Μανιφέστο υπέρ των άχρηστων πραγμάτων

Τα τελευταία χρόνια, η εφαρμογή των κάθε λογής τεχνικών προγραμμάτων προσαρμογής και διαιτησίας, έχει ως αποτέλεσμα την απίσχανση του χειμαζόμενου ανθρώπου από την εσωτερική του διαύγεια. Η έννοια του ρεαλισμού έχει υπονομευθεί και καταγράφεται ως προέκταση του κυνισμού. Η καταφυγή στη φαντασία, η επινόηση, η μόρφωση, η εκ βαθέων μετάληψη στη τέχνη, έχουν εξορισθεί ως άχρηστες ενασχολήσεις. Αντίθετα, επιβραβεύεται ο ακραίος ωφελιμισμός, ο πραγματισμός, η χρησιμότητα του έχειν πάνω στο είναι. Η βαρβαρότητα της χρησιμοθηρίας διαφθείρει τις κοινωνικές σχέσεις και τα ιδιωτικά μας συναισθήματα. Μπορεί τελικά ο σύγχρονος άνθρωπος να μεταμορφωθεί σε οικονομικό δείκτη;

Ο Νούτσιο Όρντινε

Ο καθηγητής ιταλικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Καλαβρίας, αρθογράφος της Corriere della Sera και συγγραφέας Νούτσιο Όρντινε επιχειρηματολογεί με σθένος και αγωνιστική διάθεση (εξού και ο υπότιτλος «Μανιφέστο») για το πώς η εμμονή της κατοχής και η λατρεία της χρησιμότητας, καταλήγουν να στραγγίζουν το ανθρώπινο πνεύμα, βάζοντας σε κίνδυνο την ισορροπία του συλλογικού consensus. Η μετάλλαξη του ανθρώπου σε κερδοσκοπικό οργανισμό δεν αποτελεί σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά υπό εξέλιξη γεγονός. Ένα ορμητικό κείμενο που θέλει να αντιταχθεί στα θέλγητρα της χρησιμότητας. Σ' αυτόν το φθοροποιό ανταγωνισμό επιδόσεων, που διαλύει την ουμανιστική συνθήκη. Ο Εμίλ Σιοράν στο Εγκόλπιο ανασκολοπισμού αφηγείται ένα περιστατικό από τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη. Ενώ του ετοίμαζαν το κώνειο ο Σωκράτης άρχισε να εξασκείται στον πλαγίαυλο. Και στην ερώτηση «σε τι θα σου χρησιμεύσει;», ατάραχος ο φιλόσοφος απαντά: «Μα για να μάθω αυτή τη μελωδία πριν πεθάνω». Ένα εύγλωττο παράδειγμα στο κατά πως ο Νούτσιο Όρντινε υπερασπίζεται την αξία των πνευματικών απαιτήσεων που συνθέτουν τη γνώση. Με αναλυτική προσέγγιση μεγάλων φιλοσόφων και λογοτεχνών (από τον Αριστοτέλη και τον Λεοπάρντι στον Καντ και από εκεί στον Ιονέσκο και τον Καλβίνο) της Δυτικής σκέψης και του Διαφωτισμού, ο συγγραφέας δίνει το μέγεθος της αχρηστίας της χρησιμότητας. Η Τέχνη και τα Γράμματα είναι αναντικατάστατα υλικά για το χτίσιμο ολοκληρωμένων αξιακών συνόλων και προσωπικοτήτων.

Ο Κάρολος Ντίκενς στα Δύσκολα χρόνια περιγράφει με θαυμαστό τρόπο τη φανταστική πόλη Κόκταουν. Εκεί, με προεξάρχοντες τον τραπεζίτη και τον δασκάλο, που δίνουν καθημερινή μάχη κατά του όποιου πράγματος θα μπορούσε να εμποδίσει τη συγκεκριμενοποίηση και την παραγωγή, έχει ξεκινήσει η επιχείρηση υποδούλωσης στη φιλοσοφία του χρήσιμου. «Μοναχά πραγματικότητα να διδάσκετε στα παιδιά. Τίποτε άλλο δεν χρειάζεται η ζωή». Στο κάτω κάτω της γραφής, κι αυτή είναι μια συρρικνωμένη μαθηματική εξίσωση. Οι μαθητές στη Κόκταουν, θεωρούνται μικρά σταμνάκια που προετοιμάζονται να γεμίσουν έως το λαιμό με πραγματικότητες. Γίνεται σαφές ότι η ρέμβη, ο σπόρος της αμφισβήτησης, η δυνατότητα της περιπλάνησης και της παρατήρησης, θεωρούνται σχεδόν θανάσιμα αμαρτήματα.

Σε τι χρησιμεύουν τα άχρηστα πράγματα;

«Οτιδήποτε είναι χρήσιμο, είναι και άσχημο, διότι είναι η έκφραση κάποιας ανάγκης και οι ανάγκες του ανθρώπου είναι βρώμικες και απεχθείς, όπως η φτωχή και πλημμελής φύση του. Το πιο χρήσιμο μέρος μιας κατοικίας είναι το αφοδευτήριο», λέει ο Θεόφιλος Γκωτιέ. 

Ο Θεόφιλος Γκωτιέ στα 25 του χρόνια θα επιτεθεί σφοδρά σε όσους νομίζουν πως κατέχουν τα μυστικά της οικονομίας και θέλουν πάση θυσία να ανοικοδομήσουν την κοινωνία από το μηδέν. Γράφει χαρακτηριστικά: «Αυτό σε τι χρησιμεύει; Αυτό χρησιμεύει να είναι ωραίο, δεν αρκεί; Οτιδήποτε είναι χρήσιμο, είναι και άσχημο, διότι είναι η έκφραση κάποιας ανάγκης και οι ανάγκες του ανθρώπου είναι βρώμικες και απεχθείς, όπως η φτωχή και πλημμελής φύση του. Το πιο χρήσιμο μέρος μιας κατοικίας είναι το αφοδευτήριο». Από κοντά και ο μαθητής του, ο Μπωντλαίρ, έβρισκε στο κατά κόσμον χρήσιμο τις ποταπές ακροστιχίδες του εγωϊσμού. Το εμπόριο και την κατάπτωση του ανθρώπου σε ανταλλακτικό εργαλείο. Ο Βοκκάκιος και ο Λεοπάρντι βλέπουν στην συσσώρευση του χρήματος τη κενότητα της ύπαρξης. Τον θάνατο να παραμονεύει, αλλά και την φιλαυτία να καταβροχθίζει τους ιστούς της δημιουργικής ανεξαρτησίας. Ο Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον στο έργο Το νησί των θησαυρών, όπως και Θερβάντες στον Δον Κιχώτη, έχουν σαν οδηγό την αντιπάθειά τους για το κέρδος, ενώ δηλώνουν αδιάφοροι για τις υλικές αξίες. Οι ήρωές τους, τραγικές αποδείξεις υποκειμένων που διαβαίνουν τον Αχέροντα για να βρουν −αν βρουν− το σωσίβιο που θα τους απομακρύνει από τον ολοκληρωτισμό του παρόντος. Ήρωες του άχρηστου και του αδικαιολόγητου. Ο Λόρκα, ο Καντ και ο Μονταίνιος υποστηρίζουν την καλαισθησία και τη ποίηση ως ελεύθερες και ανιδιοτελείς ενασχολήσεις.

Προς το τέλος του πρώτου μέρους ο Ευγένιος Ιονέσκο παρατηρεί με πόνο την ευθεία, μηχανιστική πορεία του κόσμου γύρω του. Τη κατάρα του πολυάσχολου ανθρώπου, που είναι φυλακισμένος από την ανάγκη και δεν κατανοεί ότι το χρήσιμο είναι ένα άχρηστο καταπιεστικό βάρος. Χωρίς τη τέχνη είμαστε ξεχαρβαλωμένα ρομπότ. Αγέλαστοι και δυστυχισμένοι. Με το κεφάλι χαμηλωμένο, το λαχάνιασμα από το καθημερινό κυνήγι υποχρεωτικών αναγκών, εκκωφαντικό. Ο σύγχρονος άνθρωπος όπως του δείχνει και η πνευματική κληρονομιά του οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια προς την αποπροσωποποίησή του. Ό,τι είναι ωφέλιμο και χρηστικό εμφανίζεται στο τέλος και ως ηθικό. Ό,τι είναι κερδοφόρο, είναι πραγματικό. Ό,τι είναι παιδευτικό είναι κάματος και ξόδεμα. Ό,τι μαρτυρά την έκρηξη της ανθρώπινης επινόησης, καταδικαστέο. Άρα άχρηστο.

Yπερασπίζεται λυσσαλέα τους όρους και τις συνθήκες της ακηδεμόνευτης γνώσης και της προσωπικής έρευνας.

Στο δεύτερο μέρος ο Νούτσιο Όρντινε ασχολείται με τον παραγκωνισμό της λογοτεχνίας και των ανθρωπιστικών σπουδών στα πανεπιστήμια. Όπως και τη μετατροπή των ανώτατων ιδρυμάτων σε επιχειρήσεις κατασκευής διπλωμάτων. Προσανατολισμένες στην επιδότηση και την κερδοφορία με όρους αγοράς. Έχοντας προσωπική πείρα, επισημαίνει την άνοδο του μάρκετινγκ εις βάρος της διδαχής. Ένας απέραντος γραφειοκρατικός λαβύρινθος, με απώτερο σκοπό τη βουλιμική συσσώρευση σκοπιμοτήτων και προσδιορισμένων αγαθών, προϊόντα επενδυτικών ομίλων αμφιβόλου αξίας και κύρους. Ο Όρντινε δεν κλείνει τα μάτια του στα κακώς κείμενα των πανεπιστημίων και τα στηλιτεύει. Όμως η αλλοτρίωση της ίδια της επιστήμης και η αντικατάστασή της από μια Λερναία Ύδρα της γραφειοκρατείας τον βρίσκει αντίθετο. Για να ισχυροποιήσει το επιχείρημα του υπογραμμίζει πως η ουσία της κουλτούρας βρίσκεται στην ατέλεια. Τελικά, η πολιτιστική διαμόρφωση αποτελεί τη κύρια πηγή αντιπαράθεσης με την εμποριοκρατία. Ο Νούτσιο Όρντινε, υπερασπίζεται λυσσαλέα τους όρους και τις συνθήκες της ακηδεμόνευτης γνώσης και της προσωπικής έρευνας. Ενάντια στη πολιτική της ποδηγέτησης του νου από το ρήμαγμα της χυδαιότητας του χρήσιμου, της φιλαργυρίας και της εξουσίας. Πριν από μερικά χρόνια κάποιοι θα έβρισκαν τα παραπάνω αφελή. Τώρα, είναι είδη άμεσης ανάγκης.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ είναι δημοσιογράφος και ραδιοφωνικός παραγωγός.

Η χρησιμότητα του άχρηστου
Μανιφέστο, με ένα δοκίμιο του Abraham Flexner
Νούτσιο Όρντινε
Μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης
Άγρα 2014
Σελ. 264, τιμή € 12,00