Ο φιλοσοφικός στοχασμός του Ζακ Ντερριντά παρουσιάζεται, αλλά και ελέγχεται ως προς τη δυνατότητά του να ανταποκριθεί σε επιτακτικά ζητήματα των οποίων η αντιμετώπιση, σε μια πιο θεωρητική βάση συζήτησης, εντοπίζεται στην ανάλυση και κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στην ηθική, την πολιτική και τη δικαιοσύνη.

Η προβληματική της φιλοξενίας στον Ντερριντά βρίσκει μια από τις βασικές αφορμές της στο σχέδιο νόμου του υπουργού Εσωτερικών της Γαλλίας Ζαν-Λουί Ντεμπρέ, το 1996, σχετικά με την είσοδο, παραμονή και χορήγηση ασύλου στη Γαλλία. Ο κ. Κακολύρης από την πλευρά του θα αναφερθεί σε παραδείγματα που αφορούν τόσο στους όρους εισόδου και παραμονής μεταναστών στην ελληνική επικράτεια όσο και στις ροές προσφύγων από τη Συρία προς την Ευρώπη, οι οποίες κλιμακώθηκαν το 2016. Γενικότερα, η προβληματική της φιλοξενίας έρχεται να τεθεί σε μια συγκυρία όπου πολλές μετατοπίσεις πληθυσμών προήλθαν από δραματικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, αλλά και στην αφρικανική ήπειρο. Στο επίπεδο της ελληνικής και μεταφρασμένης βιβλιογραφίας, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε κάποιους τίτλους οι οποίοι σχετίζονται με το ίδιο ζήτημα: Οι πρόσφυγες και τα καθήκοντά μας απέναντί τους (Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, εκδ. Πόλις), το αφιέρωμα για τη Φιλοξενία στο περιοδικό Ένεκεν (τχ. 42, Οκτώβριος - Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2016, επιμ. Γεράσιμος Κακολύρης), το συλλογικό έργο Η πολιτική και ηθική σκέψη του JacquesDerrida (εκδ. Πλέθρον, επιμ. Γεράσιμος Κακολύρης), το Κοσμοπολιτισμός. Ηθική σε έναν κόσμο ξένων του Κουάμε Άντονυ Άπια (μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια) και το Εμείς οι πρόσφυγες. Τρία κείμενα, Χάνα Άρεντ, Τζόρτζιο Αγκάμπεν, Έντσο Τραβέρσο (μτφρ. Κώστας Δεσποινιάδης, Άκης Γαβριηλίδης, Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου).

Το βιβλίο του κ. Κακολύρη χωρίζεται σε μια εισαγωγή, οχτώ κεφάλαια και επίλογο. Περιλαμβάνει εκτενή βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση, γαλλόφωνη, αγγλόφωνη), αναλυτικό ευρετήριο ονομάτων και όρων, πολυάριθμες σημειώσεις. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναδρομή στην έννοια και το περιεχόμενο της φιλοξενίας, σε αυτό που ο Ντερριντά ονομάζει «ελληνο-ρωμαιο-αβραμική κληρονομιά». Το δεύτερο αφιερώνεται στις δύο διαφορετικές μορφές της φιλοξενίας στον Ντερριντά, αυτή που παρέχεται άνευ όρων, η απροϋπόθετη φιλοξενία και εκείνη που παρέχεται υπό όρους. Στο τρίτο εξετάζεται η απόφαση και το συμβάν της φιλοξενίας. Στο τέταρτο, και με αφορμή τον τρόπο με τον οποίο διαβάζει ο Ντερριντά τη βιβλική ιστορία της θυσίας του Αβραάμ, ο συγγραφέας αναλύει την παράδοξη ή «απορητική» φύση της ηθικής ευθύνης. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο διαβάζει ο Ντερριντά τον Εμμανουέλ Λεβινάς σε σχέση με την παρουσία του «τρίτου». Ο κ. Κακολύρης αναλύει το βασικό σχήμα της σύγκλισης ανάμεσα στους δύο φιλοσόφους και τους τρόπους με τους οποίους το δίκαιο και η πολιτική υπεισέρχονται στην πρόσωπο με πρόσωπο ηθική σχέση. Σε μια πρώτη ομάδα βασικών ερωτημάτων που προκύπτουν από τα ζητήματα της σχέσης ανάμεσα σε ηθική και πολιτική, ηθική και δικαιοσύνη ή δίκαιο, επιχειρεί να απαντήσει το έκτο κεφάλαιο του βιβλίου. Στο έβδομο κεφάλαιο η θεώρηση της έννοιας της φιλοξενίας διευρύνεται μέσα από την επέκταση της ηθικής ευθύνης του ανθρώπου απέναντι σε κάθε έμβιο ον εν γένει. Στο όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο, ο συγγραφέας προχωρεί σε μια κριτική αποτίμησης της σκέψης του Ντερριντά για τη φιλοξενία.

