diafotismos tora

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο «Διαφωτισμός τώρα: Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή» (μτφρ. Παναγιώτης Δρεπανιώτης), του Στίβεν Πίνκερ, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Του Κ.Β. Κατσουλάρη

Το βιβλίο Διαφωτισμός τώρα του καθηγητή ψυχολογίας στο Χάρβαρντ Στίβεν Πίνκερ κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες στη χώρα μας από τις εκδόσεις Διόπτρα (το 2018 στις ΗΠΑ) και θα το χαρακτήριζα το πιο χρήσιμο βιβλίο του 2021, και παραμένει εξίσου χρήσιμο για την επίσης δύσκολη χρονιά που μόλις ξεκίνησε, καθώς οι αρνητές του ορθολογισμού και ο κορωνοϊός σέρνουν χέρι χέρι τον μακάβριο χορό.

Όταν ακούμε τη λέξη Διαφωτισμός στο μυαλό μας έρχονται ατάκτως ονόματα Γάλλων φιλοσόφων του 18ου αιώνα, ακαθόριστες ιδέες για κάποιον μακρινό «αιώνα των φώτων», μια κάπως αφελής δέσμη ιδεών, που πολλοί ίσως πιστεύουμε ότι κατέρρευσαν τον 20ο αιώνα, κάτω από το βάρος δυο ανθρωποκτόνων παγκοσμίων πολέμων αλλά και του ολοκληρωτισμού.

Ποιο νόημα λοιπόν μπορεί να έχει για μας ο Διαφωτισμός σήμερα; Για ποιο πράγμα μας μιλάει εντέλει τούτο το βιβλίο, που μας καλεί, με τον τίτλο του, να προτάξουμε τον Διαφωτισμό ΤΩΡΑ, σαν να είναι κάτι ζωντανό και κρίσιμο για την ανθρωπότητα;

Μια πρώτη απάντηση βρίσκουμε στα λόγια του ίδιου του συγγραφέα.

«Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι η προσπάθειά μου να αναδιατυπώσω τα ιδανικά του Διαφωτισμού με τη γλώσσα και τις αντιλήψεις του εικοστού πρώτου αιώνα. Τα ιδανικά αυτά οι διανοούμενοι της εποχής μας τα αντιμετωπίζουν με αδιαφορία και σκεπτικισμό και, μερικές φορές, ακόμη και με περιφρόνηση. Η θέση που θα παρουσιάσω είναι πως, όταν εκτιμηθούν σωστά, τα ιδανικά του Διαφωτισμού είναι πράγματι εμψυχωτικά, παραινετικά, ευγενή – είναι λόγος να ζεις» (σελ. 23)

Η κεντρική ιδέα είναι η εξής: Από την εποχή των Φώτων και στη συνέχεια, όταν οι ιδέες του ορθολογισμού, της πίστης στην ανθρώπινη γνώση, της άρνησης του σκοταδισμού, άρχισαν να κερδίζουν έδαφος, η ίδια η ανθρωπότητα άρχισε να αλλάζει σταδιακά προς το καλύτερο. Η πρόοδος βασίστηκε όλο και περισσότερο στην παράλληλη ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης, που μέσα σε δύο αιώνες άλλαξε τη ζωή του ανθρώπου περισσότερο απ’ ό,τι είχε αλλάξει τα προηγούμενα δέκα χιλιάδες χρόνια.

Στις αρχές του 18ου αιώνα το προσδόκιμο ζωής στον πλανήτη ήταν κάτω από τα 30 χρόνια, και στην Ευρώπη κοντά στα 35. Σήμερα είναι 71, σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ στην Ευρώπη πάνω από 80. 

Οι στατιστικές σε αφήνουν με το στόμα ανοιχτό. Στις αρχές του 18ου αιώνα το προσδόκιμο ζωής στον πλανήτη ήταν κάτω από τα 30 χρόνια, και στην Ευρώπη κοντά στα 35. Σήμερα είναι 71, σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ στην Ευρώπη πάνω από 80. Η βρεφική και παιδική θνησιμότητα, όπως και η θνησιμότητα των γυναικών κατά τη γέννα, έχουν μειωθεί κατά δεκάδες φορές, ενώ η πείνα, που ήταν μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα καθημερινός εφιάλτης για τους περισσότερους ανθρώπους, έχει εξαλειφθεί στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη, με εξαίρεση και πάλι λιγοστές χώρες της Αφρικής.

