Πώς δεν πρέπει να επιχειρηματολογούμε σε μια δημοκρατία

Πρόσφατα όμως οι Έλληνες αναγνώστες απέκτησαν μία ακόμη ευκαιρία να γνωρίσουν το έργο και την πολυτάραχη ζωή του Άλμπερτ Χίρσμαν, του γερμανικής καταγωγής μεγάλου επιστήμονα και στοχαστή. Στο εξαιρετικό βιβλίο του Κώστα Π. Αναγνωστόπουλου Ανάμεσα στο ρομάντζο της επανάστασης και το στερέωμα της αντίδρασης (εκδ. Επίκεντρο), όπου παρουσιάζεται και η «μυθιστορηματική διαδρομή αυτού του γενναίου και ακέραιου ανθρώπου μέσα στο αντιφασιστικό κίνημα», όπως έγραψε στη βιβλιοπαρουσίαση αυτού του έργου ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου στο τεύχος 68 του περιοδικού «The Books’ Journal».

Οι τρεις διαστάσεις του πολίτη

Σκοπός του Χίρσμαν δεν είναι να ανασκευάσει την αντιδραστική επιχειρηματολογία, αλλά να αναδείξει τις διαβρωτικές της συνέπειες.

Ο τίτλος αυτού του βιβλίου περικλείει έναν κίνδυνο. Να το διαβάσει κανείς προσδοκώντας να «αντλήσει» επιχειρήματα κατά της αντιδραστικής ιδεολογίας, να αναζητήσει εκεί επιχειρήματα κατά του «στρατηγικού αντιπάλου» (sic) που είναι η «Δεξιά» αντίδραση. Αν κανείς θεωρήσει ότι εδώ θα ανακαλύψει επιχειρήματα κατά των «αντιδραστικών», καλύτερα να μην πιάσει στα χέρια του αυτό το βιβλίο. Αντιθέτως, όπως τονίζει στο τέλος ο ίδιος ο συγγραφέας, σκοπός συγγραφής αυτού του βιβλίου στάθηκε να μάθουμε το πώς «δεν πρέπει να επιχειρηματολογούμε σε μια δημοκρατία». Στόχος του είναι να συμβάλλει ώστε ο δημόσιος λόγος να ξεφύγει από τις ακραίες αδιάλλακτες τοποθετήσεις, με την ελπίδα ότι στην πορεία οι διαμάχες μας θα καταστούν πιο φιλικές προς τη δημοκρατία. Γνωρίζουμε κανένα πιο επίκαιρο θέμα για τη σημερινή δημόσια συζήτηση όπως αυτή εκδηλώνεται στην Ελλάδα;

Σκοπός του Χίρσμαν δεν είναι να ανασκευάσει την αντιδραστική επιχειρηματολογία, αλλά να αναδείξει τις διαβρωτικές της συνέπειες. Εξάλλου, όταν αναφέρεται στην αντιδραστική ρητορική εννοεί τα «αντιδραστικά» λογικά επιχειρήματα και όχι κάποιες a priori αντιδραστικές ιδέες. Το ίδιο ισχύει από την ανάποδη όσον αφορά τα «προοδευτικά» λογικά επιχειρήματα, αυτά δεν σημαίνουν πάντοτε και προοδευτικές ιδέες.

Οι τρεις διαστάσεις της έννοιας του πολίτη

Ο συγγραφέας ξεκινά αυτή τη διαδρομή από το σχήμα του Τόμας Χάμφρεϊ Μάρσαλ για τη διάκριση της αστικής, της πολιτικής και της κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη.

Ο συγγραφέας ξεκινά αυτή τη διαδρομή από το σχήμα του Τόμας Χάμφρεϊ Μάρσαλ για τη διάκριση της αστικής, της πολιτικής και της κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη. Η αστική διάσταση που επιτεύχθηκε κατά τον 18ο αιώνα χαρακτηρίζεται από την ελευθερία του λόγου, της σκέψης και της θρησκείας, το δικαίωμα της ισότητας απέναντι στον νόμο. Η πολιτική διάσταση αφορά το δικαίωμα συμμετοχής όλων στην πολιτική ζωή και κυρίως το καθολικό δικαίωμα ψήφου. Αυτή αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα. Και τέλος η κοινωνική διάσταση λαμβάνει τόπο κατά τον 20ό αιώνα και συνίσταται στην αναγνώριση της προϋπόθεσης που θεωρείται απαραίτητη για να ολοκληρωθούν οι δύο προηγούμενες διαστάσεις. Αυτή έγκειται στην ανάγκη ύπαρξης κάποιων ελάχιστων προαπαιτούμενων παιδείας, υγείας, οικονομικής ευημερίας και κοινωνικής ασφάλισης.

