Για τη μελέτη του Δημήτρη Ν. Λαμπρέλλη «Άνθρωπος και φύση: Η τριπλή προοπτική – Πολιτική, ηθική, αισθητική» (εκδ. Παπαζήση).
Της Κυριακής Αν. Λυμπέρη
Tο παρόν βιβλίο συναρθρώνει τρεις επί μέρους ενότητες που αφορούν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση από άποψη πολιτική, ηθική και αισθητική.
Όσον αφορά την πολιτική άποψη, ο συγγραφέας θεωρεί –συμπλέοντας με το πνεύμα των Marcuse, Bookchin, Guattari– ότι αντικείμενο της οικολογίας δεν είναι απλώς η φύση-περιβάλλον, αλλά ότι υφίστανται περαιτέρω η οικολογία του υποκειμένου και η κοινωνική οικολογία. Διότι οίκος του ανθρώπου δεν είναι μόνο η φύση-περιβάλλον, αλλά και ο εαυτός ως σώμα, αισθήσεις, συναισθήματα, καθώς και η κοινωνία εντός της οποίας ζει. Έτσι η επιμονή στην οικολογία του τύπου περιβάλλον-φύση, στην οποία συχνά προσανατολίζουν τα ΜΜΕ, η βιομηχανία της κουλτούρας, αλλά και η σημερινή περιβαλλοντική εκπαίδευση, πολλές φορές καταλήγουν στην απαξίωση του ανθρώπινου και κοινωνικού παράγοντα, ενώ υπό το πρίσμα αυτό αναπτύσσεται μια εμπορικού τύπου αντιμετώπιση της φύσης (οικολογικά προϊόντα, οικοτουρισμός, ανακυκλώσιμα υλικά κλπ.). Με τα έργα «ανάπτυξης» επιχειρείται μάλιστα –κατά τη γνώμη του συγγραφέα– μια απεδαφικοποίηση-αποξένωση του ανθρώπου από τα ντόπια εδάφη σε σχέση με τις αισθήσεις, εμπειρίες, ιστορία, μύθους, θρύλους, έθιμα, παραδόσεις.
Στη συνέχεια επισημαίνει κάποια προβλήματα της οικολογίας του υποκειμένου, όπως η συναρμογή στην εποχή μας ανθρώπινων μελών-μηχανής (υπολογιστής, τηλεόραση, video, αυτοκίνητο κλπ.), τεχνητά μέλη και μοσχεύματα που ενώνουν ανθρώπους, κλωνοποίηση, γενετικός προγραμματισμός δια μέσου του DNA. Ή, όπως στο πεδίο της κοινωνικής οικολογίας, η ευγονική ως γενετικός ρατσισμός, η απώλεια του ιδιωτικού χώρου από την εισβολή των ΜΜΕ, η εμπορευματοποίηση της τέχνης και της σεξουαλικότητας, ο διαμέσου δημοσκοπήσεων και στατιστικών ερευνών έλεγχος του ατόμου, η διαμόρφωση της γνώμης και η επιβολή προτύπων συμπεριφοράς και ζωής. Αλλά και στο πεδίο της οικολογίας φύσης-περιβάλλοντος η μόλυνση αέρα, εδάφους και υδάτων, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα κ.ά. Ωστόσο η στρατηγική επίλυσης των προβλημάτων αυτών προσκρούει στην άρνηση της καπιταλιστικής λογικής να ελαχιστοποιήσει τις περιβαλλοντολογικές επιπτώσεις υπό την πίεση των εταιρειών, αλλά και στην ανοχή που έχει διαμορφωθεί στη συνείδηση του κοινωνικού υποκειμένου λόγω της συνύπαρξης του αρνητικού με το θετικό στα ζητήματα αυτά, καθώς και στην ανάπτυξη μιας περιβαλλοντικής οπτικής η οποία έχει εμπορευματοποιήσει τελικά και την ίδια την ιδέα της προστασίας της φύσης. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι επιβάλλεται σήμερα μια μέσα στη συνείδηση και την πράξη δράση που να αφορά και τις τρεις περιοχές της οικολογίας.