Με την παραδοχή του Ντερριντά ότι η απροϋπόθετη φιλοξενία είναι και αδύνατη, προκύπτει το ζήτημα της συνδιαλλαγής ή διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην άνευ όρων φιλοξενία και της φιλοξενίας υπό όρους.

Η ανάλυση που επιχειρεί ο κ. Κακολύρης αναπτύσσεται σε τρεις διακριτές κατευθύνσεις. Παρουσιάζει καταρχάς το βασικό σχήμα της σκέψης του Ντερριντά γύρω από τη φιλοξενία, μέσα από τα ίδια του τα έργα, παρακολουθώντας την ίδια στιγμή τις βασικές συγκλίσεις και αποκλίσεις με τον Λεβινάς, ειδικά στο ζήτημα της ανάλυσης της σχέσης ανάμεσα στην ηθική, την πολιτική και τη δικαιοσύνη. Δεύτερον, καταφεύγει στη δευτερογενή βιβλιογραφία, από την οποία προκύπτουν στοιχεία τα οποία επεξηγούν, προεκτείνουν, αλλά και ασκούν κριτική στις θέσεις του Ντερριντά. Και τρίτον, ο ίδιος ο κ. Κακολύρης συνοψίζει τις θέσεις του Ντερριντά, υποβάλλει ερωτήματα, προσπαθεί να δώσει απαντήσεις και να εμπλακεί σε διάλογο με επικριτές του Ντερριντά, καταθέτοντας και ο ίδιος σποραδικά και συγκεντρωμένα στο τέλος, τα βασικά σημεία της δικής του κριτικής στον τρόπο με τον οποίο ο Ντερριντά αναπτύσσει την προβληματική της φιλοξενίας.

Ο Ζακ Ντερριντά

Το βασικό σχήμα της σκέψης του Ντερριντά γύρω από τη φιλοξενία με την έννοια της υποδοχής του άλλου ως άλλου δομείται στη διάκριση ανάμεσα σε απροϋπόθετη και υπό όρους φιλοξενία. Με την παραδοχή του Ντερριντά ότι η απροϋπόθετη φιλοξενία είναι και αδύνατη, προκύπτει το ζήτημα της συνδιαλλαγής ή διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην άνευ όρων φιλοξενία και της φιλοξενίας υπό όρους. Ουσιαστικά πρόκειται για τη μετάβαση από τη σφαίρα της ηθικής, σε αυτή της πολιτικής και του δικαίου, με το βασικό ερώτημα που τίθεται εισαγωγικά να είναι η εξέταση της δυνατότητας μετασχηματισμού της ηθικής της φιλοξενίας «σε μια καθορισμένη πολιτική και σε ένα καθορισμένο δίκαιο». Στο δεύτερο κεφάλαιο, με αναφορά σε παραδείγματα νόμων από την Αμερική και τη Γαλλία και σε σχέση πάντα με το ζήτημα της φιλοξενίας και συγκεκριμένα τη σχέση ενός κράτους με άτομα που δεν είναι πολίτες του, ο κ. Κακολύρης θα αναφερθεί αρχικά στην έκκληση του Ντερριντά για «πολιτική ανυποταξία» σε εκείνες τις περιπτώσεις που κάποιος αμφισβητεί «τη θετική νομιμότητα του κράτους-έθνους εν ονόματι μιας πιο επείγουσας ή πιο επιτακτικής δικαιοσύνης» (στο Jacques Derrida, Απροϋπόθετο ή κυριαρχία. Το πανεπιστήμιο στα σύνορα της Ευρώπης, δίγλωσση έκδοση, μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, εκδ. Πατάκη). Ο βασικός προβληματισμός που εκπορεύεται από την ανάγνωση των θέσεων του Ντερριντά έχει να κάνει με τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να συγκεκριμενοποιηθούν οι θέσεις του, να λειτουργήσουν με άλλα λόγια βελτιωτικά ως προς τη λήψη και εφαρμογή πολιτικών αποφάσεων. Ένα πρώτο ζήτημα είναι η «υπερβολική ηθική θέαση της φιλοξενίας».

