Γιατί οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες

Φοβούνται οι άντρες τις γυναίκες; Για τον Γάλλο ψυχαναλυτή Ζαν Κουρνύ, πρόεδρο για ένα διάστημα της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Έτσι εξηγείται, σύμφωνα με τον ίδιο, το γεγονός ότι οι άντρες, παντού και πάντοτε, κυριαρχούν πάνω τους· το γεγονός ότι σε όλες τις κοινωνίες, ακόμη και στις πιο πρωτόγονες, ακόμη και στις θεωρούμενες μητριαρχικές, οι γυναίκες βρίσκονται μονίμως κάτω από κοινωνικό έλεγχο, συχνά αποκλεισμένες, πάντοτε υποκείμενες σε «ειδικό καθεστώς».

Του Κώστα Κατσουλάρη

Μια σύντομη περιδιάβαση άλλωστε στις βασικές «στιγμές» του δυτικού, τουλάχιστον, πολιτισμού φαίνεται να επιβεβαιώνει με αδιάσειστα στοιχεία την επιθυμία των αντρών να κρατήσουν το θηλυκό εντός νυμφώνα και εκτός κοινωνίας. Τι άλλο έκαναν οι Αρχαίοι, για παράδειγμα, όταν στερούσαν από τις γυναίκες την τόσο πολύτιμη για τους ίδιους ιδιότητα του πολίτη; Όταν τις καταδίκαζαν δια βίου στην ιδιωτεία; Ακόμη και στα ομηρικά έπη, η γυναίκα είναι αφορμή δεινών (βλ. Ωραία Ελένη) ή παράγοντας κακοδαιμονίας (βλ. Ιφιγένεια). Ακόμη και στην μυθολογία τους, αλλά και σε όλες τις μυθολογίες, υποστηρίζει ο Γάλλος ψυχαναλυτής, ο ρόλος των γυναικών είναι μεν καταγωγικός, σύντομα όμως οι γυναικείες μορφές εξοστρακίζονται και «αντικαθίστανται από τους άντρες, ή τους αρσενικούς θεούς». Κι όσο για τη χριστιανική θέση επί του θέματος, ο θεμελιωτής της εκκλησίας Απόστολος Παύλος έθεσε τα πράγματα αρκετά ωμά: «Αι γυναίκες τοις ιδίοις ανδράσιν υποτάσσεσθε ως τω Κυρίω, ότι ο ανήρ εστί κεφαλή της γυναικός […]». Καταλήγοντας στο γνωστό «Η δε γυνή ινά φοβήται τον άντρα…» (Προς Εφεσίους)

Η αντίληψη ότι η γυναίκα κρύβει κινδύνους που θα πρέπει με κάθε μέσο, πρακτικό, νομικό, συμβολικό να αποσοβηθούν, περιοριστούν, κατασταλούν μοιάζει να είναι ένας παγκόσμιος κοινός τόπος – τόσο κοινός που έχουμε την τάση σχεδόν να μην τον βλέπουμε.

Η θέση της γυναίκας δεν είναι βέβαια καλύτερη εκτός δυτικής παράδοσης, είτε περιπλανηθεί κανείς στο χώρο (Κίνα, Αφρική κ.ά.) είτε στο χρόνο (πρωτόγονες ή αρχαϊκές, φεουδαρχικές ή παραδοσιακές κοινωνίες). Βάρβαρα έθιμα(;) όπως η κλειτοριδεκτομή εξακολουθούν ακόμη να τα υφίστανται εκατομμύρια γυναίκες, ενώ υπό καθεστώς αυστηρών περιορισμών και ποικίλων απαγορεύσεων ζει ο μισός πληθυσμός σε μια σειρά ισλαμικά ή άλλα αυταρχικά καθεστώτα. Η αντίληψη ότι η γυναίκα κρύβει κινδύνους που θα πρέπει με κάθε μέσο, πρακτικό, νομικό, συμβολικό να αποσοβηθούν, περιοριστούν, κατασταλούν μοιάζει να είναι ένας παγκόσμιος κοινός τόπος – τόσο κοινός που έχουμε την τάση σχεδόν να μην τον βλέπουμε. Από αυτή την κοινή διαπίστωση, ότι δηλαδή οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες, μέχρι την ερμηνεία της υπάρχει βέβαια πολύς και ολισθηρός δρόμος, κι αυτό τον δρόμο, με τα πολλά και διαφορετικής φύσης παρακλάδια του, επιχειρεί να διατρέξει ο Κουρνύ. Βασικό του ερμηνευτικό εργαλείο –τι άλλο;–, η φροϊδική θεωρία και οι ποικίλες μετεξελίξεις της.

Κεντρικό σημείο αναφοράς στην ανάλυση του Κουρνύ είναι η γνωστή θέση του πατέρα της ψυχανάλυσης ότι «η ανατομία είναι πεπρωμένο». Δηλαδή, ότι η διαφορά φύλου, όπως αυτή εγγράφεται στο σώμα, είναι η μητέρα κάθε «διαφοράς», αυτή πάνω στην οποία χτίζεται τόσο η έμφυλη ταυτότητα, όσο και οι όποιες παρεκκλίσεις από αυτή (ομοφυλοφιλία, παρενδυσία, τρανσεξουαλισμός, διαστροφές κ.ά). Σύμφωνα λοιπόν με τη φροϊδική θεώρηση, ο φόβος των αντρών για τη γυναίκα έχει τις ρίζες του στον «τρόμο του ευνουχισμού», κεντρική έννοια πάνω στην οποία χτίζεται όλο το ψυχαναλυτικό οικοδόμημα (οιδιπόδειο σύμπλεγμα, κ.λπ). Το σχήμα είναι απλό: Το αγόρι, βλέποντας την αδελφή του ή τη μάνα του χωρίς αντρικό γεννητικό όργανο, υποθέτει ότι κι εκείνες είχαν αλλά το έχουν χάσει, σκέψη που του προκαλεί το φόβο ότι κι αυτό υπόκειται στον ίδιο τρομερό κίνδυνο. Κατά συνέπεια, για το αρσενικό, το θηλυκό φέρει πάνω στο σώμα του το στίγμα αυτής της απώλειας, και η υπερβολική επαφή μαζί του μπορεί να εκθηλύνει και το ίδιο, να το «μολύνει» με την «έλλειψη».