Ο Χίρσμαν σπεύδει να αποσαφηνίσει τον γραμμικό χαρακτήρα αυτών των τριών διαστάσεων: με τον τρόπο που παρουσιάζονται από τον Μάρσαλ δεν είναι σε θέση να συλλάβουν τις εθνικές διαφορές (για παράδειγμα μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας και μεταξύ αυτών και της Γερμανίας ή μεταξύ των χωρών που έπονται της οικονομικής ανάπτυξης), όπως δεν είναι επίσης σε θέση να συλλάβουν τις αλληλοεπικαλύψεις μεταξύ των τριών στιγμών. Παρόλα αυτά, γύρω από αυτές τις τρεις διαστάσεις οργανώνεται η αντιδραστική ρητορική και τα επιχειρήματα της.

Τα τρία αντιδραστικά επιχειρήματα

Το πρώτο κύμα αντίδρασης είναι το κίνημα ιδεών που αντιστρατεύεται την αναγνώριση της ισότητας ενώπιον του νόμου. Το δεύτερο αφορά την αντίθεση στο καθολικό δικαίωμα ψήφου και το τρίτο αφορά την αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας.

Το πρώτο κύμα αντίδρασης είναι το κίνημα ιδεών που αντιστρατεύεται την αναγνώριση της ισότητας ενώπιον του νόμου. Το δεύτερο αφορά την αντίθεση στο καθολικό δικαίωμα ψήφου και το τρίτο αφορά την αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας. Και στις τρεις περιπτώσεις, η αντιδραστική ρητορική χρησιμοποιεί τρία επιχειρήματα. Όχι όλα μαζί σε κάθε περίπτωση.

Το πρώτο επιχείρημα στο βιβλίο –όχι όμως και στην πραγματικότητα, όπως εξηγεί παρακάτω ο συγγραφέας– είναι αυτό του αντίστροφου αποτελέσματος. Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα, κάθε επαναστατική δράση έχει πάντα αντίστροφο αποτέλεσμα από τις αρχικές προθέσεις. Έτσι, για τον Μπερκ και τον Ντε Μεστρ, η Γαλλική Επανάσταση αντί να αναδείξει την προτεραιότητα των ατομικών ελευθεριών, τις κατέστρεψε εντελώς. Για τον Λε Μπον και τον Σπένσερ, η καθολική ψηφοφορία αντί να οδηγήσει στη δημοκρατία οδήγησε στην κατάλυση των ελευθεριών και, τέλος, για τους αντίπαλους των Νόμων για τους Πτωχούς, κάθε νομοθετική και κρατική διευθέτηση της φτώχειας οδηγεί στο έγκλημα. Όπως όμως τόνιζε ακόμη και ο Ντισραέλι, αυτοί που εισήγαγαν το 1834 την Πράξη Τροποποίησης του Νόμου για τους Φτωχούς πίστευαν ότι «η φτώχεια είναι έγκλημα». Το 1984, εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα, ο Τσαρλς Μάρεϊ παρουσίαζε ως έγκλημα το κράτος πρόνοιας.

Ο Χίρσμαν αναδεικνύει τις ανεπάρκειες αυτού καθαυτού του επιχειρήματος. Πηγή αυτού του επιχειρήματος είναι η έννοια των αθέλητων συνεπειών. Αυτή χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να εισαγάγει την αβεβαιότητα και την απροσδιοριστία στην κοινωνική σκέψη. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε –συμπληρώνω– ότι και ο Μαρξ επικαλέστηκε αυτό το επιχείρημα για να αναλύσει τα αποτελέσματα των ταξικών αγώνων στη Γαλλία κατά την περίοδο 1848-1852. Στο βάθος του επιχειρήματος κατά τον Χίρσμαν παραμονεύει η άποψη του Ντε Μεστρ που θέλει τίποτα να μην μπορεί να πραγματοποιηθεί στην κοινωνία, αν αυτό δεν συνάδει με το σχέδιο του Θεού, με το σχέδιο της Θείας Πρόνοιας. Οι προοδευτικοί στη θέση του Θεού τοποθέτησαν την Επιστήμη.

