Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, του Άρτουρ Σοπεγχάουερ

«Σε κάθε εκπνοή αέρος, ήταν ο θάνατος
που μας απείλησε και τον απωθήσαμε […]
η διάνοια καθιστά δυνατή τη κατάργηση της βούλησης,
τη σωτηρία της διά της ελευθερίας, τον θρίαμβο στον κόσμο,
την καθολική εκμηδένιση».
Άρτουρ Σοπεγχάουερ

«Στην πραγματεία μου για την αρχή του αποχρώντος λόγου, η βούληση ή μάλλον το υποκείμενο του βούλεσθαι τίθεται μεν ως ιδιαίτερη τάξη των παραστάσεων ή των αντικειμένων, όμως ήδη εκεί διαπιστώσαμε ότι το αντικείμενο αυτό συμπίπτει με το υποκείμενο, ότι δηλαδή παύει να είναι αντικείμενο. Τη σύμπτωση αυτή αντικειμένου και υποκειμένου την χαρακτηρίσαμε εκεί ως το “θαύμα κατ’ εξοχήν”. Ολόκληρο το παρόν έργο αποτελεί, τρόπον τινά, την εξήγηση αυτού». 

H ανάγνωση θα συναντά πάντα στις σελίδες του Κόσμου ως βούληση και ως παράσταση το πλέον αξιοσημείωτο. Και φυσικά το εξ ορισμού αξιομνημόνευτο. O άνθρωπος στο μεταξύ παραμένει γλώσσα. Και μάλιστα γλώσσα φιλοσόφου εδώ, για να παραφράσω τον Ζακ Λακάν.

Ο εμφανώς αντισυμβατικός φιλόσοφος Άρτουρ Σοπεγχάουερ (Ντάντσιχ, 1788 – Φρανκφούρτη, 1860), παραμένει πράγματι σε διαχρονική βάση δημοφιλής και στην ημέτερη πνευματική αγορά. Υπήρξε πολύγλωσσος αρχαιογνώστης, φανατικός διά βίου φιλέλληνας, υφολογικά τελειομανής, προκλητικά ιδιόρρυθμος, μονήρης συνειδητά, ενίοτε οξύθυμος και εκρηκτικός. Τον διέκρινε, σύμφωνα με τον Ζαν Μισέλ Μπενιέ, η ενόραση της ενότητας του Είναι, έχοντας συλλάβει ως αρχή όλων των πραγμάτων ανεξαιρέτως τη βούληση (βλ. Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Καστανιώτη). Συγκαταλέγεται, ως γνωστόν, δίπλα στον Γκαίτε, στους ριζικούς ανανεωτές της γερμανικής γλώσσας. Διείδε με ιδιαίτερη καθαρότητα το γεγονός της ώσμωσής μας με την απώτερη ουσία των όντων μέσω της άμεσης στο εσωτερικό του εαυτού μας βιωματικής εμπέδωσης της βούλησης. Σύμφωνα μάλιστα με έναν από τους πλέον πιστούς, ανυπόκριτους θαυμαστές του, τον Χόρχε Λουί Μπόρχες, πέτυχε κατά τη διάρκεια της πολυετούς, πεισματικής έρευνάς του στον χώρο της σκέψης να προσεγγίσει τη σχεδόν πλήρη κωδικοποίηση όλων των νόμων που διέπουν τη λειτουργία του Σύμπαντος. Το παρόν έργο περιλαμβάνει τα δύο πρώτα κεφάλαια από το Α΄ μέρος του εμβληματικού Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, που κυκλοφορήθηκε από τις εκδόσεις Μπρόκχαουζ της Λειψίας, δύο περίπου χρόνια πριν από την έναρξη της Επανάστασης του 1821. Σήμερα μας δίνεται επιτέλους η ευκαιρία να πολιτογραφήσουμε σταδιακά όλο το έργο στην οριστική του μορφή. Τονίζω ότι η διεξοδική εισαγωγή, τα εκτενή, ιδιαίτερα διαφωτιστικά σχόλια και το άρτια συγκερασμένο επίμετρο, που εκτείνονται μαζί σε εκατόν τριάντα και πλέον σελίδες, παρέχουν ικανά και αναγκαία εφόδια για μια όσο το δυνατόν πληρέστερη ανίχνευση του φιλοσοφικού ιδιώματος του εν λόγω. Η μετάφραση παρακολουθεί με σθένος και συνέπεια το εξαιρετικά απαιτητικό πρωτότυπο, ορόσημο της γερμανικής σκέψης.

