baladeur

Για το βιβλίο «Λαϊκισμός – Μύθοι, στερεότυπα & αναπροσανατολισμοί», του Γιάννη Σταυρακάκη (εκδ. ΕΑΠ). Στην κεντρική εικόνα, μια γυναίκα περιμένει στη στάση δίπλα σε αφίσα του Ούγγρου πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν ενάντια στους μετανάστες, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2018.

Του Γιώργου Σιακαντάρη

Μια πνευματική ακηδία που διαπερνά εγκάρσια το πολιτικό και διανοητικό μας σύστημα έχει «ανακαλύψει» δυο κλειδιά πασπαρτού με τα οποία θεωρεί πως δύναται να ερμηνεύσει τα δεινά αυτής της χώρας. Αυτά είναι ο νεοφιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός. Για τους «αριστερούς» το πρώτο και γι’ όλους τους άλλους το δεύτερο αρκούν για να ερμηνεύσουν πολύπλοκα κοινωνικά φαινόμενα. Το μικρό αλλά ιδιαιτέρως πυκνό βιβλίο του Καθηγητή Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γιάννη Σταυρακάκη απομυθοποιεί το ένα απ’ αυτά τα κλειδιά πασπαρτού. Απομυθοποιεί τον ανακηρυγμένο ως βασικό εχθρό των δημοκρατιών λαϊκισμό. Ο συγγραφέας έχει συμμετάσχει σε πολλούς συλλογικούς τόμους για το φαινόμενο και έχει συγγράψει από κοινού με τον Νικόλα Σεβαστάκη ένα βιβλίο με τίτλο Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (2012, Νεφέλη). Ένα βιβλίο που με βοήθησε να επανεξετάσω με άλλο μάτι ορισμένες λανθασμένες προσωπικές μου προσεγγίσεις του λαϊκισμού.

Είναι αλήθεια πως από μόνη της η συνεχής και αβαθής καταφυγή στον λαϊκισμό για να ερμηνευθούν οι σημερινοί κίνδυνοι κατά της δημοκρατίας δεν είναι σε θέση να εξηγήσει το γιατί σήμερα ο λαϊκισμός είναι πιο ισχυρός απ’ ό,τι λίγες δεκαετίες πριν.

Η κατηγορία του λαϊκισμού αποδίδεται σε κάθε επίκληση του λαϊκού στοιχείου, σε κάθε είδους αντισυστημισμό και σε κάθε είδους αντιπολίτευση στους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αυτό κάνει ιδιαιτέρως δύσκολη την πραγματική και σε βάθος αποκωδικοποίηση του λαϊκιστικού φαινομένου, όπως πιο συχνά ονομάζει τον λαϊκισμό ο Σταυρακάκης. Είναι αλήθεια πως από μόνη της η συνεχής και αβαθής καταφυγή στον λαϊκισμό για να ερμηνευθούν οι σημερινοί κίνδυνοι κατά της δημοκρατίας δεν είναι σε θέση να εξηγήσει το γιατί σήμερα ο λαϊκισμός είναι πιο ισχυρός απ’ ό,τι λίγες δεκαετίες πριν. Και αυτό δεν είναι ζήτημα μόνο πνευματικής οκνηρίας, είναι και θέμα πολιτικής ανεπάρκειας. Έννοιες όπως «κανονικοποίηση», «λαϊκισμός», «εθνικολαϊκισμός» κυριαρχούν στις θέσεις κάποιων, κυρίως πρώην δογματικών αριστερών. Οι οποίοι με τις ανεπαρκείς ιδεολογικές τους αποσκευές, δεν κατόρθωσαν να ερμηνεύσουν σωστά την άνοδο του λαϊκισμού. Αν χρειαζόμαστε, και χρειαζόμαστε, μια πιο βαθιά και πιο εστιασμένη ματιά στο φαινόμενο, αυτό το βιβλίο, παρά τις όποιες πιθανές διαφωνίες, αποτελεί πολύτιμο εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση.

Ο συγγραφέας του ξεκινά με τη γενεαλογία του φαινομένου, προχωρεί στις κύριες αναλυτικές προσεγγίσεις του απ’ άλλους στοχαστές, για να καταλήξει στις δικές του θέσεις, όχι μόνο στο τι είναι πραγματικά ο λαϊκισμός, αλλά στο γιατί υπάρχει και γιατί δεν θα σταματήσει να υπάρχει. Για να γίνει κατανοητό το νήμα που συνδέει τη γενεαλογία του φαινομένου με τις πρακτικές αντιμετώπισης και τις συνέπειες του, είναι καλύτερο να ξεκινήσουμε με το πώς ο συγγραφέας ορίζει το φαινόμενο.

Είναι μη κανονικότητα ο λαϊκισμός;

Ο λαϊκισμός δεν είναι μια «ανωμαλία», ένας ασυγχρονισμός στην κανονικότητα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως κάποιες ρηχότατες προσεγγίσεις ισχυρίζονται. Το λαϊκιστικό φαινόμενο, τονίζει πολύ ορθά ο συγγραφέας, αποτελεί συστατικό στοιχείο της αντιπροσωπευτικότητας, μια μορφή κινητοποίησης που παράγεται στα κενά της αντιπροσώπευσης, κυρίως στα κενά της συσσωμάτωσης των αποκλεισμένων ομάδων και στρωμάτων του πληθυσμού. Ο λαϊκισμός, κατά τον Σταυρακάκη, δεν έρχεται έξωθεν στο πολιτικό αντιπροσωπευτικό σύστημα, αντιθέτως αποτελεί μια μορφή κινητοποίησης που ενυπάρχει στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία ως μια ενδεχόμενη απάντηση στην εσωτερική της λειτουργία. Αν και λίγο παρακάτω πέφτει σε μια αντίφαση υποστηρίζοντας πως το φαινόμενο προκύπτει όταν το αντιπροσωπευτικό σύστημα αδυνατεί να διευθετήσει όλα τα λαϊκά αιτήματα που προκύπτουν στη δημόσια σφαίρα (σ.100). Κατά τη γνώμη μου, όταν τα λαϊκά αιτήματα δεν εκπληρώνονται, ο λαϊκισμός φουντώνει, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά αυτός υπάρχει σε κάθε φάση των αντιπροσωπευτικών δημοκρατιών είτε αυτή είναι ανοδική είτε καθοδική. Σε περιόδους όμως συνεχούς ανοδικής κινητικότητας, αν και υπάρχει, δεν είναι δυνατός. Η διαφορά μεταξύ ισχυρού και ανίσχυρου ή μεταξύ του παλιού ανίσχυρου και του σημερινού ισχυρού λαϊκισμού είναι μια παράμετρος που οφείλουμε να μετρούμε. Επομένως δεν υπάρχει κανονικότητα χωρίς λαϊκισμό και κανένας λαϊκισμός δεν υπάρχει χωρίς να συνοδεύει μια κανονικότητα.

Ο κριτικός λόγος δεν πρέπει να κλείνει τα μάτια στην κριτική που ασκεί ο λαϊκισμός στα πεπραγμένα των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών. Δεν σημαίνει όμως αυτό και ότι μπορεί να «καταπίνει» τις «απαιτήσεις» του λαϊκισμού ως αποκλειστικού και μόνο εκπροσώπου του λαού και της λαϊκής κυριαρχίας.

