Ο Δυτικός πολιτισμός ως «κατακτητής» της φύσης

Ο γνωστός Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Lévi Strauss κάνει, σε κάποιο σημείο του έργου του, λόγο για μια πρωτόγονη φυλή που μπορούσε να δει τον πλανήτη Αφροδίτη με το φως της ημέρας, πράγμα που για μας, τους σημερινούς ανθρώπους, φαντάζει απολύτως αδύνατον. Και όμως, παλιές πραγματείες περί ναυσιπλοΐας, μας δείχνουν πως οι ναυτικοί εκείνου του καιρού ήταν επίσης ικανοί να τον δουν. Όπως εξηγεί ο ίδιος, οι άνθρωποι δεν μπορούμε να αναπτύξουμε όλες τι διανοητικές ικανότητες μονομιάς. Αντίθετα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο ένα τμήμα, και αυτό το τμήμα ποικίλλει ανάλογα με τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουμε. Κάθε πολιτισμός εκφράζει την επικράτηση ορισμένων δυνατοτήτων σε βάρος άλλων. Αν όμως ισχύει αυτό, τι θα σήμαινε άραγε για τη Δύση και την επιστημονική και τεχνολογική της πρόοδο; Συγκεκριμένα, πόσα ενδέχεται να έχει θυσιάσει η Δύση χάριν μιας τέτοιας προόδου;

Ο Ludwig Klages (10 December 1872 – 29 July 1956) εκτός από διακεκριμένος φιλόσοφος και ψυχολόγος ασχολήθηκε επισταμένως με τη γραφολογία, την ανάλυση, δηλαδή του γραφικού χαρακτήρα σε σχέση με τα επίπεδα συνείδησης.

Μια χαρακτηριστική απεικόνιση του προβλήματος είναι η οικολογία. Στις μέρες μας η οικολογία απέκτησε νέες διαστάσεις, ύστερα από την έκταση που έλαβαν κινήματα όπως αυτό της Σουηδής ακτιβίστριας Γκρέτα Τούνμπεργκ. Αν και το πρώτο οικολογικό έργο θεωρείται από πολλούς το Walden του Thoreau, και σπέρματα αντίστοιχων ιδεών θα μπορούσαν να εντοπιστούν στον αρχαίο Στωικισμό, σύμφωνα με τον οποίο «ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν», είναι αναντίρρητο πως η οικολογία προσέλαβε την κεφαλαιώδη σημασία της σχετικά πρόσφατα. Αυτό το σύντομο δοκίμιο του Klages αποτελεί ίσως το πρώτο σύγχρονο οικολογικό μανιφέστο, όπως μας πληροφορεί το ενδιαφέρον επίμετρο του Gilbert Merlio που παρατίθεται στην παρούσα έκδοση. Δημοσιεύτηκε το 1913, λίγα χρόνια μετά τη μνημειώδη μονογραφία του Max Weber για τη σχέση του καπιταλιστικού πνεύματος με την προτεσταντική ηθική. Είναι έκδηλος ο βιταλισμός στη σκέψη του Klages, ο οποίος δείχνει να εκτιμά ιδιαίτερα τον γερμανικό ρομαντισμό του 19ου αιώνα. Επηρεασμένος από τον ρομαντισμό, ο συντηρητισμός της Γερμανίας στις αρχές του 20ού αιώνα ταλαντευόταν ανάμεσα σε τεχνοκρατία και οικολογία. Ήταν ακόμη η εποχή που η οικολογία εκφραζόταν ακόμη από κύκλους της πολιτικής Δεξιάς. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Klages ήταν μέλος των «Κοσμικών», ομάδας λογίων του Μονάχου που, επηρεασμένοι από τους Nietzsche, Goethe και τον ανθρωπολόγο Johann Jakob Bachofen, αποσκοπούσαν στην προώθηση μιας προχριστιανικής θρησκευτικότητας που θα συμφιλιώσει τον άνθρωπο με το σύμπαν.