Ο κ. Κακολύρης μέσω του Ντερριντά επιχειρεί να υποβάλλει το διάγραμμα των σχέσεων και των κινήσεων που ορίζουν τελικά μια οικονομία της φιλοξενίας: κώδικες και συμβολικές χειρονομίες που προδιαγράφουν συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις και μια βάση αμοιβαιότητας ώστε να αποφεύγονται συμπεριφορές βίας.

Με αναφορές αρχικά στην Οδύσσεια και τη Βίβλο, ο κ. Κακολύρης μέσω του Ντερριντά επιχειρεί να υποβάλλει το διάγραμμα των σχέσεων και των κινήσεων που ορίζουν τελικά μια οικονομία της φιλοξενίας: κώδικες και συμβολικές χειρονομίες που προδιαγράφουν συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις και μια βάση αμοιβαιότητας ώστε να αποφεύγονται συμπεριφορές βίας. Ωστόσο, επισημαίνεται αρκετά νωρίς, ήδη από το πρώτο κεφάλαιο, ότι η καταφυγή σε παραδείγματα της Παλαιάς Διαθήκης κυρίως, οδηγεί αναπόφευκτα σε μια ηθική προσέγγιση της φιλοξενίας, η οποία τελικά διατυπώνεται και ως «υπερβολική» σε αντιδιαστολή με την «ορθολογική διαχείριση» της φιλοξενίας στην Οδύσσεια (σ.27). Σε σχέση με την κριτική του ίδιου του κ. Κακολύρη, μπορεί να θεωρεί ότι είναι σε μεγάλο βαθμό εμμενής, καθώς στρέφεται εναντίον του Ντερριντά επικαλούμενος βασικές θέσεις του ίδιου του Ντερριντά. Συγκεκριμένα στο τελευταίο κεφάλαιο, υπάρχουν εύλογα ερωτήματα για το πώς ο Ντερριντά προσφεύγει στη χρήση όρων όπως «καθαρή», «πραγματική», «αληθινή», «απόλυτη» φιλοξενία για να περιγράψει την απροϋπόθετη φιλοξενία και να τη διαχωρίσει από την υπό όρους φιλοξενία, όταν ο ίδιος ο Ντερριντά και στο πλαίσιο της αποδόμησης αμφισβητεί αυτούς τους όρους. Το σημείο το οποίο αναδεικνύει ο κ. Κακολύρης ως πρωταρχικής σημασίας δεν είναι η σχέση ανάμεσα σε απροϋπόθετη και υπό όρους φιλοξενία, όσο η προσπάθεια περιορισμού της βίας απέναντι στον ερχόμενο.

Συμπερασματικά, η μονογραφία του κ. Κακολύρη δίνει πολλές αφορμές για κριτική αντιπαράθεση καθώς ο κ. Κακολύρης δεν φοβάται να υποστηρίξει τις θέσεις του και δεν στερείται επιχειρηματολογίας επίσης. Η Ηθική της Φιλοξενίας είναι μια πρωτότυπη και εξαιρετική συμβολή η οποία μπορεί να ενεργοποιήσει έναν διάλογο για τη σχέση ηθικής, πολιτικής και δικαιοσύνης, ενώ την ίδια στιγμή, παρουσιάζοντας με κριτικό τρόπο τις θέσεις του Ντερριντά, συμβάλλει επίσης στην καλύτερη κατανόηση του Γάλλου φιλοσόφου και, κατά προέκταση, στην επικαιροποίηση της σκέψης του.

* Εκτενέστερη και πιο αναλυτική κριτική βρίσκεται υπό δημοσίευση στο ηλεκτρονικό περιοδικό Κριτικά (http://www.philosophica.gr/critica/).

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

Η ηθική της φιλοξενίας

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΚΑΚΟΛΥΡΗ