Ο Πλούταρχος «περί του μη δειν δανείζεσθαι»

Για το βιβλίο Πλουτάρχου «Οι συμφορές του δανεισμού – Περί του μη δειν δανείζεσθαι» (μτφρ. Πολυξένη Παπαπάνου, εκδ. Νεφέλη).

Της Νότας Χρυσίνα

Ο Πλούταρχος έζησε περίπου το 45-120 μ.Χ. και είναι γνωστός για το έργο του Βίοι Παράλληλοι, με το οποίο θεμελιώθηκε η φήμη του. Η επίδραση που άσκησε το έργο του ήταν τεράστια. Ειδικά μεταξύ του 16ου και 18ου αιώνα η διάδοσή του στους μορφωμένους κύκλους της Ευρώπης υπήρξε μεγάλη. Μεταξύ των θαυμαστών του περιλαμβάνονται οι Έρασμος, Μονταίνιος, Σαίξπηρ, Ρουσσώ, Γκαίτε, Καβάφης και άλλοι. Ο Πλούταρχος συνέγραψε επίσης διακόσια περίπου κείμενα (σώζονται τα 78) που ονομάστηκαν «Ηθικά». Η ομιλία του «Περί του μη δειν δανείζεσθαι» εκφωνήθηκε πιθανότατα στην Αθήνα το 92 μ.Χ. Η νεότερη έρευνα έχει καταδείξει ότι πρόκειται για έργο της ώριμης περιόδου του Πλούταρχου.

Το έργο αφορά και τον σημερινό αναγνώστη ο οποίος γεννιέται, ζει και πεθαίνει μέσα σε μία από τις δριμύτερες κρίσεις του οικονομικού συστήματος. Οι παραινέσεις του Πλουτάρχου φαίνονται απλοϊκές, ωστόσο ισχύουν για κάθε άνθρωπο σε όλες τις εποχές. Ο δανεισμός σε κάνει δούλο.

Ο αρχαίος βιογράφος γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας όπου και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Σπούδασε στην Αθήνα στην Ακαδημία. Δάσκαλός του υπήρξε ο Αμμώνιος. Ταξίδεψε στην Ασία και την Ιταλία. Ο Πλούταρχος αναφέρεται ιδιαίτερα στη Ρώμη στον «Βίο του Δημοσθένη». Σύμφωνα με την Σούδα, ο Πλούταρχος έγινε ύπατος και έπαρχος της Ελλάδας αλλά και επώνυμος άρχοντας στην πόλη του. Διετέλεσε, επίσης, ιερέας στους Δελφούς, αξίωμα που αποτελούσε την πιο μεγάλη αρχή του θρησκευτικού κέντρου. Τα ενδιαφέροντά του ήταν πολλαπλά και συγκεντρώνονται στα συγγράμματά του υπό τον –όχι πολύ πετυχημένο– τίτλο «Ηθικά». Ο Πλούταρχος υπήρξε μεγάλος θαυμαστής του Πλάτωνα και είναι πολύ επηρεασμένος από τη Στοά. Εγκωμιάζει την χαρωπή ψυχική γαλήνη, τον σκοπό στον οποίο κατατείνουν όλα τα ελληνιστικά συστήματα. Στα συγγράμματά του διαπιστώνουμε ισχυρή διδακτική διάθεση, φιλοσοφικό στοχασμό αλλά και πολεμική εναντίον των Στωικών και Επικούρειων. Υπήρξε διονυσιακός μύστης. Μπορούμε επίσης να πούμε πως ήταν από τους πρώτους θεωρητικούς της λογοτεχνίας, καθώς έγραψε ερμηνευτικά συγγράμματα στον Όμηρο, τον Ησίοδο και τον Ηρόδοτο.

Στην ομιλία του «Περί του μη δειν δανείζεσθαι» σχολιάζει με διάθεση «παιδαγωγική» τις συνέπειες της υπερχρέωσης, σε πιστωτές ντόπιους και ξένους, κυρίως Ιταλούς. Το έργο αφορά και τον σημερινό αναγνώστη ο οποίος γεννιέται, ζει και πεθαίνει μέσα σε μία από τις δριμύτερες κρίσεις του οικονομικού συστήματος. Οι παραινέσεις του Πλουτάρχου φαίνονται απλοϊκές, ωστόσο ισχύουν για κάθε άνθρωπο σε όλες τις εποχές. Ο δανεισμός σε κάνει δούλο.

«Θέλω να δείξω σε όσους σπεύδουν απερίσκεπτα να δανειστούν πόση ντροπή φέρνει αυτό και πόση στέρηση ελευθερίας, καθώς και ότι ο δανεισμός είναι πράξη υπέρτατης αφροσύνης και µαλθακότητας. Έχεις; Μη δανείζεσαι, γιατί δεν θα ξεπληρώσεις το χρέος σου. Χρεωνόµαστε για να πληρώσουμε όχι το ψωμί και το κρασί, µα εξοχικές κατοικίες, δούλους, µουλάρια, ανάκλιντρα και τραπεζώµατα».