Κι όμως: τα συγκλονιστικά όσο και αισιόδοξα αυτά στοιχεία δεν είναι κοινό κτήμα, δεν γίνονται αποδεκτά από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, ακόμη και σε χώρες που οι άνθρωποι έχουν ιστορικά ωφεληθεί περισσότερο από την πρόοδο. Πάρα πολλοί πιστεύουν και σήμερα ότι η ζωή των ανθρώπων όλο και χειροτερεύει, κι ότι πάμε από το κακό στο χειρότερο, κι ας είναι, όπως όλα τα στοιχεία αποδεικνύουν με αδιάσειστο τρόπο, η εποχή που η ανθρωπότητα έχει καταφέρει τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στην ιστορία της.

Αφιερώνει επίσης αρκετές σελίδες, με πολύ δυνατά επιχειρήματα, στη συζήτηση για τους κινδύνους από την Κλιματική Αλλαγή, που δεν την υποτιμά, αλλά ούτε τη θεωρεί θεόσταλτη μοίρα.

Ο Πίνκερ αφιερώνει αρκετές σελίδες στην εξήγηση αυτού του φαινομένου, της άρνησης της πραγματικότητας δηλαδή, με αναφορά σε επιστημονικά και πολιτισμικά δεδομένα, κι είναι αρκετά πειστικός και σε αυτά. Αφιερώνει επίσης αρκετές σελίδες, με πολύ δυνατά επιχειρήματα, στη συζήτηση για τους κινδύνους από την Κλιματική Αλλαγή, που δεν την υποτιμά, αλλά ούτε τη θεωρεί θεόσταλτη μοίρα. Πιστεύει ότι και σε αυτήν την πρόκληση η ανθρωπότητα μπορεί να απαντήσει με τη βοήθεια του ορθού λόγου και της επιστήμης.

Ομοίως, συζητά αναλυτικά το πρόβλημα της ανισότητας στον σύγχρονο κόσμο, για την οποία χύνεται πολύ μελάνι καθημερινά, συνεισφέροντας στη συζήτηση με ψύχραιμες ιδέες και στοιχεία που δεν βρίσκουν συχνά θέση στον τρομολάγνο δημόσιο διάλογο.

Κι όμως, το ρεύμα όσων δεν πείθονται για τα αγαθά του Διαφωτισμού, παρότι επωφελούνται καθημερινά από αυτά, παραμένει ορμητικός χείμαρρος.

Steven Pinker

Ο Steven Pinker είναι καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Αρθρογραφεί στους New York Times, στο Time και στο The Atlantic και έχει γράψει δώδεκα βιβλία, μεταξύ των οποίων Το υλικό της σκέψης και Το γλωσσικό ένστικτο. Ήταν δύο φορές φιναλίστ για το Βραβείο Pulitzer και έχει αποσπάσει πολλά βραβεία για την έρευνα, τη διδασκαλία και τα βιβλία του. To Time τον συμπεριέλαβε στους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους και το Foreign Policy στους 100 σημαντικότερους διανοητές παγκοσμίως.

Τι είναι πρόοδος

Όταν ο Στίβεν Πίνκερ έγραφε τούτο το βιβλίο των 800 σελίδων, για την ανάγκη να αναγνωρίσουμε επιτέλους τις αξίες και τα επιτεύγματα του Διαφωτισμού, η πανδημία του κορωνοϊού δεν είχε ακόμη ρίξει τη σκιά της πάνω από την ανθρωπότητα. Ως εκ τούτου, δεν είχε προλάβει να ζήσει μια από τις πιο θλιβερές όψεις αυτής της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, που είναι οι πάσης φύσεως και ποικίλων προθέσεων και αποχρώσεων αρνητές των εμβολίων.

Κι όμως, δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο επίκαιρο και πιο διαφωτιστικό βιβλίο για αυτά τα θέματα. Ας φέρουμε μονάχα την εξής εικόνα στο μυαλό μας: Στις 12 Απριλίου του 1955, τη μέρα που ανακοινώθηκε ότι το εμβόλιο του Τζόνας Σολκ κατά της πολιομυελίτιδας ήταν ακίνδυνο και μπορούσε να χορηγηθεί στον πληθυσμό, οι άνθρωποι σε όλες τις αμερικανικές μεγαλουπόλεις σταμάτησαν ό,τι έκαναν και βγήκαν στους δρόμους πανηγυρίζοντας. Η πολιομυελίτιδα, που είχε σκοτώσει ή καταδικάσει στην αναπηρία εκατομμύρια ανθρώπους μέχρι τότε, πλέον εντοπίζεται μονάχα σε λίγες χώρες της Αφρικής.

dioptra diafotismos tora pinkerΠαρομοίως, ο τελευταίος άνθρωπος που κόλλησε ευλογιά, μια ασθένεια που κόστισε τη ζωή σε 300 εκατομμύρια ανθρώπους τον 20ο αιώνα (δείτε, αν αντέχετε, τις φρικτές παιδιών με ευλογιά στο διαδίκτυο), ο τελευταίος άνθρωπος που κόλλησε ευλογιά, ήταν ένας Σομαλός το 1977, ενώ το τελευταίο κρούσμα ευλογιάς στη χώρα μας ανιχνεύτηκε το 1951.

