Ο Χάρης Ιωσήφ επανέρχεται με την τέταρτη ποιητική του συλλογή από τις εκδόσεις Σαιξπηρικόν, η οποία φέρει τον ευρηματικό τίτλο Το νησί των ιδανικών Ιουλίων. Η ιδιαιτερότητα του τίτλου και η εντύπωση που αυτός προκαλεί προκύπτει από τη χρήση του επιθέτου «ιδανικός» που τίθεται, ως επιθετικός προσδιορισμός, όχι, όπως θα περίμενε κανείς στο ουσιαστικό «νησί», αλλά στο ουσιαστικό «Ιουλίων». Το νησί αυτό του τίτλου, όπως διευκρινίζει ο ποιητής με το μότο από το έργο Ενυάλιοι Διάλογοι του Λουκιανού που εισάγει τον αναγνώστη στο βιβλίο του, είναι αφανές, αφανέρωτο δηλαδή αφού, προφανώς, υπάρχει μέσα στην φαντασία και μόνο.

Η θεματική των ποιημάτων παρουσιάζει μια ποικιλία και μια πολυπλοκότητα η οποία όμως έχει στη βάση της, ως θέμα, την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η συλλογή αποτελείται από δώδεκα, πολύστιχα στην πλειοψηφία τους, ποιήματα, γραμμένα σε ελεύθερο στίχο, αν και υπάρχουν περιπτώσεις που ο ποιητής επιλέγει να ομαδοποιήσει τους στίχους του σε στροφές οι οποίες δημιουργούν την αίσθηση μιας συμμετρίας και μιας αυστηρότητας που προσιδιάζει στην παραδοσιακή ποίηση. Η θεματική των ποιημάτων παρουσιάζει μια ποικιλία και μια πολυπλοκότητα η οποία όμως έχει στη βάση της, ως θέμα, την ανθρώπινη ύπαρξη. Από την άποψη αυτή η συλλογή προσλαμβάνει μια φιλοσοφική διάσταση, από τη στιγμή που το οντολογικό πρόβλημα αναδεικνύεται κυρίαρχο και δεσπόζον.

Στο πρώτο ποίημα, «Η φυτρωμένη πέτρα», ο ποιητής καταπιάνεται με μια περιγραφή του τρόπου με τον οποίο η πέτρα, αυτό το υλικό που αποτέλεσε το πρώτο εργαλείο και όπλο του ανθρώπου, σφράγισε την ιστορία και την πορεία του ανθρώπου από την πρώτη αρχή της παρουσίας του στη γη μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικοί αυτής της διαδρομής της πέτρας μέσα στους αιώνες και της αναδρομής που πραγματοποιεί ο ποιητής είναι οι τελευταίοι του ποιήματος. Μέσα από αυτήν την πορεία διαγράφεται και η σύνολη πορεία του ανθρώπου μέσα στους αιώνες, αλλά και μέσα στον περιβάλλοντα κόσμο.

Ριζωμένη πέτρα στις εσοχές / Την από αρχαίες καταιγίδες διαβρωμένη / Την από σεισμούς ρηγματωμένη / Την από τα έγκατα κάποτε ρέουσα / Λαξευμένη σε αγκωνάρια ναών / Θυσιών αίμα διαβρεχόμενη / Η κυλιόμενη και Σισύφεια / Η εκτοξευόμενη και τον θάνατο φέρουσα / Των κυνηγών βόλι και μάχαιρα / Πάνω της το μαύρισμα της φωτιάς / Στις πρώτες εστίες.

Το βλέμμα και η γραφίδα του ποιητή μετακινείται αδιάκοπα στον χώρο και στον χρόνο, αγκαλιάζει τη φύση με όλα της τα στοιχεία, καθώς επίσης και τα τρία επίπεδα του χρόνου, όπως αυτός σφραγίζει την ανθρώπινη ύπαρξη.