Ο λαϊκισμός, όπως ορθά παρατηρεί ο Σταυρακάκης, παράγεται από ένα «πλεόνασμα πολιτικής» που αδυνατεί να ενσωματώσει τη «λαϊκή κυριαρχία» στο υπαρκτό αντιπροσωπευτικό σύστημα. Δεν μπορούμε όμως να μένουμε μόνο στην ανάλυση των προθέσεών του. Χρειάζεται και η ανάλυση των αποτελεσμάτων του. Κάτι που αν και δεν αποφεύγει να κάνει ο συγγραφέας, μειονεκτεί σε σχέση με την ανάλυση των αποτελεσμάτων του αντιλαϊκισμού, η οποία είναι εντυπωσιακή. Αυτό αντανακλάται και στη θέση του πως ο λαϊκισμός «αποτελεί το όνομα που το status quo αποδίδει σε ορισμένους μάλλον δυσάρεστους αντισυστημικούς ή έστω αντιπολιτευτικούς λόγους, ανεξαρτήτως του πολιτικού τους προσήμου» ( σ.14-15). Ο κριτικός λόγος δεν πρέπει να κλείνει τα μάτια στην κριτική που ασκεί ο λαϊκισμός στα πεπραγμένα των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών. Δεν σημαίνει όμως αυτό και ότι μπορεί να «καταπίνει» τις «απαιτήσεις» του λαϊκισμού ως αποκλειστικού και μόνο εκπροσώπου του λαού και της λαϊκής κυριαρχίας. Ο Σταυρακάκης, σ’ αυτό το πνεύμα, διευκρινίζει πως όλοι όσοι επικαλούνται τη «λαϊκή κυριαρχία» δεν έχουν αγαθά δημοκρατικά κίνητρα. “Και οι «κακοί»” μπορούν να επικαλούνται τον «λαό» και τη «λαϊκή κυριαρχία»· αυτό όμως δεν απονομιμοποιεί την ίδια την αρχή που επικαλούνται (σ. 23).

populisme 2

Είναι αλήθεια πως οτιδήποτε λαϊκό δεν είναι λαϊκισμός, ενώ είναι επίσης αλήθεια πως κάθε λαϊκισμός δεν είναι και «φίλος του λαού». Όπως όμως δεν υπάρχει ένας λαϊκισμός, έτσι και το «αντιλαϊκιστικό κύμα» δεν είναι ένα. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε δεξιό και αριστερό αντιλαϊκισμό. Στα καθ’ ημάς φέρνει ως παράδειγμα αριστερού αντιλαϊκισμού τον Άγγελο Ελεφάντη. Τότε όμως ξενίζει η θέση του συγγραφέα για το «ζόμπι του σύγχρονου αντιλαϊκισμού» ως μια «ολιγαρχική» ιδεολογία που «υποτάσσεται στο αναπόφευκτο του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού και στις εκλογικεύσεις που τον νομιμοποιούν» (σ.52). Τέτοια ιδεολογία με αριστερό πρόσημο φαντάζει παράταιρη. Θεωρώ επίσης ασταθή τη θέση του πως η αντίθεση λαϊκισμού-αντιλαϊκισμού εκφράζει την αντίθεση δημοκρατικών-ολιγαρχικών δυνάμεων, έχει όμως απόλυτο δίκιο όταν υποστηρίζει πως κάποιοι κρύβουν τις υπαρκτές αντιθέσεις «λαού» και ελίτ μέσα από την αντίθεση των «οπισθοδρομικών» με τις «εκσυγχρονιστικές» δυνάμεις. Το ζήτημα είναι πολύ πιο πολύπλοκο.

Η ορθή πλαισίωση του λαϊκισμού δεν πρέπει να συνοδεύεται με την παντελή «αθώωση» των συνεπειών του. Το γεγονός πως όντως ο λαϊκισμός θέτει το ζήτημα της «λαϊκής κυριαρχίας», δεν μπορεί να οδηγεί στην υποτίμηση για το πώς το θέτει και το πού οδηγεί (Τραμπ και νατιβισμός).

Αν λαϊκισμός και αντιλαϊκισμός είχαν μόνο μια αποτύπωση, τότε θα δικαιώνονταν όσοι ταυτίζουν τον λαϊκισμό του δημοκράτη αριστερού Αλιέντε με τον suis generis λαϊκισμό του Περόν και με αυτόν του αριστερού δικτάτορα Μαδούρο και αυτοί που ταυτίζουν τον αντιλαϊκισμό της Θάτσερ με αυτόν του Βίλλυ Μπραντ και του Όλαφ Πάλμε. Η ορθή πλαισίωση του λαϊκισμού δεν πρέπει να συνοδεύεται με την παντελή «αθώωση» των συνεπειών του. Το γεγονός πως όντως ο λαϊκισμός θέτει το ζήτημα της «λαϊκής κυριαρχίας», δεν μπορεί να οδηγεί στην υποτίμηση για το πώς το θέτει και το πού οδηγεί (Τραμπ και νατιβισμός). Αλλά και το ότι ο αντιλαϊκισμός υποβάλλει σε κριτική τον αντιελιτισμό του λαϊκισμού, δεν σημαίνει πως όλο το «αντιλαϊκιστικό κύμα» αρνείται να υποβάλλει σε κριτική πλευρές και δράσεις των οικονομικών και πολιτικών ελίτ (φορολογικοί παράδεισοι και φοροδιαφυγή, ανεξέλεγκτες μεγάλες εταιρείες, τεχνολογικοί και χρηματιστικοί κολοσσοί, απαξίωση του κόσμου της εργασίας, ανισότητες και ανισοκατανομή, ενίσχυση του εκτελεστικού αυταρχισμού, «λείανση» των πολιτικών διαφορών).