Για τον Τοκβίλ η Γαλλική Επανάσταση δεν έκανε τίποτα άλλο από το να επαναφέρει τις καταστάσεις που επικρατούσαν στο Παλαιό Καθεστώς.

Το δεύτερο επιχείρημα φαίνεται πιο απλό, αλλά κατά τον Χίρσμαν έχει πολύ πιο επικίνδυνες συνδηλώσεις. Είναι το επιχείρημα της ματαιότητας. Ό,τι και να κάνει ο ανθρώπινος παράγοντας τίποτα δεν αλλάζει την προκαθορισμένη πορεία των πραγμάτων. Για τον Τοκβίλ η Γαλλική Επανάσταση δεν έκανε τίποτα άλλο από το να επαναφέρει τις καταστάσεις που επικρατούσαν στο Παλαιό Καθεστώς. Για τους Μόσκα, Παρέτο, Μίχελς, όλα τα πολιτικά συστήματα οδηγούν στην κυριαρχία των ολίγων επί των πολλών. Η καθολική ψηφοφορία δεν μπορεί να ανατρέψει αυτή την «σιδερένια νομοτέλεια». Ενώ το κράτος πρόνοιας για τους Στίγκλερ, Φέλντσταϊν και Τάλοκ δεν μπορεί να οδηγήσει σε υπέρβαση της φτώχειας, γιατί όποιες και να είναι οι προθέσεις, τα επιδόματά του καταλήγουν πάντα σ’ αυτούς που τα έχουν λιγότερο ανάγκη. Γιατί γίνεται αυτό, πού και πότε συγκεκριμένα γίνεται αυτό, απαξιούν να το εξηγήσουν, εκτός από την παράθεση μεμονωμένων περιστατικών που δεν στοιχειοθετούν κανόνα.

Μεταξύ των δύο προαναφερθέντων επιχειρημάτων υπάρχουν ουσιώδεις διαφορές, αλλά και τα δύο συμβάλλουν στην οικοδόμηση της αντιδραστικής ρητορικής. Η θέση του αντίστροφου αποτελέσματος, όπως είδαμε ήδη, συγγενεύει με τον μύθο και τη θρησκεία. Η θέση της ματαιότητας θεωρεί πως υπάρχουν αναλλοίωτοι ιστορικοί νόμοι τους οποίους δεν μπορεί να υπερβεί η ανθρώπινη δράση. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι μέσω της επιστήμης και των επιστημόνων να κατανοήσουμε και να γνωρίσουμε αυτούς τους νόμους. Η Επιστήμη γίνεται εδώ μύθος και θρησκεία.

Μόνο που εκεί όπου οι αντιδραστικοί ζητούν αδράνεια, γιατί τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει, οι προοδευτικοί ζητούν δράση, για να γίνουν όλα γρηγορότερα, όπως οι ιστορικές νομοτέλειες επιτάσσουν.

Αλλά, όπως θα δείξει ο Χίρσμαν, οι προοδευτικοί με τη σειρά τους θεοποιούν την επιστήμη. Και αυτοί πιστεύουν στους αναλλοίωτους ιστορικούς νόμους. «Η ιστορία είναι στο πλευρό μας». Μόνο που εκεί όπου οι αντιδραστικοί ζητούν αδράνεια, γιατί τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει, οι προοδευτικοί ζητούν δράση, για να γίνουν όλα γρηγορότερα, όπως οι ιστορικές νομοτέλειες επιτάσσουν. Στην τελική της μορφή η αντιδραστική ματαιότητα φαίνεται να είναι λιγότερο ακραία από το αντίστροφο αποτέλεσμα, αλλά στο τέλος είναι πολύ πιο ενοχλητική από αυτό.

Εδώ όμως διαφωνώ ριζικά με την άποψη του συγγραφέα που κατατάσσει τον Λαμπεντούζα και το έργο του Ο Γατόπαρδος στους υποστηρικτές του επιχειρήματος της ματαιότητας. Η φράση «αν θέλουμε να μείνουν όλα όπως είναι, τότε πρέπει όλα να αλλάξουν» δεν σημαίνει για τον Λαμπεντούζα ότι τίποτα δεν αλλάζει. Σημαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ο νεαρός καιροσκόπος αριστοκράτης Τανκρέντι αναφέρει αυτή τη φράση στον θείο του και σοφό γηραιό πρίγκιπα για να τον πείσει πως μόνο η συμμετοχή της αριστοκρατίας στο κίνημα της ιταλικής ενοποίησης μπορεί να τους «κρατήσει στα πράγματα». Αν αντιταχθούν θα χάσουν τα πάντα, αν συμμετάσχουν θα κρατήσουν τα πάντα.