Ο δανεισμός, γράφει ο συγγραφέας, γίνεται από όσους δεν έχουν ανάγκες αλλά θέλουν να ζουν στη χλιδή. Απόδειξη ότι κανείς δεν δανείζει άνθρωπο που δεν έχει οικονομικούς πόρους∙ δανείζουν σ’ εκείνους που επιθυμούν να αποκτήσουν μεγαλύτερη άνεση.

Ο δανεισμός, γράφει ο συγγραφέας, γίνεται από όσους δεν έχουν ανάγκες αλλά θέλουν να ζουν στη χλιδή. Απόδειξη ότι «κανείς δεν δανείζει άνθρωπο που δεν έχει οικονομικούς πόρους∙ δανείζουν σ’ εκείνους που επιθυμούν να αποκτήσουν μεγαλύτερη άνεση∙ και φέρνουν μάρτυρες και παρέχουν εγγυήσεις για το ότι είναι άξιοι δανεισμού επειδή έχουν περιουσία».

Ο δανειστής γίνεται τύραννός σου καθώς «βάζει πωλητήριο στην ελευθερία σου», σε οδηγεί να χάσεις την αξιοπρέπειά σου καθώς «αν πας στην πόρτα του, την κρατάει κλειστή∙ και αν μείνεις στο σπίτι σου, στήνεται στο κατώφλι και σου βροντά αδιάκοπα την πόρτα».

Ο Πλούταρχος σημειώνει πως το πρόβλημα του δανεισμού είναι παλιό και είχε απασχολήσει τον Πλάτωνα στο έργο του Νόμοι:

Ο Πλάτωνας στους Νόμους απαγορεύει να παίρνει κανείς νερό από τη γη των γειτόνων του αν δεν έχει πρώτα αποτύχει να βρει νερό στον δικό του τόπο, έχοντας σκάψει μέχρι να συναντήσει την λεγόμενη κεραμίτιδα, δηλαδή στρώμα αργίλου, επιβάλλει ωστόσο να μοιράζονται το νερό των γειτόνων τους όσοι δεν μπορούν να έχουν δικό τους, καθώς ο νόμος οφείλει, στη δυσπραγία, να παρέχει βοήθεια. Δεν θα έπρεπε λοιπόν να υπάρχει και για τα χρήματα νόμος, που να απαγορεύει στους ανθρώπους να δανείζονται από άλλους και να καταφεύγουν σε ξένες πηγές, αν πρώτα δεν εξετάσουν τη δική τους περιουσία και τις δικές τους δυνατότητες, και δεν ξεχωρίσουν και συγκεντρώσουν, σταγόνα, σταγόνα, ό,τι τους είναι χρήσιμο και αναγκαίο;

Ο Πλούταρχος

Και συνεχίζει με συμβουλές προς τους συμπολίτες του:

Έτσι κι εσύ, στη φτώχεια, που πολλά κακά φέρνει μαζί της, μην προσθέτεις και τις ταλαιπωρίες του δανεισμού και του χρέους, αλλά και μην της στερείς το μόνο στο οποίο υπερέχει του πλούτου, την ξεγνοιασιά. Γιατί τότε προκύπτει η γελοία κατάσταση της παροιμίας: Δεν μπορώ να κουβαλήσω την κατσίκα, φορτώστε στους ώμους μου το βόδι.

Οι άνθρωποι, γράφει ο Πλούταρχος, φορτώνουν τον εαυτό τους με προβλήματα και δεν εκτιμούν ότι έχουν την υγεία τους και μπορούν να έχουν όσα χρειάζονται μέσα από την εργασία τους.

Ο δανεισμός, όμως, οδηγεί στην υπερχρέωση, καθώς οι τόκοι μαζεύονται σαν τους ανέμους στη θάλασσα όπως τους παρομοιάζει ο Όμηρος στο απόσπασμα της Οδύσσειας που παραθέτει ο Πλούταρχος: «Και με τα λόγια αυτά, τα νέφη σύναξε / και τάραξε τη θάλασσα∙ / και χύμηξαν ο σιρόκος κι ο νοτιάς, μαζί / κι ένας πουνέντες μανιασμένος». Επίσης, ο Πλούταρχος περιγράφει τον άνθρωπο που πνίγεται από τα χρέη εξαιτίας των τόκων που συσσωρεύονται όπως τον άνθρωπο που κινδυνεύει να πνιγεί στη θάλασσα:

Έτσι κι οι τόκοι σωρεύονται ο ένας πάνω στον άλλο∙ κι ο άνθρωπος που βλέπει να τον πνίγουν τα χρέη, αγωνίζεται να μείνει στην επιφάνεια, μα δεν μπορεί να κολυμπήσει μακριά απ’ όσα τον βαραίνουν και να γλιτώσει∙ τον παρασύρουν στον βυθό και αφανίζεται μαζί με τους φίλους που είχαν εγγυηθεί για το δάνειό του.