Το δεύτερο ποίημα, που δίνει τον τίτλο στη συλλογή και εκτείνεται σε έξι σελίδες, ανακαλεί σε μεγάλο βαθμό την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Εδώ ο ποιητής απευθύνεται σε δεύτερο ενικό πρόσωπο, φέρνοντας στον νου τον Ελύτη της «Μαρίνας των βράχων», σε μια σειρά από έννοιες –Ψυχή, Ανάσα, Μουσική, Αγάπη, Έρωτας– για να τις εξυψώσει και να τις καταστήσει την ουσία του κόσμου και της ανθρώπινης ύπαρξης. Το ποίημα αυτό παρουσιάζει έναν, θα λέγαμε, κινηματογραφικό χαρακτήρα. Το βλέμμα και η γραφίδα του ποιητή μετακινείται αδιάκοπα στον χώρο και στον χρόνο, αγκαλιάζει τη φύση με όλα της τα στοιχεία, καθώς επίσης και τα τρία επίπεδα του χρόνου, όπως αυτός σφραγίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, δημιουργώντας, με τον τρόπο αυτό, μια ανθρωπογεωγραφία που μετουσιώνεται σε ποίηση. Ο Ιωσήφ ανασυνθέτει τον κόσμο με τη δική του, ποιητική ματιά, επιλέγοντας όχι μόνο τις λεπτομέρειες, αλλά και τις στιγμές στις οποίες συμπυκνώνεται το νόημα της ζωής. Στο ποίημα «Οικουμένη γη», ο Ιωσήφ πλάθει ένα ποίημα-ύμνο στον λόγο και στη διάρκειά του. Ο λόγος, ως πρώτη ύλη της ποίησης αναδεικνύεται ανώτερος από το χρόνο και τη φθορά που αυτός επιφέρει.

Πες σε κείνον που αναμένει στην απέναντι όχθη / Πως αργούμε τις διφθόγγους ν’ αποστομώσουμε / Πως δεν έθαψαν ακόμα το σκήνωμα των λόγων μας / Έρμαια θα πλανιώμαστε της διάρκειας / Του φωτός που λάβαμε εξαργυρώνοντας χρόνο / Του κεριού που ανάψαμε στης ψυχής το βάραθρο.

Στη συνέχεια ακολουθούν τρία ποιήματα υπό τον ίδιο τίτλο, «Έκφραση», αριθμημένα διαδοχικά. Η θεματική του τρίπτυχου αυτού ποιήματος εκκινεί από το θέμα της προσφυγιάς, που απασχόλησε θεματικά και άλλους σύγχρονους ποιητές. Ο Ιωσήφ κάνει στο ποίημα αυτό μια αντίστιξη ανάμεσα στο δράμα των ανθρώπων αυτών που ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους και στο δράμα, νοούμενο με διαφορετική βεβαίως έννοια, των ανθρώπων που μένουν όχι τόσο απαθείς και αδιάφοροι, όσο ανήμποροι μπροστά σε αυτήν την πραγματικότητα:

Οι φαροφύλακες δεν εργάζονται παρά μόνο νύχτα / Το φως των άστρων γεμίζει τη δική τους ασυνέχεια / Τυφλωμένοι απέναντι σε θωρακισμένους προβολείς / Άβουλοι εμείς απέναντι στη βούληση λεγεώνων.

Στο δεύτερο ποίημα της ενότητας, με αφορμή το πέταγμα των γλάρων, ο ποιητής στοχάζεται πάνω στο θέμα της μετακίνησης των πληθυσμών από την Ανατολή στη Δύση για να καταλήξει, στο επόμενο ποίημα, να δώσει μια εικόνα αναχώρησης, μια εικόνα φυγής και μια εικόνα μνήμης όπως αυτή αποτυπώνεται πάνω σε μια γυναικεία μορφή που φέρει πάνω της ανεξίτηλα τα σημάδια της τρικυμίας, των ανέμων και της επικείμενης πτώσης:

Το βουβό σου στόμα κληρονομιά αρχαίας τρικυμίας / Τα φρύδια σου ανεμοδούρια περασμένων ανέμων / Τα μαλλιά σου αχυρώνας που κρέμεται στην άκρη γκρεμού / Ύστερα από τον καταποντισμό του πόρου των βοών.