Το τρίτο, στο βιβλίο, επιχείρημα, αλλά πρώτο στη χρήση και στην εκμετάλλευση από την αντιδραστική ρητορική, είναι αυτό της διακινδύνευσης. Αυτό αποκλείει κάθε μεταρρύθμιση στο όνομα ότι αυτή διακινδυνεύει τα μέχρι τότε επιτεύγματα. Γι’ αυτό κάθε προτεινόμενη αλλαγή, παρότι μπορεί να είναι επιθυμητή, έχει υπερβολικά υψηλό κόστος ή ποικίλες αρνητικές συνέπειες. Έτσι, με αυτό το επιχείρημα, οι Τζορτζ Κάνινγκ, Ρόμπερτ Λόου και Μαξ Σέλερ αντιτάχθηκαν στο καθολικό δικαίωμα ψήφου, γιατί η δημοκρατία που αυτό έφερνε απειλούσε τις ελευθερίες. Στον 20ο αιώνα, οι Χάγιεκ και Χάντιγκτον, χρησιμοποιώντας αυτό το επιχείρημα, αντιτάχθηκαν στο κράτος πρόνοιας, στο όνομα της απειλής που –κατ’ αυτούς– αυτό αντιπροσωπεύει για την οικονομική πρόοδο, την ανάπτυξη και τις ελευθερίες.

Συμπεράσματα

Ο Χίρσμαν στην κριτική του κατά των αμφισβητιών του κράτους πρόνοιας «διεισδύει» στον πυρήνα των ιδεών και όχι των επιχειρημάτων της αντιδραστικής ρητορικής, ιδεών που απαξιώνουν το κράτος πρόνοιας.

Ο Χίρσμαν ειρωνεύεται τα συμπεράσματα και των τριών επιχειρημάτων, τα οποία δεν επαληθεύονται από την πορεία των κοινωνιών. Αντιθέτως οι κοινωνίες, παρά τις φοβίες των αντιδραστικών, αλλάζουν και τις περισσότερες φορές αλλάζουν προς προοδευτική κατεύθυνση. Η δημοκρατία και το κράτος πρόνοιας δεν κατέστρεψαν την ελευθερία, όπως υποστηρίζει η διακινδύνευση. Το αντίθετο συνέβη, την εδραίωσαν. Και σήμερα –προσθέτω– η αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας απειλεί τόσο τη δημοκρατία όσο και τις ελευθερίες. Ο Χίρσμαν στην κριτική του κατά των αμφισβητιών του κράτους πρόνοιας «διεισδύει» στον πυρήνα των ιδεών και όχι των επιχειρημάτων της αντιδραστικής ρητορικής, ιδεών που απαξιώνουν το κράτος πρόνοιας. Η κριτική του στον Δρόμο προς τη δουλεία του Χάγιεκ είναι αξεπέραστη πολιτικά, επιστημονικά αλλά και ως ήθος και ύφος.

Βεβαίως ο Χίρσμαν αναφέρεται με σύντομο αλλά και καταλυτικό τρόπο και στην κριτική της προοδευτικής ρητορικής, τονίζοντας ότι μεγάλο τμήμα της προοδευτικής ή φιλελεύθερης ρητορικής παράγεται με βάση την αντιστροφή (συνέργεια και η θέση του επικείμενου κινδύνου) των αντιδραστικών επιχειρημάτων. Μεγάλη σημασία έχει επίσης η εκ μέρους του ανάδειξη της χρήσης των επιχειρημάτων από τους ριζοσπάστες οι οποίοι αρνούνται τις μεταρρυθμίσεις στο όνομα της ματαιότητας ή του αντίστροφου αποτελέσματος. Υποστηρίζει, αναφερόμενος κυρίως στον Λένιν, ότι αυτός απορρίπτει τη δημοκρατία, όχι τόσο επηρεασμένος από τον Μαρξ, αλλά από την αντιδραστική ρητορική κατά της «πλουτοκρατικής», «αστικής», ή «τυπικής» δημοκρατίας των Σορέλ, Παρέτο και Μίχελς. Στον Λένιν και τη ριζοσπαστική ρητορική «η επίκληση του επιχειρήματος της διακινδύνευσης δίνει τη θέση της σε κάτι εντελώς διαφορετικό – στην περίπτωσή μας, στη συνηγορία υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου με σκοπό τη ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή».