Γενεαλογία του φαινομένου

Θα επιστρέψουμε στο τι είναι ο λαϊκισμός, αφού παρακολουθήσουμε τη γενεαλογία του. Ο συγγραφέας τονίζει τις δυο μείζονες –κατ’ αυτόν– πηγές του φαινομένου. Η πρώτη είναι το Κίνημα των Ναρόντνικων στη τσαρική Ρωσία. Δυο στοιχεία συνθέτουν τον ρωσικό λαϊκισμό. Το ένα ήταν η εξιδανίκευση της αγροτικής ζωής, αν και οι ίδιοι οι αγρότες δεν τον ακολούθησαν, και το δεύτερο ότι αυτός παρέμεινε χωρίς κομματική και πολιτική εκπροσώπηση. Αντιθέτως, ο βορειοαμερικανικός λαϊκισμός ακολούθησε μια πορεία από το κίνημα προς το κόμμα. Αν και τελικά το Peoples Party των δεκαετιών του 1880 και 1890 δεν κατόρθωσε να διεμβολίσει μέχρι τέλους τον αμερικανικό δικομματισμό, οι Αμερικανοί λαϊκιστές όμως υπέβαλλαν σε κριτική την απομάκρυνση του αμερικανικού δικομματισμού από τις δημοκρατικές αρχές της λαϊκής κυριαρχίας, της δικαιοσύνης, της κοινωνικής πρόνοιας. «Απέναντι στα «διαπλεκόμενα» κατεστημένα κόμματα, οι Λαϊκιστές έθεταν ζητήματα οικονομικού όσο και πολιτικού ενδιαφέροντος, όπως ο έλεγχος της κερδοσκοπίας, η εθνικοποίηση των σιδηροδρόμων, η φορολογική μεταρρύθμιση, η ρύθμιση του τραπεζικού τομέα….» (σ.33). Ζητήματα που θέτουν και οι σημερινοί λαϊκισμοί, αν και θα έπρεπε να τα θέτουν πρωτίστως οι σοσιαλδημοκράτες.

Ο συγγραφέας, αν και αλλού υποβάλλει σε κριτική τον Κας Μούντε, εδώ δέχεται τον διαχωρισμό του σε λαϊκιστική αριστερά και σε λαϊκιστικά ακροδεξιά πολιτικά κόμματα, τα οποία είναι πιο επικίνδυνα λόγω του ότι σ’ αυτά το πυρηνικό τους στοιχείο δεν είναι ο λαϊκισμός, αλλά ο εθνικισμός, ο νατιβισμός και η ξενοφοβία.

Ο τρίτος λαϊκισμός που εξετάζεται είναι ο κυβερνητικός λατινοαμερικάνικος. Αυτός συντίθεται από δυο κύματα. Αυτό της μεταπολεμικής περιόδου με τους Περόν ( Αργεντινή), Βάργκας (Βραζιλία), Κάρντενας ( Μεξικό) και το σύγχρονο αποκαλούμενο και «ροζ κύμα» των Κίσνερ (Αργεντινή), Τσάβες (Βενεζουέλα), Κορρέα (Ισημερινός), Μοράλες (Βολιβία). Ένας λαϊκισμός που είχε απέναντί του όχι σύγχρονες αντιπροσωπευτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες, αλλά υβρίδια ολιγαρχικού φιλελευθερισμού. Στοιχείο, θα πρόσθετα, που δεν πρέπει να ξεχνάμε όταν αναλύουμε τα λατινοαμερικανικά λαϊκιστικά καθεστώτα, αλλά δεν πρέπει και να το εργαλειοποιούμε αθωώνοντας τις αντιδημοκρατικές και εθνικιστικές πρακτικές τους. Η ιστορία του φαινομένου στη συνέχεια μεταφέρεται στην Ευρώπη, με την ακροδεξιά από τη μια, αλλά και τον αρχετυπικό λαϊκισμό του ΠΑΣΟΚ και τον σύγχρονό του ΣΥΡΙΖΑ και των Podemos από την άλλη. Ο συγγραφέας, αν και αλλού υποβάλλει σε κριτική τον Κας Μούντε, εδώ δέχεται τον διαχωρισμό του σε λαϊκιστική αριστερά και σε λαϊκιστικά ακροδεξιά πολιτικά κόμματα, τα οποία είναι πιο επικίνδυνα λόγω του ότι σ’ αυτά το πυρηνικό τους στοιχείο δεν είναι ο λαϊκισμός, αλλά ο εθνικισμός, ο νατιβισμός και η ξενοφοβία. Ο λατινοαμερικανικός λαϊκισμός, αλλά και αυτός των ΣΥΡΙΖΑ και Podemos διατηρεί τον εξισωτικό κανόνα ανεξάρτητα της εθνικής και φυλετικής σύνθεσης του «λαού» που θέλει να εκπροσωπεί. Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ οι λαϊκισμοί –σύμφωνα με τον συγγραφέα– προκύπτουν λόγω της εξάντλησης του μοντέλου της συναίνεσης στο Κέντρο.

Συμφωνώ, αλλά θα συμφωνούσα πολύ περισσότερο αν υποστήριζε ότι αυτοί προκύπτουν από το γεγονός πως οι εστιασμένες σοσιαλδημοκρατικές και κεντροδεξιές πολιτικές στα κέντρα των κοινωνιών έχουν αρχίσει να μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους και ότι χρειάζονται αναδιάρθρωση και αναθεώρηση. Ο συγγραφέας εξηγεί, χωρίς να αξιολογεί, την επικράτηση του ΣΥΡΙΖΑ στη βάση της προτεραιότητας που αυτός έδωσε στην ανάδειξη της αντιπαράθεσης μεταξύ του «Εμείς και Αυτοί» και στη συμπερίληψη στο «Εμείς» όλου του λαού. Σωστή τακτική κίνηση του ΣΥΡΙΖΑ, τις συνέπειες όμως της οποίας τις ζούμε σήμερα με την απαξίωση κάθε αριστερού λόγου.

Κύριες θεωρίες περί λαϊκισμού και αντιλαϊκισμός

Ο Σταυρακάκης θεωρεί ως πατριάρχη των θεωριών περί λαϊκισμού τον Αμερικανό στοχαστή Ρίτσαρντ Χοφστάτερ, ο οποίος αν και παραδεχόταν πως οι λαϊκιστές αναδείκνυαν ορισμένες προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, στην ουσία τούς κατέτασσε ως ένα οπισθοδρομικό κίνημα. Η ουτοπική ιδέα ενός χαμένου αγροτικού κόσμου, ο δυϊσμός των κοινωνικών αγώνων, η συνωμοσιολογία: ιδού τα χαρακτηριστικά του λαϊκιστικού φαινομένου κατά τον Χοφστάτερ. Ο αντιλαϊκιστικός εκσυγχρονισμός του Χοφστάτερ αλλά και του Γκάμπριελ Άλμοντ υπέκυψε –μας λέει ο συγγραφέας– σ’ έναν μονολιθικό ντετερμινισμό, στην υποταγή της επιστήμης στη ψυχροπολεμική λογική και σ’ ένα ζηλωτικό ελιτισμό. Ο πολιτικός επιστήμονας Σταυρακάκης αποδίδει στερεότυπες αντιλήψεις και εκδηλώσεις μίσους και στον σημερινό αντιλαϊκιστικό λόγο. Κατά τη γνώμη μου όμως στα στερεότυπα και το μίσος ο λαϊκίστικος λόγος είναι αξεπέραστος. Αν και για να ομολογήσω την αλήθεια διαβάζοντας ορισμένους υποστηρικτές του εδώ «Κέντρου», ίσως να μην έχει και απόλυτο άδικο.

Κατά τη γνώμη μου όμως στα στερεότυπα και το μίσος ο λαϊκίστικος λόγος είναι αξεπέραστος. Αν και για να ομολογήσω την αλήθεια, διαβάζοντας ορισμένους υποστηρικτές του εδώ «Κέντρου», ίσως να μην έχει και απόλυτο άδικο.

Ο Σταυρακάκης αναλύει και τις επεξεργασίες του μοντέλου της μετάβασης από την περιφέρεια στη μητρόπολη. Σημαίνοντα ρόλο εδώ κατέχει ο Νίκος Μουζέλης που πριοσδιόριζε τον λαϊκισμό «ως τρόπο κάθετης ένταξης/συσσωμάτωσης των κατώτερων τάξεων στην πολιτική αρένα».1 Να προσθέσω εδώ και τον ορισμό του Π. Κονδύλη για τον λαϊκισμό ως «τον τρόπο με τον οποίο γεφυρώνεται (προσωρινά) η αντίφαση ανάμεσα στην αρχή της γενικής ισότητας και στην (προσωρινή) έμπρακτη εξουσία μιας ελίτ μέσα στις συνθήκες της μαζικοδημοκρατικής πολιτικής».2 Ορισμοί που απέχουν διαστημικές αποστάσεις από τον αντιλαϊκιστικό λόγο του συρμού. Σ’ αυτό το πλαίσιο, της κριτικής στον εκσυγχρονισμό, εντάσσει και την κριτική του ελληνικού μοντέλου δυισμού, κυρίως αυτού του Νικηφόρου Διαμαντούρου. Δεν μπορώ όμως να συναινέσω στη θέση του συγγραφέα πως ο δυισμός ανάμεσα στις δυνάμεις του εκσυγχρονισμού και της οπισθοδρόμησης υποκρύπτει ένα διαχωρισμό ανάμεσα στις δυνάμεις της ολιγαρχίας (εκσυγχρονισμός) και της δημοκρατίας (λαϊκισμός). Εξάλλου και ο ίδιος ο συγγραφέας αναγνωρίζει πως πολλές φορές προσφεύγουν στον λαϊκισμό πολλοί εχθροί της δημοκρατίας.

Η κοινοτοπία της διάκρισης λαϊκιστές- αντιλαϊκιστές

Ο συγγραφέας επίσης ασκεί αδυσώπητη κριτική στις επεξεργασίες του Γιαν-Βέρνερ Μίλερ για τον λαϊκισμό, όταν αυτός ταυτίζει τη δημοκρατία με τον φιλελεύθερο πλουραλισμό και όταν υποβαθμίζει την πολυπλοκότητα των λαϊκισμών. Αντιθέτως αντιμετωπίζει με πολύ σεβασμό τις πραγματικά πολύ πιο σοβαρές επεξεργασίες των Μούντε–Καλτβάσερ, οι οποίοι είναι πολύ πιο προσεκτικοί στην καταγραφή της πολυπλοκότητας του λαϊκισμού και της αμφίσημης σχέσης του με τη δημοκρατία. Αυτοί οι δυο προσεγγίζουν τον λαϊκισμό ως μια «αβαθή» ιδεολογία που διαχωρίζει την κοινωνία σε δυο ομοιογενή και ανταγωνιστικά στρατόπεδα, τον «αγνό λαό» από τη μια και τη «διεφθαρμένη ελίτ» από την άλλη. Προσωπικά βρίσκομαι πολύ κοντά σ’ αυτόν τον ορισμό, αρκεί μόνο η απόρριψη της γενίκευσης της «διεφθαρμένης ελίτ» να μη συνοδεύεται και από την απουσία οποιασδήποτε κριτικής στις πρακτικές των ελίτ. Πράγμα που δεν κάνουν οι δυο. Το αντίθετο. Και αρκεί η απόρριψη του «αγνού λαού» να μη «σερβίρεται» ως γαρνιτούρα στην απόρριψη της «λαϊκής κυριαρχίας», πράγμα που κάνουν πολλοί «δημοκράτες». Ο Σταυρακάκης διαχωρίζει τον εθνικιστικό-νατιβιστικό λαϊκισμό των ακροδεξιών από τον «εξισωτικό λαϊκιστικό κανόνα» σύμφωνα με τον οποίο ο λαός είναι ενιαίος και δεν χωρίζεται σε αυτόχθονες και σε ετερόχθονες. Έτσι, τέλος, γι’ αυτόν ο λαϊκισμός μπορεί να είναι συχνά αντιφιλελεύθερος αλλά δεν είναι κατ’ ανάγκη αντιδημοκρατικός. Αυτός μπορεί να λάβει αριστερές «συμπεριληπτικές» (inclousionary) εκφάνσεις ή δεξιές «αποκλειστικές» (exclousionary).

Σε μια εποχή που κυριαρχούν κοινοτοπίες του τύπου πως σήμερα η διάκριση από το Αριστερά-Δεξιά έχει μεταφερθεί στη διάκριση λαϊκιστές-αντιλαϊκιστές, κρίνω υπερπολύτιμη τη θέση του πως η «ηθικολογία», η «συνωμοσιολογία», ο αντισημιτισμός καθώς και η άρνηση της δημοκρατίας δεν συναντώνται μόνο στον λαϊκισμό, αλλά και στον αντιλαϊκιστικό λόγο.

Σε μια εποχή που κυριαρχούν κοινοτοπίες του τύπου πως σήμερα η διάκριση από το Αριστερά-Δεξιά έχει μεταφερθεί στη διάκριση λαϊκιστές-αντιλαϊκιστές, κρίνω υπερπολύτιμη τη θέση του πως η «ηθικολογία», η «συνωμοσιολογία», ο αντισημιτισμός καθώς και η άρνηση της δημοκρατίας δεν συναντώνται μόνο στον λαϊκισμό, αλλά και στον αντιλαϊκιστικό λόγο. Εξάλλου η εκ μέρους των «φιλελεύθερων» ελίτ περιφρόνηση της αξιοπρέπειας του «λαού» υποδαυλίζει τον λαϊκίστικο λόγο. Επίσης ιδιαίτερης προσοχής αξίζουν τόσο οι επισημάνσεις του για τις ιδεολογικές χρήσεις που ταυτίζουν τον λαϊκισμό με τον εθνικισμό, τον αυτοχθονισμό, τον φασισμό, το πελατειακό σύστημα και τη χαρισματική ηγεσία όσο και οι κριτικές παρατηρήσεις του για πτυχές του λαϊκιστικού φαινομένου που κρίνει ως θετικές για τις δημοκρατίες.

Προσωπικά διαφωνώ με αυτήν την αποδοχή του λαϊκισμού ως θετικού φαινομένου, ανεξαρτήτως των παρενεργειών του.

Προσωπικά διαφωνώ με αυτήν την αποδοχή του λαϊκισμού ως θετικού φαινομένου, ανεξαρτήτως των παρενεργειών του. Συντάσσομαι με αυτούς που «δέχονται την αρνητική κριτική εννοιολόγηση του λαϊκισμού, ακόμα και όταν διαφωνούν με τα στερεότυπα και την ιδεολογική χρήση που τη συνοδεύουν» (σ. 122). Παλιοί και νέοι λαϊκισμοί, αριστεροί και δεξιοί, συμπεριληπτικοί και αποκλειστικοί διατηρούν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως τη διάχυτη έχθρα προς τη διανόηση, ακριβέστερα την περιφρόνηση εκείνης της σκέψης που δεν βλέπει την πραγματικότητα μέσα από ασπρόμαυρες οθόνες και την προσπάθεια να πειστεί η κοινή γνώμη ότι όλα είναι στημένα και εκ του πονηρού. Μια γενίκευση κυριαρχεί: Όλοι στις ελίτ κλέβουν, όλοι αδικούν, όλοι ψεύδονται. Ενδεικτικό αυτής της λογικής, το δίλημμα σατιρικής εκπομπής: «Τι θα επιλέγατε: Ένα εκατομμύριο ευρώ ή να εξαφανιστούν οι πολιτικοί;». Γενικεύσεις και υπεραπλουστεύσεις οι οποίες δημιουργούν κλίμα αμφισβήτησης, όχι απλώς κάποιων συγκεκριμένων πολιτικών, αλλά του ίδιου του δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Ο λαϊκισμός οδηγεί τους πολίτες στην απώλεια των αναγκαίων πολιτικών και ηθικών κριτηρίων που τους προσανατολίζουν προς τις δημοκρατικές λύσεις. Και υπ’ αυτή την οπτική ο λαϊκισμός, αν και δεν είναι καθ’ ολοκληρία αντιδημοκρατικός, αντιθέτως όντως πολλές φορές ενισχύει τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, δεν παύει να είναι απειλή για τη δημοκρατία. Όχι όμως μόνος του, αλλά τότε και μόνο τότε όταν οι δημοκρατίες εξαντλούνται στις εκλογές και ξεχνούν την κοινωνική τους διάσταση.

Μπορεί να χαρακτηριστεί ως κοινοτοπία, αλλά συνιστώ να διαβαστεί αυτό το βιβλίο απ’ όσο το δυνατόν περισσότερους σκεπτόμενους πολίτες και πολιτικούς. Είναι ένα σημαντικό βιβλίο, ανεξάρτητα των επιμέρους διαφωνιών που ίσως προκαλεί, ή, πιο ορθά, χάρη στον γόνιμο τρόπο με τον οποίο προκαλεί αυτές τις διαφωνίες.

 * Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

1 Νίκος Μουζέλης, Κοινοβουλευτισμός και Εκβιομηχάνιση στην Ημι-περιφέρεια. Ελλάδα, Βαλκάνια, Λατινική Αμερική, Θεμέλιο, 2005, σ. 163 και από τον ίδιο Νεοελληνική κοινωνία: όψεις υπανάπτυξης, Αθήνα, Εξάντας, 1978.

2 Παναγιώτης Κονδύλης, Η παρακμή του αστικού πολιτισμού, Θεμέλιο, 1991, σ. 242.

stavrakakisΛαϊκισμός
Μύθοι, στερεότυπα & αναπροσανατολισμοί
ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ
ΕΑΠ 2019
Σελ. 112, τιμή εκδότη €8,80

politeia link more

 

 

 

 

 

 

 


Απόσπασμα από το βιβλίο

- Καμία λαϊκιστική ρήξη δεν λαμβάνει χώρα εν κενώ· αδυνατεί πολλές φορές να αναδιατάξει την προγενέστερη πολιτική κουλτούρα και κάποτε καθίσταται υποχείριό της.
- Καθώς γεννιέται από τις αντιφάσεις της αντιπροσώπευσης, ο λαϊκισμός δεν αρκεί συνήθως για τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό της.
- Συχνά μάλιστα ο λαϊκισμός εκτονώνει τη λαϊκή διαμαρτυρία, χωρίς να επιτρέπει την επεξεργασία νέων θεσμών λαϊκής αυτο-κυβέρνησης…
- Τέλος οι ίδιες οι συστημικές δυνάμεις είναι σε θέση να μιμηθούν το λαϊκιστικό στυλ, αποπροσανατολίζοντας τη δυναμική των πολιτικών ανταγωνισμών» (σ. 124-125).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Για τα βιβλία «Η θεραπεία της ψυχής – Πατέρες και ψυχολόγοι σε διάλογο», του Αλέξιου Ιερομόναχου Καρακαλλινού, και «Τα θεμέλια της βιοηθικής – Μια χριστιανική θεώρηση» (μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου), του Τρίσταμ Χ. Ένγκελχαρτ (Tristam H. Engelhardt Jr), που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός.

Γ...

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Για το βιβλίο του Ζορζ Μινουά [Georges Minois] «Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο» (μτφρ. Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κό...

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο [Vito Mancuso] «Ο δρόμος της ομορφιάς» (μτφρ. Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: ο πίνακας του William Turner “Dutch Boats in a Gale” [«Ολλανδικές βάρκες σε θύελλα»], 1801 © The Capricorn Foundation.

Γράφει ο Διονύση...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