
Για τη μελέτη των Benny Morris και Dror Ze’evi «H τριακονταετής γενοκτονία – Ο αφανισμός των χριστιανικών μειονοτήτων της Τουρκίας, 1894-1924» (μτφρ. Μενέλαος Αστερίου, εκδ. Πατάκη).
Της Λεύκης Σαραντινού
Για πρώτη φορά στη διεθνή ιστοριογραφία δύο έγκριτοι ιστορικοί συγκεντρώνουν σε ένα βιβλίο όλα τα διαθέσιμα στοιχεία για τη συστηματική γενοκτονία στην οποία προέβησαν οι Τούρκοι εθνικιστές, από το 1894 έως και το 1924, επί σχεδόν τριάντα δηλαδή συναπτά έτη, κατά των χριστιανικών μειονοτήτων στην επικράτεια της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Πρόκειται για τους Ισραηλινούς Μπένι Μόρις και Ντρορ Ζεέβι, καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Μπεν Γκουριόν και ειδήμονες σε θέματα Οθωμανικής Ιστορίας και Ιστορίας της Μέσης Ανατολής. Το αποτέλεσμα είναι κάτι παραπάνω από ικανοποιητικό, τόσο για τους ιστορικούς που ασχολούνται ειδικότερα με το θέμα όσο και γενικότερα για όποιον θέλει να μάθει περισσότερα.
Οι συγγραφείς, παρά τη συστηματική καταστροφή των αρχείων και των ντοκουμέντων που σχετίζονταν με τις σφαγές, αποδεικνύουν με αδιάψευστα στοιχεία πως τα επαίσχυντα αυτά γεγονότα δεν αποτελούσαν τυχαία και μεμονωμένα περιστατικά αλλά ένα οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης εκ μέρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και –εν συνεχεία, μετά το 1923– του τουρκικού κράτους, με σκοπό να εξαλειφθεί κάθε άλλη εθνότητα πλην της τουρκικής από τα εδάφη τους.
Η άρνηση του κράτους να αναγνωρίσει τα πεπραγμένα του, σε αντίθεση με το γερμανικό κράτος που αναγνώρισε επίσημα το Ολοκαύτωμα, στιγματίζεται από τους συγγραφείς...
Παρ’ όλες τις αποδείξεις, όμως, το τουρκικό κράτος αρνείται μέχρι σήμερα τη διάπραξη των επονείδιστων αυτών πράξεων. Η άρνηση του κράτους να αναγνωρίσει τα πεπραγμένα του, σε αντίθεση με το γερμανικό κράτος που αναγνώρισε επίσημα το Ολοκαύτωμα, στιγματίζεται από τους συγγραφείς, οι οποίοι προβαίνουν, στο τέλος του βιβλίου, σε μια εξαιρετική σύγκριση μεταξύ των δύο γενοκτονιών, των Εβραίων από τους ναζί και των χριστιανών από τους Τούρκους.
Οι συγγραφείς παραθέτουν αφηγήσεις αυτόπτων μαρτύρων –κατά κύριο λόγο Αρμενίων, Ελλήνων και Ευρωπαίων και λιγότερο Τούρκων– για τις σφαγές, τις εκτοπίσεις και τις διώξεις που έλαβαν χώρα στην Τουρκία κατά τη διάρκεια της τριακονταετίας, και απαριθμούν τους λόγους για τους οποίους οι Τούρκοι πίστευαν πως έπρεπε να εξοντωθούν οι χριστιανοί της αυτοκρατορίας και, ακολούθως, του εθνικού κράτους τους.
Η αφήγηση των γεγονότων ακολουθεί χρονολογική και γεωγραφική σειρά. Εξιστορούνται διεξοδικά τα γεγονότα που αφορούν τη μεγαλύτερη γενοκτονία, εκείνη των Αρμενίων, και ακολούθως αυτή των Ελλήνων (της Μικράς Ασίας και της Κωνσταντινούπολης και όχι του Πόντου). Αναφορά γίνεται επίσης και στις άγνωστες στο ευρύ κοινό διώξεις κατά των Ασσυρίων χριστιανών της Τουρκίας. Η φρίκη των βιασμών, των πογκρόμ και των λεηλασιών, αλλά και εκείνη των εκτοπίσεων, των υποχρεωτικών εξισλαμισμών και των ταγμάτων εργασίας παρουσιάζονται αναλυτικά στις σελίδες του βιβλίου. Η τύχη των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης παρουσιάζεται μεν, αλλά κάπως πιο περιορισμένα σε σχέση με εκείνη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Η άνοδος του Μουσταφά Κεμάλ παρουσιάζεται διεξοδικά και κατονομάζονται όλοι οι αρχιτέκτονες των διώξεων, χωρίς να αποσιωπούνται οι εκδικητικές πράξεις τόσο των Αρμενίων όσο και των Ελλήνων κατά των Τούρκων.
