στο χρώμα του λυκόφωτος.
Γιατί δεν θα έρθεις.
Η νύχτα πέφτει, ο ήλιος βασιλεύει.
Η νύχτα πέφτει, είμαι μόνος.
Η νύχτα πέφτει, τι μπορώ να κάνω;
Η νύχτα πέφτει και πλάκωσαν οι ώρες.
Η νύχτα πέφτει και τέλειωσε η μέρα.
[…]
Ανατέλλει η πανσέληνος.
Σμαλτωμένη με φως.
Το φεγγάρι ανεβαίνει με τον άνεμο,
Και λευκαίνει ολόκληρη την πλάση.
[…]
Η Ταχεία Αμαξοστοιχία της Ανατολίας τρέχει κάτω από το φεγγάρι:
τα φώτα καλύφθηκαν,
καθώς φαίνονται απ’ έξω
σκοτεινά σαν ένα μπλε γυαλί.»
                                                Βιβλίο Δεύτερο, κεφάλαιο II

✶ ✶

«Η γη απλώνεται μέχρι εκεί που βλέπει το μάτι
επίπεδη
ολόγυμνη
και πυρακτωμένη σαν την κόκκινη πιπεριά.
Δυτικά, μόνο ένα υψηλό
δένδρο λεύκας.
Αν και η μυρωδιά της αποξηραμένης ρίγανης
εξακολουθεί να διαχέεται στον αέρα,
τα λουλούδια τ’ ουρανού εδώ και πολύ καιρό έχουν μαραθεί
και τα θάμνα ήταν σκέτα αγκάθια.
[…]
Η ώρα πλησίαζε προς το μεσημέρι.
Ζεστάθηκαν τα ενδημικά φυτά.
Η γη βούιζε.
Στην στέπα τα έντομα οι γρύλοι και οι ακρίδες
τραγουδούσαν το πιο μελαγχολικό από τα τραγούδια.»
                                                 Βιβλίο Τρίτο, Μέρος Πρώτο, κεφάλαιο I