Σκέψεις για την ποίηση του Τάσου Πορφύρη

Ο Ζήρας τοποθετεί το αντικείμενο του ενδιαφέροντός του μέσα σε ένα ευρύτερο λογοτεχνικό/πολιτισμικό, κοινωνικό, ιστορικό περιβάλλον, και ταυτόχρονα προβάλλει διεργασίες δημιουργικής παραγωγής, με τις οποίες άλλωστε και ο ίδιος εξ υποκειμένου είναι πλήρως εξοικειωμένος, αφού διαθέτει και το δικό του εργαστήριο, από όπου προήλθε πρωτότυπη λογοτεχνική γραφή.

Με αυτή την προϋπόθεση, ο Ζήρας έχει παρακολουθήσει εν κινήσει, όπως και όλοι (εμείς) οι συνειδητοί «συνοδοιπόροι», την ποίηση της περίφημης Τρίτης Μεταπολεμικής Γενιάς ή Γενιάς του ’70, με την αναζήτηση πάντως προγόνων ή/και με την τεκμηρίωση της απώτερης ή εγγύτερης καταγωγής, όπως αναγνωρίζεται στην έκδοση Γενεαλογικά / Για την ποίηση και τους ποιητές του ’70 (1989). Ενώ παράλληλα έχει προβεί στη σύνθεση μονογραφιών ως αποτύπωση ατομικών δημιουργικών ταυτοτήτων, όπως αυτή η αποτύπωση αντιστοιχεί στις εκδόσεις: Η πεζογραφία του Περικλή Σφυρίδη. Αυτοβιογραφικός λόγος και μυθοπλασία (2000), Από το προσωπικό στο οντολογικό. Μεταβολές της ποιητικής όρασης του Τάκη Καρβέλη (2002), Η ποίηση της αφής. Δοκίμιο ερμηνείας της ποιητικής του Ανέστη Ευαγγέλου (2009).

Στο πλαίσιο αυτό ο Ζήρας τοποθετεί το αντικείμενο του ενδιαφέροντός του μέσα σε ένα ευρύτερο λογοτεχνικό/πολιτισμικό, κοινωνικό, ιστορικό περιβάλλον, και ταυτόχρονα προβάλλει διεργασίες δημιουργικής παραγωγής, με τις οποίες άλλωστε και ο ίδιος εξ υποκειμένου είναι πλήρως εξοικειωμένος, αφού διαθέτει και το δικό του εργαστήριο, από όπου προήλθε πρωτότυπη λογοτεχνική γραφή, όπως αναγνωρίζεται στις ποιητικές συλλογές του Αναζητώντας (1966) ή Ο ύπνος των ερωτιδέων (1976).

Το υλικό στο πρόσφατο βιβλίο του Ζήρα για την ποίηση του Τάσου Πορφύρη (γενν. 1931), οργανωμένο σε δύο ενότητες με τους ειδικότερους, παραστατικούς τίτλους «Τα καταγωγικά, τα γενεαλογικά, ο έρωτας και οι εκδοχές του» και «Η λογοτεχνία ως βλάστημα της εποχής και του τόπου», προσφέρει ποικίλες διόδους επίσκεψης σε μια λογοτεχνική παραγωγή με ιδιαίτερη ποιότητα και ευαισθησία.

Μεταξύ γραμματολογίας και βιογραφίας

Ανεξάρτητα από δεδομένα γραμματολογικά (η ένταξη του Πορφύρη στη λεγόμενη Δεύτερη Μεταπολεμική Γενιά) ή βιογραφικά (η καταγωγή του Πορφύρη από τον Άγιο Κοσμά Πωγωνίου των Ιωαννίνων, με όσα αυτή συνεπάγεται σε βιωματικό και σε γνωστικό φορτίο), ο Ζήρας αξιολογεί μια ακριβώς βιωματική όσο και παραστατική, πλήρη συναισθήματος και συχνά αυτοαναφορική δημιουργική συμπεριφορά, η οποία οδήγησε στην οργάνωση μιας σύνθετης θεματικής με γενικό ενδιαφέρον και γενική εφαρμογή ως ευρηματική διαχείριση εννοιών, όπως: η σχέση της ζωής με τον θάνατο ή η σχέση ανάμεσα σε ζώντες και σε νεκρούς, οι ποικίλες διαπροσωπικές σχέσεις, η απουσία, η απώλεια, η οδύνη, ο νόστος, η φύση, ο ηρωισμός, η σχέση της φαντασίας με την πραγματικότητα, η ήττα, οι θύτες και τα θύματα, η σχέση ανάμεσα στον χρόνο και στο βίωμα ή ανάμεσα στη μνήμη, στον τόπο και στον χρόνο, η ροή του προσωπικού χρόνου, ο ατομικός χωρόχρονος και το ταξίδι πέρα από αυτόν.