Στο επόμενο ποίημα ο Ιωσήφ αποτίει φόρο τιμής στον ποιητή, τα ίχνη του οποίου διακρίνονται σε αρκετά από τα ποιήματα της συλλογής. «Ελύτη ευλαβή αετώματα» τιτλοφορείται το ποίημα που αποτελεί μια περιπλάνηση του μεγάλου νομπελίστα ποιητή πάνω από τις στεριές και τις θάλασσες που τραγούδησε στα ποιήματά του για να καταλήξει στην αναγνώριση, την αποθέωσή του και, εν τέλει, στη λατρεία του.

Στοιχεία από την θρησκευτική ιστορία, από τον αρχαιοελληνικό μύθο του Κρόνου, από το απόθεμα των προσωπικών εμπειριών και βιωμάτων, από τη βιοθεωρία και την αντίληψη για την τέχνη που έχει ο ποιητής χωνεύονται εδώ σε ένα ποίημα που στόχο έχει να δώσει ένα μήνυμα αισιοδοξίας και ένα κέντρισμα στον άνθρωπο που φοβάται τον θάνατο.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ποίημα «Κρόνιος χρόνος» που εκτείνεται σε περισσότερες από έξι σελίδες και αποτελείται από 32 πεντάστιχες στροφές. Η αυστηρή δόμηση του ποιήματος που επιτείνεται, ακόμα περισσότερο, από την σχετική ισοσυλλαβία των στίχων, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς με μια πρώτη ανάγνωση, επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει καλύτερα αυτό το μακροσκελές ποίημα η θεματική του οποίου εξακτινώνεται σε ποικίλες κατευθύνσεις. Στοιχεία από την θρησκευτική ιστορία, από τον αρχαιοελληνικό μύθο του Κρόνου, από το απόθεμα των προσωπικών εμπειριών και βιωμάτων, από τη βιοθεωρία και την αντίληψη για την τέχνη που έχει ο ποιητής χωνεύονται εδώ σε ένα ποίημα που στόχο έχει να δώσει ένα μήνυμα αισιοδοξίας και ένα κέντρισμα στον άνθρωπο, που φοβάται τον θάνατο, να καταργήσει τον φόβο του αυτό και να αποβάλει από τη ζωή και τη σκέψη του τη συγκεκριμένη ιδέα.

Θα τρέξουμε πριν βάλουν πλώρη οι κωπηλάτες / βάζει ο ήχος του αέρα στα μαλλιά φωτιά / τα χέρια θα γραπώσουν τα πλοία που μόλις ξεκινούν / η βροχή θα δέρνει την άμμο και τις πλάκες / κι ο θάνατος δεν θα ’χει βασίλειο πουθενά.

Στο ποίημα «Ντύλαν Τόμας σκότους αρνητής» ο Ιωσήφ τεχνουργεί ένα ποίημα με θέμα τη δημιουργία και την πρώτη ύλη της, είτε πρόκειται για τον λόγο και την τέχνη, είτε για τον πηλό και το αγγείο, είτε για τον Χρόνο και τον θάνατο. Ιδιαίτερη θέση έχει μέσα στη συλλογή το ποίημα «Συντρίμμια εξαίσια» που έχει θέμα του την συνάντηση και τη σύζευξη δυο σημαντικών ιστορικών στιγμών της νεοελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για την αρχαία ελληνική τέχνη, συγκεκριμένα τη γλυπτική, και έναν από τους ήρωες της Ελληνική Επανάστασης, ίσως τον σημαντικότερο λόγω και της σχέσης του με τη νεοελληνική γλώσσα, τη λογοτεχνία και την εθνική παράδοση. Το ποίημα αυτό αποτελεί μια αναγνώριση και μια παραδοχή του ρόλου που έπαιξε ο Μακρυγιάννης στη διάσωση και την διαφύλαξη της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού γενικότερα. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του τέλους:

στους μέλλοντες χαμογελώντας νέος αιώνες / μα η έκφραση αυτή που ο γλύπτης είχε πιάσει / σε μια της τέχνης σπάνιας εμπνεύσεως αναλαμπή / έμεινε θαμμένη μετά των Περσών το πέρασμα / μέχρι που νέα του έκαμες παππού πατρίδα από / συντρίμμια εξαίσια της πέτρας και της γλώσσας.