«Θρήνος» ενάντια στην τεχνική πρόοδο

Η θεματική του βιβλίου του Ο άνθρωπος και η γη μοιάζει λίγο με το Ο άνθρωπος και η τεχνική του Spengler, ένα ακόμη σημαντικό βιβλίο που έφεραν στη γλώσσα μας με επιμέλεια οι εκδόσεις Μάγμα. Αντίθετα όμως με τον Spengler, που εξυμνεί την εφευρετική δεινότητα του Δυτικού ανθρώπου και τον ανέλπιδο αγώνα του ενάντια στην πανίσχυρη φύση, ο Klages ζωγραφίζει την ίδια διαδικασία με τα πλέον μελανά χρώματα, θρηνώντας για όλα όσα θυσιάστηκαν στο όνομα της τεχνικής προόδου και της καταναλωτικής ευωχίας. Ο κατάλογος που παραθέτει είναι μακρύς: εκατομμύρια αποδημητικά πτηνά κάθε χρόνο πεθαίνουν, δισεκατομμύρια γουνοφόρα ζώα της Βόρειας Αμερικής, αρκτικές αλεπούδες, ζιμπελίνες και ερμίνες της Σιβηρίας θυσιάζονται χάριν της ενδυματολογικής μόδας, ολόκληροι βιότοποι καταστρέφονται, αντιλόπες, ρινόκεροι άγρια άλογα, καγκουρό, καμηλοπαρδάλεις, φώκιες, θαλάσσιοι ίπποι, μοσχοβόλια και πολικές αλεπούδες εξολοθρεύονται. Σε ένα σημείο μάλιστα, παρατηρεί ότι το ανεξέλεγκτο κυνήγι οδηγεί στην εξόντωση των θηρευτών και την αναπαραγωγή των ασθενέστερων ζώων, με αποτέλεσμα την εμφάνιση τρομακτικών επιδημιών, οι οποίες αποτελούν την «αχίλλειο πτέρνα» του Ευρωπαίου ανθρώπου. Ένα παράδειγμα είναι η ανατολικοασιατική πανώλη που προέκυψε από την κατανάλωση τρωκτικών όπως η σιβηρική μαρμότα. Σήμερα, ύστερα από την πρόσφατη πανδημία του ιού SARS-CoV-2, που προήλθε από κατανάλωση νυκτερίδας, ο λόγος του Klages φαντάζει εξαιρετικά επίκαιρος.

Και τα ζώα δεν είναι τα μόνα που πλήττονται από αυτό: ελάχιστες πρωτόγονες φυλές απομένουν σήμερα και ακόμη και αυτές απειλούνται με άμεση εξαφάνιση. Παραδοσιακές ενδυμασίες, δημοτικά τραγούδια, πανάρχαια έθιμα, λατρευτικές πρακτικές, χοροί, ακόμη και αρχαίες θρησκείες σταδιακά αφανίζονται από τη δύναμη της τεχνικής. Εκεί όπου ο Spengler μιλά για παρακμή της Δύσης, ο Klages κάνει λόγο για παρακμή της ψυχής. Η ίδια η πρόοδος παρουσιάζεται από τον τελευταίο ως ωμή επιθυμία δύναμης που συντελεί με επιστημονική ακρίβεια στην εκμηδένιση της ζωής. Οπουδήποτε εξαπλώθηκαν οι οπαδοί της προόδου, συνεχίζει, έφεραν μαζί τους τον τρόμο και τελικά τον θάνατο. Αν σήμερα τέτοιοι προβληματισμοί μας φαίνονται κάπως κοινότοποι, αξίζει να θυμηθεί κανείς το γεγονός ότι ο Klages έκανε τις παραπάνω διαπιστώσεις του κατά το μακρινό έτος 1913. Γι’ αυτό θεωρείται σήμερα πρόδρομος του σημερινού αντι-σπισισμού (anti-specism) αλλά και της «βαθιάς οικολογίας» (deep ecology). Το συμπέρασμά του στο παρόν βιβλίο είναι ότι: 

«Η ανθρωπότητα έχει επιδοθεί σε ένα όργιο καταστροφής χωρίς προηγούμενο, ο “πολιτισμός” έχει κυριευθεί από μια αχαλίνωτη δολοφονική μανία, ενώ οι πόροι της γης κατασπαταλώνται από τις δηλητηριώδεις εμπνεύσεις του. Ιδού λοιπόν οι καρποί της “προόδου”»!