Θεωρεί πως στη χρήση της ειρωνείας οι «αντιδραστικοί» είναι πολύ πιο προχωρημένοι από τους «προοδευτικούς». Μάλλον εδώ αστειεύεται, γιατί το κείμενό του διαπνέεται από υψηλούς τόνους σαρκασμού τόσο για τους μεν όσο και για τους δε.

Κάτι τελευταίο: Ο Χίρσμαν θεωρεί πως όσον αφορά τη χρήση της ειρωνείας οι «αντιδραστικοί» είναι πολύ πιο προχωρημένοι από τους «προοδευτικούς». Μάλλον εδώ αστειεύεται, γιατί το κείμενό του διαπνέεται από υψηλούς τόνους σαρκασμού τόσο για τους αντιδραστικούς όσο και για τους φανατικούς του προοδευτισμού. Αν και σε κανένα σημείο δεν κρύβει ότι αυτός συντάσσεται με τους προοδευτικούς.

Χρησιμοποιεί όμως τη σατιρική και ειρωνική ικανότητα ενός άλλου προοδευτικού στοχαστή για να ειρωνευτεί αυτούς που συνεχώς μιλούν για αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, αλλά ζητούν αυτές να γίνουν αργότερα και από άλλους. Γίνεται λόγος για τον Φράνσις Μ. Κόρνφορντ και το έργο του Ακαδημαϊκή Μικροκοσμογραφία (μτφρ. Παύλος Καλλιγάς, εκδ. Εστία). Εκεί αυτός περιέγραφε τον ανθρώπινο «ιδεότυπο» ο οποίος παρουσιάζεται ως μεγάλος υποστηρικτής των μεταρρυθμίσεων, χωρίς όμως στην ουσία να θέλει να κάνει τίποτα ο ίδιος γι’ αυτές και σπρώχνοντας να γίνουν αργότερα και από άλλους.

Αυτός ο αντιμεταρρυθμιστής μεταρρυθμιστής στηρίζεται σε τρεις Αρχές:

Στην αρχή της σφήνας, σύμφωνα με την οποία δεν πρέπει να ενεργείς τώρα, από φόβο μήπως προκαλέσεις προσδοκίες στις οποίες δεν θα μπορούσες να ανταποκριθείς στο μέλλον.

Στην αρχή του επικίνδυνου προηγούμενου. Αυτή συνίσταται στο ότι δεν πρέπει να κάνεις τώρα μια ομολογημένη ρηξικέλευθη πράξη γιατί στη συνέχεια οφείλεις να υποστηρίξεις μέχρι τέλους την ενέργειά σου.

Και στην αρχή του άωρου χρόνου: «Δεν είναι ώριμος ο χρόνος» για το τάδε ζήτημα, ας το αφήσουμε για αργότερα ή ας το αφήσουμε να το προχωρήσουν οι επόμενοι.

Τι και ποιους μου θυμίζουν τώρα αυτές οι αρχές; 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο Φλομπέρ χρησιμοποίησε κάποτε μια εκπληκτική φράση για να κατεδαφίσει τις αντιτιθέμενες σχολές των φιλόσοφων που ισχυρίζονται ότι τα πάντα είναι είτε καθαρή ύλη είτε καθαρό πνεύμα: τέτοιες δηλώσεις, έγραψε, συνιστούν δυο ισοδύναμες αυθάδειες. Τούτη η περιγραφή ταιριάζει απόλυτα και στα ζεύγη (προοδευτικό – αντιδραστικό) των θέσεων που συγκροτήσαμε παραπάνω. Ο στόχος μου δεν είναι να φωνάξω και εγώ «κατάρα και στα δυο σπίτια σας». Είναι αντιθέτως να συμβάλλω ώστε ο δημόσιος λόγος να ξεφύγει από τις ακραίες, αδιάλλακτες τοποθετήσεις και των δυο πλευρών».

Η αντιδραστική ρητορική
Αντίστροφο αποτέλεσμα, ματαιότητα, διακινδύνευση
Άλμπερτ Ο. Χίρσμαν
Μτφρ. Κώστας Σπαθαράκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2017
Σελ. 216, τιμή εκδότη €16,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ALBERT O. HIRSCHMAN