Η διεξοδική εισαγωγή, τα εκτενή, ιδιαίτερα διαφωτιστικά σχόλια και το άρτια συγκερασμένο επίμετρο, που εκτείνονται μαζί σε εκατόν τριάντα και πλέον σελίδες, παρέχουν ικανά και αναγκαία εφόδια για μια όσο το δυνατόν πληρέστερη ανίχνευση του φιλοσοφικού ιδιώματος του εν λόγω.

Ο Φρίντριχ Νίτσε, ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, αλλά και αρκετοί άλλοι είχαν για χρόνια κάτω από το μαξιλάρι τους από ένα αντίτυπό του. Πρόκειται για το διαρκώς ανοικτό σχολείο μιας σαφώς προκλητικής αλλά και ταυτοχρόνως εποικοδομητικής σκέψης, στο οποίο φοίτησαν συστηματικά, μεταξύ άλλων, ο Λέων Τολστόι, ο Ρίχαρντ Βάγκνερ, ο Χέρμαν Έσε, ο Τόμας Μαν και ο Σάμιουελ Μπέκετ. Ο Άρτουρ Σοπεγχάουερ δεν παρέλειψε να ακυρώσει τον Έγελο, αποκαλώντας τον ανενδοίαστα «ανόητο και αδέξιο τσαρλατάνο». Ούτε δίστασε, επίσης, να λοιδορήσει τους συναδέλφους του Σέλινγκ και Φίχτε, για τις εσφαλμένες, κατ’ αυτόν, απόψεις τους για τη διάκριση ιδεατού-πραγματικού. Αναγορεύοντας τη μουσική σε ύψιστη τέχνη, θέλησε να την επαναπροσδιορίσει κυρίως από πλευράς αμιγώς ιαματικής. Η θέση αυτή ακριβώς λογίζεται όχι μόνο απολύτως ρηξικέλευθη στον τομέα των τολμηρών αναζητήσεων, αλλά και ιδιαίτερα παρήγορη για τον από παντού πλευροκοπημένο άνθρωπο.

Διορθώνοντας τον Ιμμάνουελ Καντ, κατά τρόπο ομολογουμένως ευφυή, βάφτισε «βούληση» το Das Ding as sich, δηλαδή το πράγμα καθαυτό. Ό,τι δηλαδή συνιστά την ουσία, την αμιγώς μεταφυσική της ίδιας της πραγματικότητας. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Ζίγκμουντ Φρόιντ δεν παρέλειψε να υπογραμμίσει με τον δέοντα σεβασμό ότι πρώτος ο Άρτουρ Σοπεγχάουερ πέτυχε να προσδιορίσει τη φύση του ορμέμφυτου με εκπληκτική μάλιστα ακρίβεια στην εποχή του, χωρίς καμία απολύτως κλινική εμπειρία ή άλλη παρεμφερή επιστημονική συνεισφορά. Ειδικότερα το ασύνειδο, το οποίο δεν κατονόμασε αλλά περιέγραψε με σπάνια εν-συναίσθηση, φαίνεται ότι απασχόλησε τον φιλόσοφο σε ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό. Ανοίγοντας έτσι τον συναφή προβληματισμό και μάλιστα στην ευρύτερη σκηνή του ευρωπαϊκού πνεύματος, ο Άρτουρ Σοπεγχάουερ επιβεβαίωσε άλλη μια φορά τη συναρπαστική του οξυδέρκεια.

Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Ζίγκμουντ Φρόιντ δεν παρέλειψε να υπογραμμίσει με τον δέοντα σεβασμό ότι πρώτος ο Άρτουρ Σοπεγχάουερ πέτυχε να προσδιορίσει τη φύση του ορμέμφυτου με εκπληκτική μάλιστα ακρίβεια στην εποχή του, χωρίς καμία απολύτως κλινική εμπειρία ή άλλη παρεμφερή επιστημονική συνεισφορά.