Πού αποσκοπεί όμως όλη αυτή η φρενήρης αναζήτηση; Η απάντηση που δίνει ο Klages είναι απλή και σαφής: στόχος είναι η όλο και μεγαλύτερη υλική ευημερία και ευμάρεια που επιδιώκει το καπιταλιστικό σύστημα. Σήμερα ζούμε την εποχή που ο Nietzsche περιέγραψε τόσο παραστατικά στον Ζαρατούστρα του ως εποχή κυριαρχίας του «τελευταίου ανθρώπου», συμπεραίνει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Klages περιγράφει εδώ τα πρώτα δείγματα μιας μορφής ζωής που θα αναλύσει αργότερα ο Παναγιώτης Κονδύλης ως μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία: μια κατάσταση που ενσαρκώνει την άρνηση του νεωτερικού αστικού ιδεώδους της εγκράτειας και της εργασιακής ηθικής υπέρ ενός καταναλωτικού ευδαιμονισμού. Να σημειωθεί ότι παρόμοιες παρατηρήσεις έκανε και ο Sombart την ίδια εποχή.

Ουσιαστικά ο Klages οικτίρει ό,τι εξυμνεί ο Gauchet στην Απομάγευση του κόσμου, δηλαδή την εκ μέρους του Χριστιανισμού απελευθέρωση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης, η οποία σηματοδοτεί συγχρόνως και την έναρξη της υποταγής της φύσης στις δυνάμεις του ανθρώπου.

Ο καπιταλισμός μαζί με τον πρόδρομό του, την επιστήμη, είναι στην πραγματικότητα η εκπλήρωση του χριστιανισμού, λέει χαρακτηριστικά ο Klages. Αίτιο της «απομάγευσης του κόσμου», για να χρησιμοποιήσουμε την κλασική διατύπωση του Max Weber, αποτέλεσε ο χριστιανικός ανθρωποκεντρισμός. Πρώτος εκείνος ήταν που ενοποίησε την πολλαπλότητα των αρχαίων πανθέων, πρεσβεύοντας την πίστη σε έναν και μοναδικό Θεό και Δημιουργό του σύμπαντος. Μετά τον Χριστιανισμό η φύση έχασε την ιερότητά της και ήρθε ο άνθρωπος στο προσκήνιο. Ουσιαστικά ο Klages οικτίρει ό,τι εξυμνεί ο Gauchet στην Απομάγευση του κόσμου, δηλαδή την εκ μέρους του Χριστιανισμού απελευθέρωση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης, η οποία σηματοδοτεί συγχρόνως και την έναρξη της υποταγής της φύσης στις δυνάμεις του ανθρώπου. Δυστυχώς το δοκίμιο είναι σύντομο και ο Klages δεν δίνει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα που γεννώνται στο μυαλό του αναγνώστη. Γιατί, λόγου χάρη, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, οι Ορθόδοξοι (μη Δυτικοί) λαοί δεν παρουσίασαν την ίδια πίστη στην τεχνοεπιστημονική πρόοδο; Μάλιστα, έχουμε στη διάθεσή μας μελέτες που δείχνουν πως οι θρησκευτικές αντιλήψεις τέτοιων λαών μάλλον στάθηκαν ανάχωμα στην ανάπτυξη καπιταλιστικής νοοτροπίας στην εργασία παρά την ενθάρρυναν. Μήπως ο Klages θεωρεί σημαντικό τον ρόλο της προτεσταντικής ηθικής στη διαδικασία (όπως ο Weber); Και το σημαντικότερο: γιατί η πίστη στην πρόοδο αναπτύχθηκε κατά τους Νεότερους Χρόνους, δηλαδή μια εποχή όπου η χριστιανική πίστη άρχισε να παραγκωνίζεται στη Δύση ύστερα από αναμφισβήτητη χιλιετή κυριαρχία; Τέλος, ενώ αναφέρεται στον καπιταλισμό, ο Klages δεν κάνει εδώ κάποια ιδιαίτερη μνεία στον Διαφωτισμό και τον ρόλο του τελευταίου στην ανάπτυξη του τεχνικού πνεύματος. Γι’ αυτό το ενδιαφέρον δοκίμιό του αξίζει να διαβαστεί συμπληρωματικά μ’ ένα επίσης σημαντικό έργο: πρόκειται για τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Max Horkheimer και Theodor Adorno.

Διαλεκτική του Διαφωτισμού Μαξ Χορκχάιμερ Τέοντορ Β. Αντόρνο Μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου Νήσος 1996 Σελ. 456, τιμή εκδότη €23,00

Είναι κοινώς παραδεκτό ότι ο Διαφωτισμός απελευθέρωσε τους ανθρώπους από την κηδεμονία της θρησκείας και της παράδοσης και πλέον κανένα δόγμα και κανένας θεσμός δεν μπορεί να αναγνωρίζεται αυτόχρημα ως ιερός, αλλά πρέπει να κρίνεται με βάση τη λογική. Η αρχή αυτή, που στην πραγματικότητα αντιπροσώπευε απλώς τη συνεπή ανάπτυξη ορισμένων τάσεων που υπήρχαν στο ευρωπαϊκό πνεύμα ήδη από τον 15ο και 16ο αιώνα, εξελίχθηκε κατά τον 17ο και 18ο αιώνα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, οπότε και επικράτησε τελικά. Σύμφωνα με τον Cassirer, κεντρική ιδέα ολόκληρου του Διαφωτισμού είναι ότι ο ανθρώπινος νους είναι σε θέση, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις και μόνο, να κατανοήσει το σύστημα του κόσμου και ότι αυτός ο νέος τρόπο κατανόησης θα οδηγήσει σε έναν νέο τρόπο εξουσιασμού του. Έτσι, αφενός οι επιστημονικές ανακαλύψεις και οι τεχνολογικές καινοτομίες που εκείνες προκάλεσαν, και αφετέρου οι φιλελεύθεροι πολιτικοί θεσμοί μετέβαλαν ριζικά τον κόσμο μας. Πώς εξηγείται τότε όμως το γεγονός ότι η εκπληκτική επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος της Δύσης δεν οδήγησε σε μια δικαιότερη και πιο ανθρώπινη κοινωνία, αλλά αντίθετα σε δύο παγκόσμιους πολέμους πρωτοφανούς βιαιότητας και απανθρωπιάς; Αυτό είναι το ερώτημα στο οποίο στηρίζεται η Διαλεκτική του διαφωτισμού, που στηρίχθηκε σε καταγραφή από συζητήσεις των φιλοσόφων της Σχολής της Φραγκφούρτης, Horkheimer και Adorno, και δημοσιεύτηκε το 1944. Στο βιβλίο τους, οι δύο συγγραφείς αφηγούνται την ιστορική πορεία του ανθρώπινου γένους ως μια διαρκώς αυξανόμενη παρακμή μέσα στον πολιτισμό. Βασική θέση τους είναι ότι ο μύθος, ως προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου, είναι μια μορφή διαφωτισμού, ενώ αυτό που ονομάζουμε «διαφωτισμό» δεν είναι παρά μια ακόμη μορφή μυθολογίας. Σύμφωνα με την οπτική τους, η λογική σκέψη, αυτή η ιδιαιτερότητα που διακρίνει τον άνθρωπο από όλα τα υπόλοιπα πλάσματα, ανέκαθεν χρησιμοποιείται από αυτόν ως όργανο κυριαρχίας.