Ο Έλληνας αναγνώστης θα βρει εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την αφήγηση για τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της υπογραφής της Συνθήκης της Λοζάνης, υπό την οπωσδήποτε πιο αντικειμενική και ψύχραιμη οπτική των ξένων συγγραφέων. Επίσης, η άνοδος του Μουσταφά Κεμάλ παρουσιάζεται διεξοδικά και κατονομάζονται όλοι οι αρχιτέκτονες των διώξεων, χωρίς να αποσιωπούνται οι εκδικητικές πράξεις τόσο των Αρμενίων όσο και των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Αυτές, όμως, έλαβαν χώρα περιστασιακά και δεν μπορούν να συγκριθούν σε έκταση και μέγεθος με τις αντίστοιχες τουρκικές ωμότητες.
Ο τελικός απολογισμός; Περίπου 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι εξολοθρεύτηκαν και 1,2 εκατομμύριο Έλληνες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα πατρογονικά εδάφη τους, ενώ περίπου 350.000 Έλληνες, κυρίως του Πόντου, έχασαν τη ζωή τους. Από τον Αμπντούλ Χαμίτ, τον αιματοβαμμένο «Κόκκινο Σουλτάνο» των σφαγών του 1895-1896, μέχρι τον ανθέλληνα Τζελάλ Μπαγιάρ και τον εθνικιστή Κεμάλ Ατατούρκ, οι συγγραφείς μάς καλούν σε ένα οδοιπορικό των δεινών που βίωσαν οι χριστιανοί της Τουρκίας.
Φυσικά, από το βιβλίο δεν απουσιάζουν και κάποιες πτυχές ανθρωπιάς που υπήρξαν μέσα στο χάος. Πρόκειται για παραδείγματα Τούρκων που επέλεξαν να αψηφήσουν τις διαταγές και να σταθούν υπεράνω κάθε εθνικισμού και θρησκευτικής διαφοράς.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι το μνημειώδες αυτό έργο συνοδεύεται από αποδεικτικό φωτογραφικό υλικό. Ακόμη, πρέπει να αναφερθεί ότι σκοπός της συγγραφής του εν λόγω βιβλίου, σύμφωνα με τους συγγραφείς, δεν είναι η αναμόχλευση των παθών και του μίσους, αλλά απεναντίας η απόδειξη της ιστορικής αλήθειας και η αναγνώριση των γενοκτονιών από το σύγχρονο τουρκικό κράτος.
* Η ΛΕΥΚΗ ΣΑΡΑΝΤΙΝΟΥ είναι συγγραφέας, ιστορικός και καθηγήτρια μουσικής. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Μύθοι που έγιναν ιστορία» (εκδ. Ενάλιος).
H τριακονταετής γενοκτονία
Ο ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ, 1894-1924
BENNY MORRIS ΚΑΙ DROR ZE’EVI
Μτφρ. Μενέλαος Αστερίου
ΠΑΤΑΚΗΣ 2021
Σελ. 670, τιμή εκδότη €32,00
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Για τους αρχιτέκτονες της γενοκτονίας, το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας συνιστούσε μικρότερη απειλή από το ανατολικό. Οι Αρμένιοι του δυτικού τμήματος διέμεναν σε πόλεις, ήταν συγκριτικά εύποροι, περισσότερο ενσωματωμένοι στην οθωμανική ζωή και λιγότερο μαχητικοί απ' ό,τι οι πιο καταπιεσμένοι εξαδέλφοί τους στο ανατολικό τμήμα. Ενώ ο νόμος για τις εκτοπίσεις ίσχυε και για τους Αρμενίους του δυτικού τμήματος, η εκτόπισή τους θεωρήθηκε λιγότερο επείγουσα και συνοδεύτηκε από μικρότερη άμεση βία. Όμως η Κωνσταντινούπολη απλώς καθυστερούσε το αναπόφευκτο, δίνοντας στην Ειδική Οργάνωση χρόνο για να αποδυναμώσει τους Αρμενίους της ανατολής πριν να αρχίσει η εκτόπιση των Αρμενίων της δύσης».