Κι όμως οι οφειλέτες ανέχονται τις πιέσεις των δανειστών, ανέχονται να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας, να γίνονται σκλάβοι, να εξαπατώνται· και υπομένουν, όπως ο Φινέας, να τους κλέβουν και να τους λεηλατούν φτερωτές Άρπυιες, που τους αρπάζουν την τροφή χωρίς καν να περιμένουν να έρθει η ώρα της.

Στη συνέχεια παραθέτει περιπτώσεις ανθρώπων που προτίμησαν την ελευθερία από τη σκλαβιά των δανείων και της ιδιοκτησίας: ο Κράτης από τη Θήβα, ο Αναξαγόρας και ο Φιλόξενος.

Ο Θηβαίος Κράτης, χωρίς να έχει κανέναν δανειστή να τον πιέζει και χωρίς μάλιστα να χρωστάει σε κανέναν, μη μπορώντας ν’ αντέξει τις καθημερινές ευθύνες, τις έγνοιες και τους περισπασμούς, εγκατέλειψε μια περιουσία οκτώ ταλάντων, φόρεσε έναν φθαρμένο χιτώνα, πήρε κι ένα δερμάτινο σακούλι, και βρήκε καταφύγιο στη φιλοσοφία και την πενία. Ενώ ο Αναξαγόρας άφησε τη γη του να γίνει βοσκοτόπι. Αλλά γιατί μιλάμε γι’ αυτούς, όταν ο Φιλόξενος, ο λυρικός ποιητής, έχοντας κλήρο σε σικελική αποικία, πολύ άνετη ζωή και πλούσιο σπιτικό, βλέποντας να βασιλεύει γύρω του η τρυφή, η ηδυπάθεια και η αμουσία, είπε: «Μα τους θεούς, απ’ το να χαθώ εγώ εξαιτίας αυτών των αγαθών, προτιμότερο να χάσω εγώ αυτά»· κι αφήνοντας σε άλλους τον κλήρο του, εγκατέλειψε το νησί. Κι όμως οι οφειλέτες ανέχονται τις πιέσεις των δανειστών, ανέχονται να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας, να γίνονται σκλάβοι, να εξαπατώνται· και υπομένουν, όπως ο Φινέας, να τους κλέβουν και να τους λεηλατούν φτερωτές Άρπυιες, που τους αρπάζουν την τροφή χωρίς καν να περιμένουν να έρθει η ώρα της· αγοράζουν το σιτάρι πριν θεριστεί και το λάδι πριν πέσει η ελιά, και λένε: «Για το κρασί δίνω τόσο» και σημειώνουν την τιμή· ενώ το σταφύλι κρέμεται ακόμη στο κλήμα, προσμένοντας τον Αρκτούρο.

«Οι δανειστές δεν θα υπήρχαν ως είδος, όπως δεν υπάρχουν Κένταυροι και Γοργόνες» γράφει ο Πλούταρχος, θυμίζοντάς μας το ποίημα του Καβάφη «Ιθάκη»:

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,

γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,

τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,

[…]

τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,

αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,

αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Ο Πλούταρχος ήταν αγαπημένος συγγραφέας του αλεξανδρινού ποιητή και αποτέλεσε μία από τις πηγές έμπνευσής του. Γνώριζε σε βάθος τον χαρακτήρα και την ψυχολογία των ηρώων του. Αυτό του επέτρεψε να μπορεί να διδάσκει τους αναγνώστες του και να τους προτρέπει να αποφεύγουν τα δεινά όπως αυτά του δανεισμού:

«Μη δανείζεσαι, γιατί δεν σου λείπουν. Δεν έχεις; Μη δανείζεσαι, γιατί δεν θα ξεπληρώσεις το χρέος σου».

Η ομιλία αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεράσπιση του δικαιώματος της Ελευθερίας. Ο λόγος είναι φιλοσοφικός και ρητορικός. Άλλωστε, ανήκει στη Δεύτερη Σοφιστική, ένα κίνημα φιλοσοφικό και ρητορικό που άνθησε τα ελληνορωμαϊκά χρόνια. Οι σοφιστές της δεύτερης σοφιστικής υπερέβαιναν τα όρια της ρητορικής, εισβάλλοντας στα πεδία της «λαϊκής» φιλοσοφίας. Διατήρησε την ανεξαρτησία του απέναντι στον κυρίαρχο αττικισμό εισάγοντας στη γραφή του χαρακτηριστικά και λέξεις της Κοινής. Όπως θα διαπιστώσουν οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες του βιβλίου, η γλώσσα και το ύφος του κειμένου είναι απλά αλλά επιμελημένα.

Η ομιλία μεταφράστηκε από την Πολυξένη Παπαπάνου και η έκδοση της Νεφέλης περιλαμβάνει και το αρχαίο κείμενο.

* H ΝΟΤΑ ΧΡΥΣΙΝΑ είναι μεταφράστρια, πολιτισμολόγος.

Οι συμφορές του δανεισμού