Υποταγή της φύσης στον άνθρωπο

Ήδη από το ξεκίνημα της ζωής του στον κόσμο, που ήταν αφιλόξενος και γεμάτος κινδύνους, ο άνθρωπος ήταν αναγκασμένος να εξασφαλίσει την επιβίωσή του, όντας σε διαρκή πόλεμο με τη φύση, με τον κίνδυνο του αφανισμού. Για την επιβίωσή του ξεκίνησε να δημιουργεί τον πολιτισμό, από την έναρξη του οποίου όμως συνέβη ένα γεγονός αποφασιστικής σημασίας: αντιμετωπίζοντας ουσιαστικά το δίλημμα να υποταχθεί στη φύση ή να υποτάξει τις δυνάμεις της φύσης, επέλεγε τη δεύτερη λύση. Η παγκόσμια ιστορία του ανθρώπου μαρτυρά τη συνεχή κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση. Αυτή η κυριαρχία έγινε εφικτή αρχικά μέσω της ταύτισης του ανθρώπου με τη φύση (μαγεία), ενώ ύστερα μέσω της αποστασιοποίησης από εκείνη (ορθός λόγος). Πάντως, κάθε βήμα από τη μαγεία στον διαφωτισμό έτεινε να ενοποιεί την πολυμορφία των μυθικών μορφών, ανάγοντάς τη στο ανθρώπινο υποκείμενο. Ο εργαλειακός λόγος, καθώς εξελίσσεται, επανέρχεται στις μυθικές καταβολές του, ελαχιστοποιεί το Είναι των πραγμάτων σε υπόστρωμα τεχνικής χειραγώγησης και εξουσιαστικού ελέγχου, παραμένοντας ριζωμένος στη φυσική δουλεία της προϊστορικής σκέψης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς αντιμετωπίζεται η φύση, αποτελούν τα ζώα. Ο Λόγος ανήκει στον άνθρωπο και τον αντιδιαστέλλει από το ζώο, το οποίο θεωρεί πως μπορεί να χρησιμοποιεί, πράγμα που καθιστά τον σύγχρονο καθηγητή ανατομίας που ορίζει τους σπασμούς του ως αντανακλαστικά, όμοιο με τον αρχαίο μάντη που τα θεωρούσε σημάδια των θεών.

Σημαντικό βήμα στην απομάγευση του φυσικού κόσμου υπήρξε ο Ιουδαϊσμός και η συνακόλουθη έλευση του Χριστιανισμού. Η χριστιανική θρησκεία ήταν που περιόρισε τη δύναμη της φύσης και έδωσε για πρώτη φορά απόλυτη προτεραιότητα στον άνθρωπο, μέσα στον οποίο θεώρησε ότι κατοικεί το θείο. Αυτή η ιδέα συναντάται φυσικά και στον Klages, όπως φάνηκε παραπάνω.

Η μετάβαση από τη μαγική σκέψη και τη μυθολογία προς τον διαφωτισμό, που σηματοδότησε και την ανάδειξη του λογικού υποκειμένου, παρουσιάζεται αλληγορικά και παραστατικά σε ένα από τα αρχαιότερα κείμενα-ντοκουμέντα του Δυτικού πολιτισμού, την Οδύσσεια. Όντας στο μεταίχμιο ανάμεσα στη μυθική αφήγηση και στην ιστορία του ανθρώπου, η Οδύσσεια εκφράζει ακριβώς αυτή τη σταδιακή απομάγευση. Πρωταγωνιστής του έπους είναι ο Οδυσσέας, ένας αυτοδημιούργητος και πανούργος εκμεταλλευτής ευκαιριών, ένας πρώιμος καπιταλιστής, ο οποίος κυριαρχεί πάνω στην άλογη φύση χρησιμοποιώντας δόλο και απάτη. Μέσα στην Οδύσσεια περιγράφεται η υπέρβαση του πρωτογονισμού των τροφοσυλλεκτών (Λωτοφάγοι) καθώς και της βάρβαρης περιόδου των ποιμένων και των κυνηγών (Κύκλωπες), ενώ ο Οδυσσέας εκτίθεται στους διάφορους άνομους πειρασμούς (π.χ. Σειρήνες, Καλυψώ) μέχρι να φτάσει στο στόχο του (Ιθάκη). Στη σύγκρουσή του με τον Κύκλωπα Πολύφημο, ο Οδυσσέας αυτοαναγορεύεται «Ούτις»: προκειμένου να τιθασεύσει τις άλογες δυνάμεις της φύσης απαρνιέται την προσωπική του ταυτότητα και γίνεται «ο Κανένας». Ακόμη και η πιστή σύζυγός του, η Πηνελόπη, συμβολικά αντιπροσωπεύει τον νόμιμο γάμο στην πατριαρχική κοινωνία των αστών. Σημαντικό βήμα στην απομάγευση του φυσικού κόσμου υπήρξε ο Ιουδαϊσμός και η συνακόλουθη έλευση του Χριστιανισμού. Η χριστιανική θρησκεία ήταν που περιόρισε τη δύναμη της φύσης και έδωσε για πρώτη φορά απόλυτη προτεραιότητα στον άνθρωπο, μέσα στον οποίο θεώρησε ότι κατοικεί το θείο. Αυτή η ιδέα συναντάται φυσικά και στον Klages, όπως φάνηκε παραπάνω.