Κατά συνέπεια, για το αρσενικό, το θηλυκό φέρει πάνω στο σώμα του το στίγμα αυτής της απώλειας, και η υπερβολική επαφή μαζί του μπορεί να εκθηλύνει και το ίδιο, να το «μολύνει» με την «έλλειψη».

Το θηλυκό στοιχείο, σε κάθε του μορφή, αλλά κυρίως το θηλυκό στοιχείο που σύμφωνα με τον Φρόιντ ενυπάρχει σε κάθε αρσενικό στον έναν ή τον άλλο βαθμό, γίνεται στο εξής το κατεξοχήν σημαίνον αυτού του ανείπωτου κινδύνου, του ευνουχισμού, και κάθε εκδήλωσή του προκαλεί αποστροφή ή και τρόμο. Με τα λόγια του γνωστού κοινωνιολόγου Πιερ Μπουρντιέ «Βλέπουμε λοιπόν πως ο αντρισμός […] κατασκευάζεται μπροστά στους άλλους άντρες κι εναντίον της θηλυκότητας, σ’ ένα είδος φόβου του θηλυκού, και καταρχάς του θηλυκού στοιχείου που υπάρχει μέσα στον ίδιο τον άντρα» («Η αντρική κυριαρχία»). Είναι ο ίδιος φόβος που κάνει ακόμη και οξυδερκέστατους φιλοσόφους όπως ο Νίτσε να αναζητούν δυναμικούς τρόπους αντιμετώπισης του κινδύνου. «Πηγαίνεις στις γυναίκες; Να μην ξεχάσεις το μαστίγιο», εκμυστηρεύεται κάποια στιγμή η «σοφή γριά» στον Ζαρατούστρα.

Ο Κουρνύ βέβαια δεν περιορίζεται στη στενή φροϊδική ανάγνωση, χωρίς να την ξεπερνάει ποτέ οριστικά. Παραθέτει τις κριτικές των φεμινιστριών στον Φρόιντ (ειδικά σε ό,τι αφορά τον εικαζόμενο «φθόνο του πέους»), και προσπαθεί να δώσει στην ανάλυσή του το απαραίτητο ανθρωπολογικό ή πολιτισμικό βάθος. Επιχειρεί να πιάσει το θέμα από τις βαθύτερες όψεις του και να το αναγάγει στα κοινωνικά και πολιτισμικά του συμφραζόμενα. Το βιβλίο βρίθει αναφορών σε άλλα βιβλία, τόσο από το χώρο της ψυχανάλυσης, όσο και από χώρους άλλων ανθρωπιστικών επιστημών ή και της λογοτεχνίας. Συχνά όμως γίνεται κουραστικά περιγραφικός και παραθετικός, κάτι που εικονίζεται και στην έντονη κατάτμηση του βιβλίου. Ωστόσο, το γεγονός και μόνο ότι επαναφέρει με ξεκάθαρο και ευθύ τρόπο ένα ζήτημα το οποίο ο κυρίαρχος αντρικός λόγος τείνει να υποβαθμίζει ή και να απωθεί –συχνά μέσω της χλεύης ή της υποτίμησης της θηλυκότητας–, καθώς και το γεγονός ότι δίνει σχεδόν όλα τα εργαλεία με τα οποία μπορεί κανείς να το προσεγγίσει (ψυχανάλυση, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, φεμινιστικές σπουδές), καθιστούν τη μετάφρασή του ουσιαστική συνεισφορά στον επίκαιρο πάντοτε διάλογο μεταξύ των φύλων. Η μετάφραση αντιμετώπισε με τη δέουσα σοβαρότητα τις ποικίλες δυστροπίες της ψυχαναλυτικής ορολογίας, ενώ η καλαίσθητη έκδοση συνοδεύεται από εκτενές επίμετρο του γνωστού Γάλλου ψυχαναλυτή André Green.

Τίτλοι κεφαλαίων (ενδεικτικά)

Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή εκείνες ενσαρκώνουν, κατ’ αυτούς, την άγρια, ζωώδη σεξουαλικότητα
Φοβούμενοι τις γυναίκες, οι άντρες διστάζουν να τις πλησιάσουν είτε επειδή τις εξιδανικεύουν είτε επειδή, κατά τη γνώμη τους, είναι επικίνδυνες
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή φοβούνται ότι δεν θα καταφέρουν να τις ικανοποιήσουν
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή, κατά τη γνώμη τους, είναι διαβολικές
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή εκείνες ενσαρκώνουν, κατά τη γνώμη τους, την παθητικότητα που υφίσταται τη διείσδυση
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή εκείνες έχουν μυστικά και φυλαχτά
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή πιστεύουν ότι οι ίδιες είναι ένα μυστικό
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή, όταν εκείνες απολαμβάνουν, έχουν την εντύπωση πως αυτό δεν πρόκειται να σταματήσει ποτέ
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή φοβούνται πως δεν θα τους είναι πιστές
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή ποτέ δεν είναι απολύτως βέβαιοι για την πατρότητά τους
Οι άντρες φοβούνται τις γυναίκες επειδή πιστεύουν ότι εκείνες φθονούν το πέος των ανδρών