Αρκετοί προσπάθησαν βέβαια κατά καιρούς, όπως έχουμε αντιληφθεί, να αποδομήσουν πλήρως τον πότε ελαφρώς, πότε ειδεχθώς παρεξηγημένο αυτόν φιλόσοφο, ενταφιάζοντάς τον κάτω από τον μονόπλευρο ισχυρισμό τους ότι δήθεν προπαγάνδισε μιαν αντι-ιστορική, μονόπλευρη, στείρα και αδιέξοδη, από ανθρωπιστική πλευρά, απαισιοδοξία. Ό,τι δηλαδή διδάσκουν στην εποχή μας, στη συντριπτική τους μάλιστα πλειοψηφία, οι συναφείς ανά την υφήλιο πανεπιστημιακές έδρες. Βεβαίως, ο Άρτουρ Σοπεγχάουερ δεν παύει να αντιστέκεται σθεναρά ως εννοιολογικό ορόσημο. Αφήνοντας να φανούν στους πλέον ακριβοδίκαιους μελετητές του, στους οποίους συγκαταλέγεται τόσο ο Irvin D. Yalom όσο και ο Franco Volpi, όλες οι πτυχές της πολύσημης παρακαταθήκης του, παραμένει, ως πανδέκτης διεξοδικών, ευθύβολων προτάσεων και οξυδερκών κρίσεων για όσα ανθρωπολογικά και άλλα ζητήματα μας απασχολούν, σε καθημερινή βάση, ένας σταθερός άξονας αναφορών. Έχουμε πάντα κατά νου, συν τοις άλλοις, την ειδικότερη αποτίμηση του συμπατριώτη του, του νομπελίστα και πασίγνωστου συγγραφέα Τόμας Μαν, ο οποίος τόνιζε συχνά ότι ο κόσμος πάντα αισθανόταν κατά βάθος, και πέρα από τις μεροληψίες των επιθετικών κριτικών του, την πνευματική προσφορά του Άρτουρ Σοπεγχάουερ ως «εξεχόντως καλλιτεχνική και μάλιστα ως καλλιτεχνική φιλοσοφία κατ’ εξοχήν».

Το 1824 στο Βερολίνο ξεκίνησε η περιπέτεια του Σοπενχάουερ με τα δικαστήρια. Μία μοδίστρα υπέβαλε μήνυση εναντίον του, όταν εκείνος ενοχλημένος από τη φλυαρία της την έσπρωξε έξω από το δωμάτιο με αποτέλεσμα να πέσει από τη σκάλα. Ο Σοπενχάουερ μισούσε όσο τίποτα άλλο τον θόρυβο και είχε γράψει ένα δοκίμιο πάνω σ αυτό, όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ως ενδέκατη εντολή θα έπρεπε να είναι το «Ου διακόψεις» και ειδικά αν διακόψεις κάνοντας θόρυβο, που είναι η πιο αναίσχυντη ενόχληση, αφού δεν σε διακόπτει απλώς αλλά σου καταστρέφει τις σκέψεις. Η απόφαση ήταν υπέρ της μοδίστρας και ο Σοπενχάουερ υποχρεώθηκε να καταβάλλει κάθε μήνα ένα αρκετά υψηλό ποσό μέχρι τον θάνατό της, το 1841. Πάνω στο πιστοποιητικό του θανάτου της έγραψε “Obit anus, abit onus” («πέθανε η γριά, έφυγε το βάρος»). Η δίκη αυτή ενέτεινε την απαισιοδοξία και μισανθρωπία του και έτσι το 1831 προτίμησε να αποτραβηχτεί στη Φραγκφούρτη του Μάιν, όπου παραιτημένος πλέον από την ιδέα της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας, έζησε τα υπόλοιπα 28 χρόνια της ζωής του μακριά από ανθρώπους, με μόνη παρέα τον σκύλο του, Άτμα, και την υπηρέτριά του.

Καθιστώντας πρώτος στην ιστορία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας το ανθρώπινο σώμα ως την υπέρτατη εστία των στοχαστικών αναφορών, ως κατ’ εξοχήν δηλαδή αντικειμενικοποίηση της πανίσχυρης, της τρομερής Βούλησης, ο Άρτουρ Σοπενχάουερ δοκίμασε να αναζητήσει τρόπους υπεράσπισης και ψυχολογικής ενδυνάμωσης της ανθρώπινης μονάδας. Απομονώνω για τη θεματολογική περίσταση τα εξής ενδεικτικά: «η νομιζόμενη αντίθεσις μεταξύ της ψυχής και του σώματος, του πνεύματος και της ύλης, είναι εν τη πραγματικότητι η αντίθεσις μεταξύ υποκειμενικού και αντικειμενικού. Ο Σοπενχάουερ καταδικάζει ζωηρώς τους όρους “ψυχή” και “πνεύμα”, υποστάσεις κενάς και τεχνητάς, αι οποίαι θα έπρεπε να εξοβελισθούν εκ της φιλοσοφικής γλώσσης. Η λέξις πνεύμα δεν έχει καμμίαν σαφή έννοιαν˙ διότι δεν είναι αναγώγιμος εις τας αισθήσεις, εις τα δεδομένα εν τη εμπειρία» (βλ. Th. Ribot, Φιλοσοφία Σοπενάουερ, μτφρ. Κωνσταντίνος Θ. Παπαλέξανδρος, εκδ. Γ. Ι. Βασιλείου, 1924).

Στο πρώτο βιβλίο, από τα εν συνόλω τέσσερα, αναλύεται η «πρώτη προσέγγιση του κόσμου ως παράστασης», ενώ στο δεύτερο «του κόσμου ως βούλησης». Πρόκειται για ένα πέρασμα από τη γνωσιολογία στη φιλοσοφία της φύσης και την αντίστοιχη μεταφυσική. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στη «δεύτερη προσέγγιση του κόσμου ως παράστασης». Κοντολογίς, πρόκειται για την αισθητική του φιλοσόφου, με έμφαση στη μεταφυσική θεωρία περί Τέχνης. Το τέταρτο βιβλίο αφορά στη «δεύτερη προσέγγιση του κόσμου ως βούλησης». Η ηθική, η φιλοσοφία του δικαίου και η φιλοσοφία της θρησκείας εξετάζονται εδώ σε βάθος. Στο δε σημαίνον παράστημα ασκείται μια υποδειγματική κριτική της φιλοσοφίας του προαναφερομένου Ιμμάνουελ Καντ. Για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής παραθέτω αυτούσια την παροιμιώδη έναρξη του εμβληματικού αυτού έργου:

«“O κόσμος είναι η παράστασή μου” – αυτή είναι η αλήθεια που ισχύει σε σχέση με κάθε ζωντανό και γιγνώσκον ον, αν και μόνον ο άνθρωπος μπορεί να την αναγάγει σε αναστοχασμένη· αφηρημένη συνείδηση· όταν δε πράγματι το κάνει, τότε έχει μέσα του γεννηθεί ο φιλοσοφικός αναλογισμός. Του γίνεται τότε σαφές και βέβαιο ότι δεν γνωρίζει κανέναν ήλιο και καμία γη, αλλά πάντοτε μόνον ένα μάτι που βλέπει τον ήλιο, ένα χέρι που αγγίζει τη γη· ότι ο κόσμος που τον περιβάλλει υπάρχει μόνον ως παράσταση, τουτέστιν ολωσδιόλου σε σχέση και μόνο με άλλο τι, μ’ εκείνο που έχει παραστάσεις, το οποίο και είναι αυτός ο ίδιος».

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται βέβαια στην καταστατική θέση της προκείμενης φιλοσοφίας, όπως την συναντά κανείς σπερματικά στο έργο που προηγήθηκε κατά έξι χρόνια: εννοώ την Τετραπλή ρίζα του αποχρώντος λόγου. Σημειώνω ότι αυτό ήταν το θέμα της διδακτορικής του διατριβής του 1813. Θέμα κύριο και αποφασιστικό για την περαιτέρω πρόσληψη του όλου φιλοσοφικού καταπιστεύματός του. Μάλιστα το επεξεργάστηκε ενδελεχώς το 1847. Σύμφωνα δε με εμφατικές κατά καιρούς δηλώσεις του, η μελέτη της φιλοσοφίας του θα έπρεπε να αρχίζει πάντα από αυτό ακριβώς το βιβλίο. Υπάρχει στη γλώσσα μας. Εκδόθηκε από τις εκδόσεις Κάκτος το 2013, σε μετάφραση του Ξενοφώντα Αρμύρου. Έτσι, η αρχή του γίγνεσθαι, η αρχή του γιγνώσκειν, η αρχή του Είναι, η αρχή του πράττειν, ήτοι οι τέσσερις ρίζες, υποστηρίζουν από κοινού τη θέση ότι κάθε φαινόμενο έχει την επαρκή αιτία της γέννησής του. Βέβαια η βούληση δεν υπάγεται στην αρχή του αποχρώντος λόγου. Είναι καταφανώς αδέσμευτη. Στον αντίποδά της όμως, οι πράξεις τελούν υπό την επιτήρηση των νόμων της ανάγκης. Η δεοντολογία της πράξης συνιστά το αποτύπωμα των νόμων της πρόνοιας του αναγκάζειν. Ο κόσμος στο μεταξύ δεν παύει να συνιστά μια παράσταση. Ο (όποιος) παρατηρητής είναι ο (όποιος) κόσμος (του). Η ίδια η ύλη και οι γνωστές συνθήκες της, οι εξειδικευμένες, απολύτως διακριτές της ιδιότητες, δηλαδή η στερεότητα, η διαπερατότητα και η εκτατότητα τεκμαίρονται εκ του ασφαλούς μέσα από τη διαδικασία «της δια του νου αντίληψης».

Σύμφωνα με έναν από τους πλέον πιστούς, ανυπόκριτους θαυμαστές του, τον Χόρχε Λουί Μπόρχες, πέτυχε κατά τη διάρκεια της πολυετούς, πεισματικής έρευνάς του στον χώρο της σκέψης να προσεγγίσει τη σχεδόν πλήρη κωδικοποίηση όλων των νόμων που διέπουν τη λειτουργία του Σύμπαντος.

Στο δεύτερο βιβλίο προεκτείνεται εντέχνως ο συλλογισμός. Συμπέρασμα: ο κόσμος δεν είναι παρά η συγκεκριμένη βούλησή μου. Η βούληση συνιστά θέα, σκηνή, ενδοχώρα και υπόσταση του κόσμου. Ο τόπος είναι εγώ. Ο χωρόχρονος είναι εγώ. Η πράγματι οριακή ανακάλυψη του φιλοσόφου αυτού συνοψίζεται στο ότι όντως ο κόσμος συνιστά μια αντικειμενικοποίηση της ίδιας της βούλησης του υποκειμένου. Η εικόνα του σύμπαντος είναι συνυφασμένη με τη διαχείριση του Λόγου. Η δημιουργική σκέψη του ανθρώπου αποτελεί τον απαραίτητο ενωτικό κρίκο με το όντως ον. Ή, όπως θα διατύπωνε αναλόγως ο προαναφερόμενος Σάμιουελ Μπέκετ, ακολουθώντας εντατικά το ίχνος του Άρτουρ Σοπεγχάουερ, «ο κόσμος είναι η προβολή της συνείδησης του ατόμου» (βλ. Ο Σάμιουελ Μπέκετ για τον Μαρσέλ Προυστ, μτφρ. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, εκδ. Ερμείας). Αναμένοντας τη συνέχεια της έκδοσης των υπόλοιπων μερών, οφείλω να επισημάνω ότι ο παρών τόμος αποτελεί από πολλές απόψεις εκδοτικό επίτευγμα των τελευταίων χρόνων.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής. Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Βράχια» (εκδ. Ύψιλον).

Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση
ΜΕΡΟΣ Α΄, ΒΙΒΛΙΑ Α΄ & Β΄
ΑRTHUR SCHOPENHAUER
Μτφρ. ΒΑΛΙΑ ΚΑΚΟΣΙΜΟΥ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΥΦΑΝΤΗΣ
Εισαγ. – Επίμ. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΥΦΑΝΤΗΣ
ΡΟΕΣ 2020
Σελ. 466, τιμή εκδότη €25,44

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑRTHUR SCHOPENHAUER

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο κόσμος φανερώνει τώρα τη δεύτερη πλευρά του. Μέχρι στιγμής ήταν απλή βούληση, ενώ τώρα είναι ταυτόχρονα παράσταση […] η ταυτότητα βούλησης και σώματος σημαίνει δύο πράγματα: α) ότι τα μέρη του σώματος αντιστοιχούν στις βασικές ορέξεις με τις οποίες εκδηλώνεται η βούληση και β) ότι η ατομική σωματική διάπλαση, καθώς και η φυσιογνωμία του προσώπου θα εκφράζουν τον χαρακτήρα του ατομικού ανθρώπου […] είναι άξιο θεώρησης, μάλιστα θαυμασμού το πώς ο άνθρωπος, πέρα από τον βίο του στο επίπεδο του συγκεκριμένου, διάγει πάντοτε κι έναν δεύτερο στο επίπεδο του αφηρημένου […] Η μοναδική αυτογνωσία της βούλησης συνολικά είναι η παράσταση συνολικά, ολόκληρος ο κόσμος της εποπτείας. Αυτός συνιστά την αντικειμενικότητά της, την αποκάλυψή της, τον καθρέφτη της».