Ο Τάσος Πορφύρης

Στο βιβλίο αναγνωρίζεται μια εκτενής τοιχογραφία γραμματικών εικόνων, πλούσια σε υλικό με τη συνδρομή του φαινομένου της μεταφοράς, όπου εντάσσεται ως όχημα διατύπωσης και διεκπεραίωσης σημαινομένων και ο συνδυασμός της κοινής ελληνικής με διαλεκτικά στοιχεία του τόπου καταγωγής του Πορφύρη για τη σύνθεση ελεύθερων στίχων με ποικίλες πάντως παρηχήσεις. Εδώ εντοπίζονται προσωποποιημένα στοιχεία της φύσης, λεπτομέρειες πατρογονικού χώρου, η μορφή της πραγματικής ή της νοητής πατρίδας, τοπόσημα του αντικειμενικού κόσμου με βαρύ βιωματικό φορτίο, παραστάσεις-γεγονότα από τον προσωπικό και από τον αντικειμενικό/ιστορικό χρόνο, μοτίβα μεταμορφώσεων από την αρχαία μυθολογία (Ορφέας και Ευρυδίκη), πρόσωπα και προσωπεία ως αποτύπωση των σχέσεων ανάμεσα στην υποκειμενική και στην αντικειμενική πραγματικότητα, πρωτίστως λεπτομέρειες από το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου σε απόλυτη έννοια ή πίσω από το κοινωνικό προσωπείο του.

Ο Ζήρας, με αμεσότητα προφορικού λόγου και με πλούσια ρητορική επιχειρηματολογίας, προτείνει μια ενδιαφέρουσα κριτική ανάγνωση για το ποιητικό έργο του Πορφύρη, με εστίαση κυρίως στην εμβληματική συλλογή Νεμέρτσκα (1961).

Ο Ζήρας, με αμεσότητα προφορικού λόγου και με πλούσια ρητορική επιχειρηματολογίας, προτείνει μια ενδιαφέρουσα κριτική ανάγνωση για το ποιητικό έργο του Πορφύρη, με εστίαση κυρίως στην εμβληματική συλλογή Νεμέρτσκα (1961), ο τίτλος της οποίας λειτούργησε ως τίτλος και στον συγκεντρωτικό τόμο ποιημάτων του Πορφύρη κατά την περίοδο 1961-2011 (έκδοση 2013). Στο πλαίσιο αυτής της ανάγνωσης η Νεμέρτσκα διασταυρώθηκε πολλαπλώς με τις επόμενες ποιητικές συλλογές του Πορφύρη: Το εγκαταλειμμένο σπίτι (1968), Flash Back (1971), Τοπίο (1973), Η Πέμπτη έξοδος (1980), Τα λαβωμένα (1996), Σώμα κινδύνου (2004), Έρημα (2008), Χρονοσυλλέκτης (2011), Οι μέσα μας πληγές (2015).

Ας σημειωθεί ότι ο τίτλος Νεμέρτσκα είναι συγκοπτόμενος τύπος από την ονομασία του όρους Νεμέρτσικα ή Δούσκος (στα σύνορα Ελλάδος-Αλβανίας), το οποίο προσωποποιημένο και με βαρύ φορτίο βιωμάτων διασχίζει την ποίηση του Πορφύρη.

Κατά την ανάγνωση λοιπόν ως ανωτέρω, που αντιπροσωπεύει στην ουσία μια ελεύθερη περιήγηση σε σημασιολογικά πεδία με συνεχείς παλινδρομήσεις για την εξαντλητική ανίχνευση ποικίλων λεπτομερειών, ο Ζήρας αξιοποιεί και την πεζογραφία του Πορφύρη: τις συλλογές διηγημάτων Η δοντάγρα (2006) και Τα σπίτια (2013), ενώ συνυπολογίζει και τη συλλογή λαογραφικού ενδιαφέροντος με τον τίτλο Τα [ει]κονίσματα/εικονοστάσια του χωριού μας (1996).

Κυρίως ο Ζήρας, κατά μία παράλληλη συγκριτική ανάγνωση, τοποθετεί το έργο του Πορφύρη μέσα σε ένα ευρύτατο λογοτεχνικό/πολιτισμικό τοπίο (όπως τεκμηριώνεται και από τα παρακείμενα της έκδοσης), πράγμα που έχει προσδώσει προστιθεμένη αξία στο βιβλίο.