Πώς πέτυχε η ανθρωπότητα αυτό το θαύμα; Πολύ απλό. Με ένα πρόγραμμα μαζικών και υποχρεωτικών εμβολιασμών. Αν αυτό δεν είναι πρόοδος, τότε τι είναι;

Διαβάζοντας το βιβλίο του Στίβεν Πίνκερ, με τις ατράνταχτες αποδείξεις, τις στατιστικές, τα διαγράμματα, τα ακλόνητα επιχειρήματα, αισθάνεται κανείς αντικρουόμενα συναισθήματα. Χαρά και περηφάνια, από τη μία πλευρά, για όσα έχουμε επιτύχει οι άνθρωποι χάρη στον ορθολογισμό, την επιστήμη και τον ανθρωπισμό, τους τρεις πυλώνες του Διαφωτισμού. Θλίψη κι ανησυχία, από την άλλη, για το πόσο λίγοι άνθρωποι δείχνουμε πρόθυμοι να αναγνωρίσουμε αυτήν την τεράστια πρόοδο.

Κι όμως, πιστεύω ότι γινόμαστε όλο και περισσότεροι. Και παρότι στη ζωή και στην ιστορία δεν υπάρχουν νομοτέλειες, μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι ότι οι καλύτερες μέρες βρίσκονται μπροστά μας.


* Ο Κ. Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή η διηγημάτων Αφαίας και Τελαμώνος (εκδ. Μεταίχμιο).

politeia link more

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

Για το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

Γράφει ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς βομβαρδίζου...

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

Για τη μελέτη του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (Albrecht Dieterich) «Νέκυια» (μτφρ. Μαρία Ευσταθίου, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο Τειρεσίας καθώς εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα - λεπτομέρεια του πίνακα του Henry Fuseli.

Γράφει ο Γιώργος Βέης  ...

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Για τα δοκίμια του Τζόζεφ Σ. Νάι Τζ. (Joseph S. Nye, Jr.) «Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική» (μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Παπαζήση) και «Θρησκεία και πολιτική – Μια σύγχρονη επιτομή» (συλλογικό έργο, μτφρ. Λουκρητία Μακροπούλου, εκδ. Πεδίο). Κεντρική εικόνα: Τζό...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Η Ακαδημία Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο ως επίτιμο μέλος της

Η Ακαδημία Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο ως επίτιμο μέλος της

Η Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο (γενν. 1928) επίτιμο μέλος της. 

Επιμέλεια: Book Press

Η Ακαδημία Αθην...

Πάουλο Σκοτ: «Το μυθιστόρημά μου βοήθησε κάποιους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν πως δεν είναι “λευκοί”»

Πάουλο Σκοτ: «Το μυθιστόρημά μου βοήθησε κάποιους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν πως δεν είναι “λευκοί”»

«Νομίζω πως οι Φαινότυποι έτυχαν θερμής υποδοχής επειδή δείχνουν το πόσο δύσκολο είναι να χτίσεις γέφυρες μεταξύ ανθρώπων που ζουν στην ίδια χώρα και μιλούν την ίδια γλώσσα, επηρεασμένοι από την αδράνεια που υπάρχει ακόμα εξαιτίας του αποικιοκρατικού παρελθόντος» μας είπε ο Βραζιλιάνος Πάουλο Σκοτ (Paulo Scott), που...

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Παρασκευή 20 Ιουνίου

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Παρασκευή 20 Ιουνίου

Ποικιλία εκδηλώσεων συναντάμε στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) 2025 για την Παρασκευή 20 Ιουνίου : εργαστήρια μετάφρασης, αφιερώματα σε νομπελίστες συγγραφείς, συναντήσεις και συζητήσεις με αγαπημένους πεζογράφους της ισπανόφωνης λογοτεχνίας και προβολές ταινιών. Κεντρική εικόνα: Φερνάντο Αραμπ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