Η στρατηγική επίλυσης των προβλημάτων αυτών προσκρούει στην άρνηση της καπιταλιστικής λογικής να ελαχιστοποιήσει τις περιβαλλοντολογικές επιπτώσεις υπό την πίεση των εταιρειών, αλλά και στην ανοχή που έχει διαμορφωθεί στη συνείδηση του κοινωνικού υποκειμένου λόγω της συνύπαρξης του αρνητικού με το θετικό στα ζητήματα αυτά, καθώς και στην ανάπτυξη μιας περιβαλλοντικής οπτικής η οποία έχει εμπορευματοποιήσει τελικά και την ίδια την ιδέα της προστασίας της φύσης.
Όσον αφορά την ηθική άποψη περί οικολογίας, θα υπεισέλθει ο συγγραφέας εστιάζοντας στο έργο του Jonathan Balcombe Οι απολαύσεις των ζώων, ο οποίος προσπαθεί να διευρύνει τα δικαιώματα των ζώων και την αποφυγή κακομεταχείρισής τους, επιχειρηματολογώντας περί της ικανότητάς τους να απολαμβάνουν τη ζωή και να επιδιώκουν την ευχαρίστηση. Ο χώρος της άγριας ζωής δεν είναι πια ένα πεδίο του αγώνα της επιβίωσης μόνο, αλλά και ο χώρος των απολαύσεων. Η σκέψη αυτή θα εξαντλήσει τα όριά της, όταν εντάξει στην πραγμάτευσή της ακόμα και τα ψάρια και τα ασπόνδυλα. Παραδέχεται βέβαια ο συγγραφέας αυτός, οι απόψεις του οποίου μεταφέρονται από τον Δ. Λαμπρέλλη, ότι παρόλο που προσπαθεί να τις τεκμηριώσει με επιστημονικό τρόπο, είναι απλώς αληθοφανείς, εφόσον τα ζώα δεν έχουν γλώσσα για να μας γνωστοποιήσουν τη γνώμη τους. Ωστόσο με αυτά τα νέα δεδομένα, ο παρατηρητής της συμπεριφοράς των ζώων άνθρωπος, τα κοιτάζει με άλλο βλέμμα (ηδονιστική ηθολογία). Αποκτά μια νέα ευαισθησία στην προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Δεν είναι πια τα λειτουργούντα μηχανικά πλάσματα τα οποία ανενδοίαστα χρησιμοποιούνται για τις ανάγκες του ανθρώπου, άποψη που είχε επικρατήσει σύμφωνα με την αριστοτελική συλλογιστική ή εκείνη του Ντε Καρτ. Προσανατολίζεται λοιπόν στη βελτίωση της ζωής και του περιβάλλοντός τους, είτε ως κατοικίδιων είτε σε συνθήκες εργαστηρίου, με την ελαχιστοποίηση του πόνου και της ενόχλησης.
Προκρίνει ως πραγματική αγάπη προς τα ζώα την παρατήρησή τους μέσα στη φύση, όχι όμως με το χρησιμοθηρικό βλέμμα του επιστήμονα, του κυνηγού κλπ., αλλά της λατρείας του ωραίου. Όντας φωτογράφος πουλιών ο ίδιος, θα εστιάσει πλέον το κείμενό του στα πουλιά και τη φωτογράφιση τους, ως εκδήλωση μιας επιθυμίας ερωτικού τύπου.
Αλλά αυτή για την οποία αισθάνεται κανείς ότι έχει γραφτεί κυρίως τελικά το βιβλίο και η οποία καταλαμβάνει τις περισσότερες και γλαφυρότερες σελίδες του, είναι η αισθητική παράμετρος της οικολογίας. Αφού μας αναλύσει ο συγγραφέας πως η αγάπη προς τα ζώα και μάλιστα ως προς τα κατοικίδια δεν είναι πάντα άδολη, αφού αυτά ικανοποιούν τις ανάγκες του ανθρώπου (ως φύλακες του οίκου, σύντροφοι της μοναξιάς του, ικανοποιώντας τα αισθήματα κυριαρχίας, ως σύμβολα της κοινωνικής του θέσης, ακόμα και ως σεξουαλικά αντικείμενα κάποτε), επισημαίνει ότι τελικά ο άνθρωπος τους στερεί την ελευθερία και κάποτε και τη φυσιολογική σεξουαλική ζωή (στειρώσεις) και τους επιβάλλει τις δικές του προτιμήσεις (περίτεχνα κουρέματα, ρούχα κλπ.). Προκρίνει ως πραγματική αγάπη προς τα ζώα την παρατήρησή τους μέσα στη φύση, όχι όμως με το χρησιμοθηρικό βλέμμα του επιστήμονα, του κυνηγού κλπ., αλλά της λατρείας του ωραίου. Όντας φωτογράφος πουλιών ο ίδιος, θα εστιάσει πλέον το κείμενό του στα πουλιά και τη φωτογράφιση τους, ως εκδήλωση μιας επιθυμίας ερωτικού τύπου, όπου ακόμα και τότε το πουλί νιώθει απειλητικό το βλέμμα του παρατηρητή και αποτραβιέται, ενώ αυτός αναζητά νέες ευκαιρίες συνάντησης με την ομορφιά. Η στιγμή καθεαυτή της συνάντησης μέσα στη φύση έχει μια μεγάλη οντολογική πληρότητα για τον εραστή του ωραίου, ενώ η φωτογραφία –παρόλο που μπορεί να μεταφέρει στο μέλλον τη στιγμή ως ανάμνηση, ως διάρκεια και ως νοσταλγία της βιωμένης εμπειρίας– αποδεικνύεται μια εικόνα νεκρή. Μια εικόνα της απουσίας εν ζωή του επιθυμητού αντικειμένου (όταν πια έχει ο παρατηρητής απομακρυνθεί από αυτό). Εδώ θα έλεγα ότι ο συγγραφέας μας δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να μεταφέρει για τη φωτογραφία ό,τι ακριβώς ισχύει –κατά τον Πλάτωνα– και για τις άλλες παραστατικές τέχνες: αποτελούν «το τρίτον από της αληθείας». (Ιδέα ή είδος καλύτερα εδώ –ζων αντικείμενο στη φύση– αναπαράστασή του). Το πάγωμα αυτό μέσα στον χρόνο του αντικειμένου-πουλιού αποτελεί βέβαια ένα είδος καθυπόταξής του, αλλά το ίδιο το αντικείμενο απουσιάζει. Δεν είναι το ίδιο με το να υπάρχει ένα πουλί σε αιχμαλωσία σε κλουβί. Υποδεικνύοντας έτσι την απελευθέρωσή τους από κλουβιά σε σπίτια και καταστήματα.