Ένα από τα πιο ωραία, ίσως, ποιήματα της συλλογής είναι η ολιγόστιχη «Τελευταία πράξη». Πρόκειται για ένα ποίημα θεατρικό που αποδίδει συμβολικά τη στιγμή του τέλους, του οποιουδήποτε τέλους που μπορεί να συμβεί και να σφραγίσει την ανθρώπινη ζωή. Η στιγμή αυτή αποδίδεται με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία, ιδιαίτερα όταν εστιάζει στον δισταγμό του ανθρώπινου σώματος να βαδίσει προς το αναπότρεπτο:

Ο μετά τη στρέψη του σώματος / προς τα παρασκήνια / δισταγμός της ύστατης εξόδου.

Ο ποιητής γνωρίζει καλά να συμπυκνώνει το νόημα και την ουσία της ποιητικής του σκέψης στους στίχους του χωρίς όμως να θυσιάζει τον πλούτο και την πληθωρικότητα των εικόνων τις οποίες αποτυπώνει με ιδιαίτερη ένταση και γλαφυρότητα.

Τη συλλογή κλείνει το ποίημα «Σαραντάρη ανθρώπινο βάρος». Ο ευρηματικός του τίτλος ελάχιστα παραπέμπει στο περιεχόμενο του ποιήματος που αφορά και πάλι το Λόγο ως δημιούργημα του ανθρώπου. Ο Λόγος ιδωμένος ως ομιλία συλλαμβάνεται από τον ποιητή τη στιγμή της δημιουργίας του, μια στιγμή που σηματοδοτεί το πέρασμα από το σκοτάδι στο φως. Η δύναμη του λόγου προβάλλεται εδώ με ιδιαίτερη ένταση:

Πάνω στην ομιλία τους περπάτησαν οι άνθρωποι / Όταν πρώτη φορά φώναξαν ο ένας το όνομα του άλλου / Πάνω στις λέξεις οι φθόγγοι άγγιξαν το σκοτάδι / Στις σπηλιές φωτεινά αντήχησαν φωνήεντα / Πέρα από τους ανθρώπους ο Λόγος δυνάστης περπάτησε / Έριξε τα κυκλώπεια τείχη κι έφερε νέους / Θεούς ομιλούντες. Ανώτερη όμως και από την ομιλία αναδεικνύεται η ίδια η σκέψη του ανθρώπου, ως ενδιάθετος λόγος, που την ομιλία παρέκαμψε / Και γράφεται πλέον δίχως προφορά.

Η ποιητική συλλογή του Χάρη Ιωσήφ είναι μια μεστή, γεμάτη από σύμβολα και συμβολισμούς, ποιητική συλλογή. Ο ποιητής γνωρίζει καλά να συμπυκνώνει το νόημα και την ουσία της ποιητικής του σκέψης στους στίχους του χωρίς όμως να θυσιάζει τον πλούτο και την πληθωρικότητα των εικόνων τις οποίες αποτυπώνει με ιδιαίτερη ένταση και γλαφυρότητα. Αυτό βεβαίως καθιστά την ανάγνωση των ποιημάτων του μια διαδικασία δύσκολη και αρκετά απαιτητική, αφού προϋποθέτει την από κοινού λειτουργία αίσθησης και νόησης για να μπορέσει να συλληφθεί το βάθος και η έκταση των εννοιών και των εικόνων. Μια ποίηση φιλοσοφική ταυτόχρονα όμως και αισθαντική, μια ποίηση όπου το φως και το σκοτάδι συμπλέκονται και συνυπάρχουν για να καταδείξουν αυτήν διπλή όψη και τη διφυή υπόσταση του ανθρώπου και του κόσμου.

* Η ΕΥΣΤΑΘΙΑ ΔΗΜΟΥ είναι ποιήτρια.
Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Απώλεια λήθης» (Εκδόσεις των Φίλων).

→ Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία © Stefanie Schneider.

Το νησί των ιδανικών Ιουλίων
Χάρης Ιωσήφ
Σαιξπηρικόν 2019
Σελ. 40, τιμή εκδότη €7,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΙΩΣΗΦ