Το «μοναχικό πλήθος» και το επαναστατικά νέο ήθος του δυτικού πολιτισμού

Τι είναι αυτό που διατηρεί την κοινωνική συμμόρφωση; Ο κοινωνικός χαρακτήρας, απαντά με το βιβλίο του Το μοναχικό πλήθος (μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες), ο Ντέιβιντ Ρίσμαν [David Riesman], τον οποίο ορισμένοι χαρακτήρισαν «Tocqueville του εικοστού αιώνα». Τρεις θεμελιώδεις κοινωνικοί χαρακτήρες, τρεις ανθρωπολογικοί τύποι που ο καθένας τους προσιδιάζει σ’ αντίστοιχο τύπο κοινωνίας, θα μπορούσε να πει κανείς, έχουν υπάρξει μέχρι στιγμής στον Δυτικό κόσμο. Αυτοί οι τρεις είναι οι «παραδοσιοστρεφείς», οι «ενδοστρεφείς» και οι «ετεροστρεφείς», μας λέει ο Ρίσμαν. Κάθε κοινωνική μετάβαση από μια μορφή κοινωνίας σε μιαν άλλη, αντιστοιχεί και σε μιαν αλλαγή του κυρίαρχου ανθρωπολογικού-ψυχολογικού τύπου.

Για την ακρίβεια, από τον Μεσαίωνα και έπειτα, έχουν λάβει χώρα δύο μείζονες κοινωνιοψυχολογικές «επαναστάσεις». Ας δούμε τώρα, με τη σειρά, τους τρεις χαρακτήρες. Αρχικά, ο παραδοσιοστρεφής είναι ο τύπος που ακμάζει στις παραδοσιακές, προνεωτερικές κοινωνίες. Πρόκειται για κοινωνίες με υψηλό αριθμό θανάτων και ελάχιστη κοινωνική κινητικότητα, κοινωνίες που προκρίνουν λίγα πρότυπα, πρότυπα συγκεκριμένων ενηλίκων, προς τους οποίους οφείλουν τα παιδιά, και γενικά οι νεώτεροι, να συμμορφώνονται. Και δεν περιορίζεται στη Δύση. Σήμερα, ο τύπος αυτός επικρατεί ακόμη στις περιοχές της Ασίας, της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής, ακόμη και της Νότιας Ευρώπης.

Στη Νεωτερικότητα, αυτός ο χαρακτήρας αμφισβητήθηκε, διότι αμφισβητήθηκαν οι παραδοσιακές συνθήκες υπό τις οποίες άκμασε. Τα ιστορικά γεγονότα που ευνόησαν αυτή την αμφισβήτηση ήταν δύο: η Αναγέννηση και η προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Αυτή ήταν η πρώτη χαρακτηρολογική επανάσταση. Η πρωτοφανής δραματική αύξηση του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού, περίπου από τα 1650 και έπειτα, ήρθε ως συνέπεια ενός εντελώς νέου τύπου τεχνολογικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης.

Ο χαρακτήρας που έφερε στο προσκήνιο ήταν ο ενδοστρεφής, ο αστός, ο οποίος ζει σε κοινωνίες με υψηλή κοινωνική κινητικότητα και αυστηρά ηθικά πρότυπα. Για τον ενδοστρεφή, που έχει γερά τυπικά προσόντα και έχει λάβει από μικρός αυστηρή ανατροφή και εκπαίδευση (βλ. την περίπτωση του φιλοσόφου και πολιτικού John Stuart Mill), ο χρόνος είναι χρήμα και η σεξουαλικότητα είναι κάτι που πρέπει να ελέγχεται και να χαλιναγωγείται.

Τα ιστορικά γεγονότα που ευνόησαν αυτή την αμφισβήτηση ήταν δύο: η Αναγέννηση και η προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Αυτή ήταν η πρώτη χαρακτηρολογική επανάσταση. Η πρωτοφανής δραματική αύξηση του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού, περίπου από τα 1650 και έπειτα, ήρθε ως συνέπεια ενός εντελώς νέου τύπου τεχνολογικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης.

Αυτός ήταν ο ανθρώπινος τύπος που σκιαγράφησε ο Μαξ Βέμπερ [Max Weber], μιλώντας για τους πουριτανούς, και ο Φρόυντ, όταν εξηγούσε πώς οι νευρώσεις προέρχονται από τα ταμπού της καταπιεσμένης λίμπιντο. Μια τέτοια προσωπικότητα, στη λογοτεχνική μυθοπλασία, ήταν ο νεαρός Πιπ, που βλέπουμε την ανάπτυξη και διαμόρφωσή του στο μυθιστόρημα Μεγάλες προσδοκίες, του Dickens. Αυτός ο ανθρώπινος τύπος επικρατεί στη Βορειοδυτική Ευρώπη και σε πολλά χωριά των Ηνωμένων Πολιτειών. Αν πρέπει να παρομοιασθεί με κάποιο υλικό αντικείμενο, λέει ο Ρίσμαν, αυτό θα πρέπει να είναι το γυροσκόπιο. Όπως όμως αναμένεται, ο Ρίσμαν δίνει ειδική έμφαση στη δεύτερη «χαρακτηρολογική πάλη», που πίστευε ότι συντελούνταν ακόμη στην εποχή του, αυτή μεταξύ των ενδοστρεφών και των ετεροστρεφών.

Ο ετεροστρεφής, ο τρίτος κατά σειρά χαρακτήρας που γέννησε ο Δυτικός κόσμος, γεννήθηκε από μια ακόμη επανάσταση, μια επανάσταση που αυτή τη φορά συντελέσθηκε στην Κεντρική Ευρώπη και στις μεγάλες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών. Φαίνεται ότι ο Ντέιβιντ Ρίσμαν έχει κατά νου τον μετανεωτερικό άνθρωπο. Σύμφωνα με τον Ρίσμαν, αν οι ενδοστρεφείς έμοιαζαν με γυροσκόπια, ο ετεροστρεφείς θα μπορούσαν βάσιμα να παρομοιασθούν με ραντάρ, διότι σχηματίζονται από συνεχείς αλληλεπιδράσεις με τους άλλους στην κοινωνία. Όπως υπογραμμίζει ο Ρίσμαν:

«Το κοινό σε όλους τους ετεροστρεφείς ανθρώπους είναι ότι οι συγκαιρινοί τους είναι η πηγή προσανατολισμού για το άτομο – είτε οι γνωστοί του είτε οι έμμεσα γνωστοί του, διά μέσου φίλων είτε των Μ.Μ.Ε. Η πηγή αυτή ασφαλώς “εσωτερικεύεται”, με την έννοια ότι η εξάρτηση απ’ αυτήν για καθοδήγηση στη ζωή εμφυτεύεται κατά τα παιδικά χρόνια. Οι στόχοι προς τους οποίους κατευθύνεται ο ετεροστρεφής μετατοπίζονται ανάλογα μ’ αυτήν την καθοδήγηση: μόνον η διαδικασία της προσπάθειας και η διαδικασία του να προσέχει πολύ τα σήματα απ’ τους άλλους παραμένουν αναλλοίωτες εφ’ όρου ζωής» (σελ. 25).

Βέβαια, η μετάβαση από τον ένα τύπο στον άλλο δεν γίνεται πάντα και παντού με τον ίδιο ρυθμό:

«Σε ορισμένες περιπτώσεις οι άνθρωποι αυτοί ήταν και είναι αναγκασμένοι να κάνουν, στον χρόνο της ζωής τους, το άλμα από μια κοινωνία στην οποία η παραδοσιοστρέφεια ήταν ο κυρίαρχος τρόπος διασφάλισης της συμμόρφωσης, σε μια κοινωνία που έχει για κυρίαρχο τρόπο την ετεροστρέφεια. Συχνότερα, το άλμα γίνεται σε δύο γενιές: ο γεωργός προσηλυτίζεται σε ενδοστρεφείς τρόπους έπειτα, τα παιδιά του κάνουν το άλμα στην ετεροστρέφεια» (σελ. 35).

Ίσως εκ πρώτης όψεως φανεί παράδοξο, αλλά ο ετεροστρεφής θυμίζει στοιχεία του παραδοσιοστρεφούς.

«[…] ο ετεροστρεφής μοιάζει με τον παραδοσιοστρεφή: ζουν και οι δυο σ’ ένα περιβάλλον ομάδας και δεν ελέγχουν τη δυνατότητα του ενδοστρεφούς να τα βγάζει πέρα μόνος του. Ωστόσο, διαφέρει ριζικά στις δύο περιπτώσεις η φύση αυτού του περιβάλλοντος ομάδας» (σελ. 28).

Η πρώτη διαφορά είναι ότι, σε αντίθεση με τον τελευταίο που είναι συνδεδεμένος με την κοινότητά του, ο ετεροστρεφής είναι βαθιά κοσμοπολίτης. Η δεύτερη είναι ότι διακατέχεται από τον μηχανισμό της διάχυτης ανησυχίας, για να συμμορφώνεται με τα κοινωνικά κελεύσματα, όπως ο παραδοσιοστρεφής διέθετε την ντροπή (οι παραδοσιακές κοινωνίες έχουν, άλλωστε, περιγραφεί ως «κοινωνίες της ντροπής»).

Ο Ρίσμαν δεν ήταν, φυσικά, ο μόνος που ο επιχείρησε να σκιαγραφήσει την κατάσταση του δυτικού πολιτισμού σήμερα. Όχι λιγότερο σημαντική και περισπούδαστη είναι η πραγματεία του Παναγιώτη Κονδύλη Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού (εκδ. Θεμέλιο). Όπως και ο Ρίσμαν, ο Κονδύλης εντοπίζει μία μεγάλη αλλαγή μετά το τέλος της νεωτερικής εποχής, την οποία ονομάζει «αστικό πολιτισμό». Μέσα από εκτεταμένες αναλύσεις σε κάθε πτυχή του σύγχρονου βίου, ο Κονδύλης διαπιστώνει τη σταδιακή και σταθερή εδραίωση του μεταμοντέρνου πολιτισμού της Δύσης, στη θέση του αστικού.

Ενώ ο αστικός πολιτισμός χαρακτηριζόταν από έναν φιλελευθερισμό «ολιγαρχικού» χαρακτήρα και έναν συνθετικό τρόπο σκέψης που έτεινε να ενώνει τις ποικίλες ιδέες και τάσεις σε μια ενότητα, ο μετανεωτερικός χαρακτηρίζεται από «μαζική» δημοκρατία, δηλαδή τη σταδιακή κατάλυση κάθε ιεραρχικής δομής και την «ισοπεδωτική» κατάτμηση της κοινωνίας σε άτομα, καθώς και έναν αναλυτικό-συνδυαστικό τρόπο σκέψης (ορολογία Κονδύλη) που συγχωνεύει τα πάντα με τα πάντα σε διάφορους πιθανούς συνδυασμούς.

Ενώ ο αστικός πολιτισμός χαρακτηριζόταν από έναν φιλελευθερισμό «ολιγαρχικού» χαρακτήρα και έναν συνθετικό τρόπο σκέψης που έτεινε να ενώνει τις ποικίλες ιδέες και τάσεις σε μια ενότητα, ο μετανεωτερικός χαρακτηρίζεται από «μαζική» δημοκρατία...

Αιτία της μετάβασης από τον αστικό πολιτισμό στον μαζικοδημοκρατικό, στάθηκε η μαζική παραγωγή αγαθών, χάρη στην τεχνολογική πρόοδο, αλλά και η μετατροπή της μεγάλης μάζας των ανθρώπων σε καταναλωτές. Για το ζήτημα των πολιτισμικών επαναστάσεων στα μέσα του αιώνα, ο Κονδύλης λέει:

«Καθώς η πολιτισμική επανάσταση εμφανίστηκε με την αυτάρεσκη όψη του φόβητρου των αστών, γέννησε πολλούς την εντύπωση ότι θα μπορούσε να επιφέρει την ανατροπή του “συστήματος”. Στην πραγματικότητα δεν ήταν επανάσταση, αν μ’ αυτό εννοούμε την αντικατάσταση ενός κοινωνικού σχηματισμού από έναν άλλον ή μιας μορφής κυριαρχίας από μιαν άλλη, παρά ένα κίνημα αναπροσαρμογής στον δρόμο προς τη μαζική δημοκρατία […] Το κεντρικό της αίτημα, δηλαδή η επίτευξη ή η βίωση της αυτοπραγμάτωσης εδώ και τώρα, ανταποκρινόταν δομικά σ’ ένα ουσιαστικό γνώρισμα της μαζικά καταναλωτικής και ηδονιστικά προσανατολισμένης μαζικής δημοκρατίας, ότι δηλαδή μπορεί και οφείλει να καταναλώνει κανείς εδώ και τώρα» (σελ. 275-276).

Όσοι έχουν υπόψη τους το βιβλίο Η εποχή του κενού (μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες), του Γάλλου κοινωνιολόγου Ζιλ Λιποβετσκί [Gilles Lipovetsky], θα βρουν εκλεκτές ομοιότητες με τις παραπάνω αναλύσεις, αλλά και κάποιες χτυπητές» διαφορές.

Τέλος, τρίτη κατά σειρά πραγματεία, είναι αυτή του Ολιβιέ Ρουά [Olivier Roy], με τον τίτλο Η Ευρώπη είναι χριστιανική; (μτφρ. Βάλια Καϊμάκη, εκδ. Πόλις). Σύμφωνα με τον Ρουά, κατά την τελευταία πεντηκονταετία συντελέστηκαν δύο κρίσιμα γεγονότα:

«Από τη μία, η εκκοσμίκευση άνοιξε το έδαφος σε έναν μαζικό αποχριστιανισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο (ο Μάης του 1968 συνέβαλε σ’ αυτό)· και από την άλλη, το Ισλάμ διεμβόλισε αφενός την καρδιά της Ευρώπης (μέσω της μετανάστευσης) και αφετέρου τα σύνορά της (με την υποψηφιότητα της Τουρκίας» (σελ. 8).

Ο Ολιβιέ Ρουά διακρίνει ανάμεσα σε δύο μορφές εκκοσμίκευσης: τον νομικό περιορισμό της θρησκείας αφενός, και αφετέρου την κοινωνική αποθρησκειοποίηση. Οι δύο αυτές διαδικασίες δεν ταυτίζονται και ενδέχεται να λαμβάνει χώρα η πρώτη χωρίς τη δεύτερη (π.χ. στην περίπτωση των ΗΠΑ) ή το αντίστροφο (π.χ. στην περίπτωση της Βρετανίας). Πάντως, στον ευρωπαϊκό χώρο οι δύο μορφές εκκοσμίκευσης καταλήγουν να συναντώνται.

Ο συγγραφέας δίνει μεγάλη έμφαση στις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις του Ρωμαιοκαθολικισμού (Δεύτερη Βατικανή Σύνοδος), όσο και στη μακρόχρονη διαπάλη των εκκλησιών με τα κράτη, με την οριστική επικράτηση των τελευταίων. Κατά τον 19ο αιώνα, η κοινωνική υποχώρηση του Χριστιανισμού προωθούνταν από την υποχώρηση των θρησκευτικών του εκπροσώπων από την κτηματική τους περιουσία και από τους χώρους της επιστήμης, της νομοθεσίας και της εκπαίδευσης. Ο μεταφυσικός δογματικός πυρήνας της χριστιανικής πίστης υποχωρούσε κοινωνικά, ενώ η ισχύς των εκκλησιών πληττόταν αλλεπάλληλα από τα συγκροτημένα και ολοένα ισχυρότερα εθνικά κράτη. Ο «καλός πολίτης» ετίθετο ως πρώτη προτεραιότητα, για να τον ακολουθήσει ο «καλός Χριστιανός», χωρίς πάντως ν’ αποκλείεται η επίκληση του δεύτερου με σκοπό την επιστράτευση στην υπηρεσία του πρώτου.

Η Ευρώπη γνώρισε κατά τον εικοστό αιώνα μία σημαντικότατη πολιτισμική «επανάσταση» που μετέβαλε τα ήθη και ανέτρεψε τα κατάλοιπα της χριστιανικής ηθικής που επιβίωναν έως τότε στις εκκοσμικευμένες μας κοινωνίες. Η νεωτερική αστική κοινωνία διατηρούσε τον χριστιανικό της χαρακτήρα, αν και κατά κανόνα αντλούσε τη θεμελίωσή της όλο και λιγότερο από αυτόν.

Ωστόσο, η χριστιανική ηθική διατηρούνταν, σε κοσμική πλέον μορφή, στους ηθικούς τομείς της σεξουαλικότητας, της ανατροφής παιδιών και της δημόσια αποδεκτής συμπεριφοράς, με κυρίαρχο ήθος να είναι αυτό της «ασκητικής» εγκράτειας και της αυτοπειθαρχίας. Αυτό, όμως, ανετράπη ριζικά κάπου στη διάρκεια του εικοστού αιώνα, όταν τη θέση του ήθους αυτού την έλαβε ένα ευρύτερο πνεύμα ηδονισμού, καταναλωτικής ευμάρειας. Η Ευρώπη γνώρισε κατά τον εικοστό αιώνα μία σημαντικότατη πολιτισμική «επανάσταση» που μετέβαλε τα ήθη και ανέτρεψε τα κατάλοιπα της χριστιανικής ηθικής που επιβίωναν έως τότε στις εκκοσμικευμένες μας κοινωνίες. Η νεωτερική αστική κοινωνία διατηρούσε τον χριστιανικό της χαρακτήρα, αν και κατά κανόνα αντλούσε τη θεμελίωσή της όλο και λιγότερο από αυτόν. Μετά τον Γαλλικό Μάη, χάθηκαν και τα απομεινάρια της χριστιανικής ηθικής στην Ευρώπη.

Παράλληλα, συνέβαινε η εξάπλωση του Χριστιανισμού στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Κοινώς, για τον Ρουά, πρώτα έφυγε ο Χριστιανισμός από την Ευρώπη, και κατόπιν έφυγε η Ευρώπη μακριά από τον Χριστιανισμό. Αν προηγουμένως ο Θεός ήταν ο τυπικός εγγυητής της αστικής κοσμοεικόνας (ένας «συνταξιούχος», κατά Κονδύλη), στη συνέχεια εκτοπίστηκε στο κοινωνικό περιθώριο, με τη γενικότερη αδιαφορία και την άγνοια ν’ αντικαθιστούν την παλιά διαμάχη ανάμεσα σε ακραιφνείς οπαδούς και πολεμίους της εκκοσμίκευσης. Δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία ως προς το ακριβές χρονικό σημείο κατά το οποίο πραγματοποιήθηκε η κεφαλαιώδης αυτή μεταβολή (αν και δεν αποκλείεται να συνέβη σταδιακά και με διαφορετικούς ρυθμούς στην κάθε δυτική κοινωνία): για τον Γάλλο Λιποβετσκί, ο οποίος την ονομάζει «δεύτερη ατομικιστική επανάσταση», είναι η δεκαετία του 1960, για τον Ολιβιέ Ρουά είναι περίπου η ίδια περίοδος, με αποκορύφωμα τον Γαλλικό Μάη (αμφότεροι δίνουν έμφαση σε αυτό, πιθανώς και λόγω της εθνικότητάς τους), για τον (Έλληνα αλλά γερμανοτραφή) Παναγιώτη Κονδύλη ήταν οι αρχές του εικοστού αιώνα, και τέλος, για τον Αμερικανό Ρίσμαν, ήταν η εποχή αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν σημειώθηκε η τεράστια αύξηση του πληθυσμού (“baby boom”), μαζί με την πρωτοφανή ευημερία και ευμάρεια που η εν λόγω γενιά απόλαυσε.

Παναγιώτης Κονδύλης, Ολιβιέ Ρουά [Olivier Roy] και ο Ντέιβιντ Ρίσμαν [David Riesman].

Σύμφωνα πάλι με τον Κονδύλη, για να επιστρέψουμε ξανά εκεί, οι δύο πρώτες Βιομηχανικές Επαναστάσεις οδήγησαν σε έκρηξη παραγωγικότητα, η οποία ήταν τόσο μεγάλη ώστε διοχετεύτηκε σταδιακά και στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, οι οποίες απέκτησαν ιδιοκτησία και έγιναν καταναλωτικές, γεγονός που συνεχίστηκε με ταχύτερους ρυθμούς κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, μέσα από κρατικές παροχές, με στόχο ν’ απονομιμοποιηθεί το αντίπαλο δέος, που δεν ήταν άλλο από τις κομμουνιστικές χώρες. Αυτή η υπέρβαση της σπανιότητας των αγαθών, σπανιότητα που για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας εθεωρείτο αναπόσπαστο στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισμού, οδήγησε στην εμφάνιση νέων γενεών που δεν ήταν πρόθυμες να ζήσουν με την αυστηρότητα που βίωναν οι προηγούμενοι, οι οποίοι είχαν ανατραφεί με διάφορες υλικές στερήσεις.

Όσο και αν ο Κονδύλης προτιμά την αμερόληπτη παρουσίαση σε βάρος των προσωπικών του προτιμήσεων, οι τελευταίες δεν κρύβονται και είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς την απαξιωτική στάση του πειθαρχημένου γιου στρατιωτικού για τον κοινωνικό ηδονισμό...

Οι χριστιανικές ηθικές αξίες, που μέχρι τότε επιβίωναν με εκκοσμικευμένη έστω μορφή, έκτοτε παραμερίστηκαν, για ν’ αντικατασταθούν από το αντίθετό τους. Τι μας εγκυμονεί, λοιπόν, το μέλλον; Όσο και αν ο Κονδύλης προτιμά την αμερόληπτη παρουσίαση σε βάρος των προσωπικών του προτιμήσεων, οι τελευταίες δεν κρύβονται και είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς την απαξιωτική στάση του πειθαρχημένου γιου στρατιωτικού για τον κοινωνικό ηδονισμό (αυτή φαίνεται, λόγου χάρη, όταν μιλάει για «εξέγερση παραχαϊδεμένων παιδιών ενάντια σε ευνουχισμένους γονείς»).

Όσο για τον Ολιβιέ Ρουά, εκείνος διαπιστώνει ότι το «κοινωνικό συμβόλαιο» έχει πάψει προ πολλού να λειτουργεί, διότι ο φιλελεύθερος πλουραλισμός των κοινωνιών μας έχει φέρει αντιμέτωπες διαφορετικές ομάδες με εγγενώς αλληλοσυγκρουόμενες και ασυμφιλίωτες (στον πυρήνα τους) αξίες. Σε μία εποχή όπου η Ευρώπη δεν είναι ούτε καν πολιτισμικά χριστιανική:

«Θα πρέπει να ξαναθέσουμε το ζήτημα των αξιών, να επανασυνδέσουμε τα συστήματα κανόνων μας με την πολιτισμική και κοινωνική ζωή, να τα επανεγγράψουμε στην κοινωνία. Απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, το διακύβευμα είναι να ξαναβρούμε μια ανθρώπινη κλίμακα και να σταθούμε στο ύψος μας σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο: μόνο η Ευρώπη μπορεί να φέρει εις πέρας τους δύο αυτούς στόχους. Θα πρέπει να επιστρέψουμε στα θεμέλια, συγκεκριμένα σ’ εκείνα της ευρωπαϊκής φιλελεύθερης κοινωνίας, καθώς και στα αποθέματα της χριστιανικής μνήμης της» (σελ. 183). 

^＊Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.