Ο Δημήτρης Λαμπρέλλης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε, με υποτροφία, φιλοσοφία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ (ΗΠΑ). Παράλληλα με την εκπόνηση της διδακτορικής του διατριβής για τον Nietzsche, ασχολήθηκε ενεργά με την ψυχανάλυση. Είναι καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Δημοσίευσε φιλοσοφικές μελέτες και άρθρα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και έλαβε μέρος σε φιλοσοφικά συνέδρια. Τα ενδιαφέροντά του εστιάζονται στο χώρο της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, της αισθητικής και της κοινωνικής φιλοσοφίας. Έχει ήδη εκδώσει 13 φιλοσοφικά βιβλία. |
Ωστόσο, μαζί με την ομορφιά στη φύση το μάτι του φωτογράφου θα συναντήσει και τη ρύπανση, τα σκουπίδια, τα απόβλητα. Ένας τρόπος καταγγελίας τους θα ήταν να μεταφερθούν και αυτά δια του μέσου της φωτογραφίας στη διάρκεια που αυτό εξασφαλίζει. Όμως ο συγγραφέας δεν θεωρεί ότι ο τρόπος αυτός στο παρελθόν είχε από μόνος του κάποιο αποτέλεσμα, αλλά ότι η κινητοποίηση εναντίον της ρύπανσης θα προέλθει τελικά από τον πολίτη ο οποίος έχει συμμετάσχει στα φαινόμενα με όλες του τις αισθήσεις ως λάτρης του ωραίου και από την προκύπτουσα επιθυμία του για τη διατήρηση της φυσικής ομορφιάς. Μάλιστα ο ίδιος ως άτομο, πέρα από τις ευθύνες βιομηχανιών, κυβερνήσεων, αυτοδιοίκησης κλπ., έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης με συνήθειες και πράξεις του για τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Στη φωτογραφική πρακτική, παρόλο που η στιγμή του θαυμασμού και της έκπληξης είναι η μέσα στη φύση τυχαία συνάντηση των επιθυμητών συνδυασμών και η λήψη της φωτογραφίας και επομένως το προκύπτον αίσθημα πλησμονής του φωτογράφου, ωστόσο υπεισέρχονται στο παιχνίδι και ένα σωρό τεχνικές διαδικασίες του μέσου διαμεσολάβησης, ρυθμίσεις, χειρισμοί φακών κλπ., τα οποία κάποτε βοηθούσαν ίσως την αναπαράσταση της πραγματικότητας με σχετική ακρίβεια, σήμερα όμως με την αυξανόμενη εκ των υστέρων ψηφιακή υπερεπεξεργασία, είναι δυνατόν να υπάρχει ολική αυτονόμηση της εικόνας από την πραγματικότητα. Στην περίπτωση αυτή όμως απουσιάζει το θάμβος του αρχικού βλέμματος. (Και για να θυμηθούμε: παρασάγγας απέχει από την αλήθεια και μόνο τεχνητή η ομορφιά.) Κορύφωση του κειμένου θα αποτελέσει ένα σχηματικό ημερολόγιο διήγησης των φωτογραφικών εξορμήσεων του συγγραφέα σε διάφορους βιότοπους της Ελλάδας, όπου πήρε άμεσα μαθήματα οικολογίας και ζωής. Εδώ ξεχνά για λίγο την μέχρι τότε αυστηρή διατύπωση του κειμένου και εισάγει στην αφήγηση ύφος τελείως προσωπικό, ασθματικό και λογοτεχνικό. Κατέχει εξάλλου και την ποιητική ιδιότητα και γι’ αυτό θα τελειώσει το βιβλίο με τη στροφή ενός ποιήματος. Εκεί φαίνεται η πραγματική του αγάπη προς τον κόσμο της φύσης και των πουλιών, καθώς νιώθει κλέφτης των στιγμιότυπων της φυσικής ζωής και φρουρός της ομορφιάς.
Ένα βιβλίο που διαβάζεται τελικά με ενδιαφέρον από τον απροκατάληπτο αναγνώστη και είτε συμφωνεί κανείς με τον συγγραφέα είτε διαφωνεί σε επιμέρους απόψεις, δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει πως αποτελεί το απόσταγμα της σκέψης ενός ρομαντικού διανοούμενου με βαθιές στοχαστικές ρίζες (καθηγητής της Φιλοσοφίας, άλλωστε) και με εμφανή στο τελευταίο μέρος του βιβλίου τη διάθεση για το «ποιητικώς κατοικείν» τον κόσμο.
* Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΑΝ. ΛΥΜΠΕΡΗ είναι ποιήτρια. Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Το ωραίο το φτιάχνεις» (Εκδόσεις των Φίλων).
Άνθρωπος και φύση – Η τριπλή προοπτική
Πολιτική, ηθική, αισθητική
Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης
B΄ έκδοση αναθεωρημένη
Παπαζήσης 2019
Σελ. 128, τιμή εκδότη €7,40