Στο τοπίο αυτό ανήκουν σημαντικά δεδομένα, όπως (ενδεικτικά και όχι βεβαίως εξαντλητικά): Η ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, του Άρη Αλεξάνδρου, του Μανόλη Αναγνωστάκη, του Νικηφόρου Βρεττάκου, του Μιχάλη Γκανά, του Οδυσσέα Ελύτη, του Γιάννη Κοντού, του Κλείτου Κύρου, του Τάσου Λειβαδίτη, του Βύρωνα Λεοντάρη, του Γιώργου Μαρκόπουλου, του Μάρκου Μέσκου, του Κωστή Παλαμά, του Τίτου Πατρίκιου, του Γιώργου Σεφέρη, του Τάκη Σινόπουλου, του Σπύρου Τσακνιά. Ή ο αφηγηματικός λόγος του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, του Δημήτρη Χατζή, αλλά και του Λεοντίου Μαχαιρά (χρονικογράφος, Κύπρος, 15ος αιώνας). Επίσης τα κριτικά κείμενα του Γιώργου Αράγη, του Χριστόφορου Μηλιώνη, του Γιώργου Παγανού, του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, του Στέφανου Ροζάνη, του Γ. Π. Σαββίδη, του Κίμωνα Φράιερ. Επίσης το έργο του Μαξίμ Γκόρκι, του Αντρέι Ταρκόφσκι (η εμβληματική κινηματογραφική ταινία Νοσταλγία 1983), του Άλφρεντ Νταίμπλιν (το εξίσου εμβληματικό μυθιστόρημα Μπερλίν Αλεξάντερπλατς 1929).

Για τη σύνθεση αυτού του τοπίου ο Ζήρας εμπλέκει σε καίριες θέσεις με σχετικές αναφορές τόσο τη δημοτική μουσική της Ηπείρου, όσο και τη θεματική φωτογραφιών (τοπία της Ηπείρου) του σπουδαίου φωτογράφου Κώστα Μπαλάφα (1920-2011).

Για τη σύνθεση αυτού του τοπίου ο Ζήρας εμπλέκει σε καίριες θέσεις με σχετικές αναφορές τόσο τη δημοτική μουσική της Ηπείρου, όσο και τη θεματική φωτογραφιών (τοπία της Ηπείρου) του σπουδαίου φωτογράφου Κώστα Μπαλάφα (1920-2011).

Με αυτά τα δεδομένα καθίσταται σαφές ότι η συγκεκριμένη έκδοση είναι δυνατόν να αναγνωρισθεί (και γιατί όχι: να αξιοποιηθεί) ως ένα αποτελεσματικό εργαλείο γενικότερης πολιτισμικής πληροφόρησης.

Όπως άλλωστε ισχύει –για να επανέλθω εν κατακλείδι– και στην περίπτωση του βιβλίου του Ζήρα με τον τίτλο Γενεαλογικά / Για την ποίηση και τους ποιητές του ’70 (υπενθυμίζω: 1989), το οποίο έχει ενδιαφέρον να προσεγγίσουμε με αυτή τη χρονική απόσταση, σε συνδυασμό μάλιστα και με την αντίστοιχη έκδοση του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου Η γενιά του ’70 (1989, σε νέα έκδοση 2016). Πρόκειται για τη χαρτογράφηση συνιστωσών που προσδιόρισαν τον χαρακτήρα της σημαντικής αυτής ιδιαιτέρως δημιουργικής περιόδου αλλά και την εξέλιξη των λογοτεχνικών πραγμάτων, στην οποία αυτή η δημιουργική περίοδος συνέβαλε τα μέγιστα όπως απεδείχθη στη συνέχεια, μέσα στο ποικιλόμορφο πεδίο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με ό,τι αυτό σημαίνει στη διάσταση της θεματικής, του ύφους, των εκλεκτικών συγγενειών.

* Η κεντρική φωτογραφία είναι του Κώστα Μπαλάφα.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Η μονογραφία για τον Τάσο Πορφύρη αναπτύχθηκε [...] πάνω σε δυο άξονες, της εποχής και του χώρου ή του κατά τον Πωλ Ρικέρ πεδίου [...] Παρ’ ότι η έννοια της εποχής, όπως αναζητείται και εξετάζεται στη μελέτη που ακολουθεί, παραπέμπει ευλόγως στον χρόνο, δηλαδή στο χρονικό διάστημα ή στο χρονικό εκείνο σημείο που επέδρασαν διαπλαστικά και εκ του σύνεγγυς ως βίωμα και συνείδηση του ποιητή, δεν είναι ακριβώς έτσι. Μπορεί η εποχή από την άποψη της ιστορίας του ελληνικού μεταπολέμου να παρουσιάζει ομοιότητες, αφού τα απεικάσματά της στην ποίηση σύγχρονων και ιδεολογικά ομόδοξων ποιητών είναι συγκλίνοντα [...] όμως αυτό δεν σημαίνει ότι το βλέμμα και η αναπαραστατική φαντασία του καθενός έχουν ως προοπτική τους τον ίδιο ορίζοντα!».

Η ορεσίβια ποιητική μνήμη του Τάσου Πορφύρη
Ο μεταπόλεμος και οι ποιητές της ορεινής ενδοχώρας
Αλέξης Ζήρας
Ύψιλον 2016
Σελ. 96, τιμή εκδότη €9,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