Ο Max Horkheimer και ο Theodor W. Adorno στη Χαϊδελβέργη το 1964.

Η σταδιακή ενοποίηση της πραγματικότητας μέσω της αναγωγής της στο ανθρώπινο υποκείμενο συνδυάστηκε με την εργαλειακή χρήση της λογικής. Το αποκορύφωμα ήταν ο Διαφωτισμός, από τον οποίο ολόκληρη η φύση μαθηματικοποιήθηκε και έχασε ανεπιστρεπτί το μαγικό της χαρακτήρα. Στη φιλοσοφία του Kant γίνεται πλέον ορατή η πλήρης υποταγή της φύσης στο ανθρώπινο υποκείμενο και την αρχή της δικής του αυτοσυντήρησης. Εκείνος επεσήμανε την κατωτερότητα της φύσης και την ανωτερότητα του ανθρώπου, ο οποίος δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιείται ως μέσο. Ωστόσο, εξαιτίας της ισχυρής χρησιμοθηρίας του, ο Διαφωτισμός οδηγήθηκε σταδιακά προς την αυτοκαταστροφή: από την υποταγή της φύσης κατέληξε στην υποταγή του ανθρώπου στη φύση. Τα φυσικά ένστικτα και οι τυφλές ορμές εξεγέρθηκαν απέναντι στον λόγο και εκφράστηκαν μέσα του. Ο άνθρωπος κατέληξε να γίνεται συνεχώς αντικείμενο εκμετάλλευσης. Σύμφωνα με τους Horkheimer και Adorno, τόσο η προϊστορική φάση της μαγείας όσο και αυτή της έλλογης σκέψης προδίδουν την αποτυχία του ανθρώπου να προσαρμοστεί οργανικά στον φυσικό κόσμο που τον περιβάλλει: ο τρόμος των πρωτόγονων απέναντι στη φύση αντικαταστάθηκε απλώς από την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου έξω από αυτή. Αυτή η πορεία του διαφωτισμού στην ίδια του την αυτοαναίρεση, έγινε για πρώτη φορά κατανοητή από τα κείμενα των De Sade και Nietzsche, οι οποίοι διακήρυξαν τολμηρά την ταύτιση της κυριαρχίας με τον ορθό λόγο. Η ακραία συνέπεια αυτής της κυριαρχίας, ο φασισμός, αποτελεί την εξέγερση της καταπιεσμένης φύσης εναντίον της ανθρώπινης κυριαρχίας, που γίνεται όμως άμεσα χρήσιμη στην κυριαρχία. Με την αυτοκαταστροφή του ο διαφωτισμός οδηγείται ως τα ακρότατα λογικά του όρια και τότε η επιστροφή στη βαρβαρότητα είναι γεγονός.

Η φύση ως «απειλή»

Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης Marshall Sahlins Μτφρ. Νίκος Κούρκουλος Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2010 Σελ. 154, τιμή εκδότη €13,10

Η πολιτική κριτική μετατρέπεται με τη Σχολή της Φρανκφούρτης σε κριτική του Δυτικού πολιτισμού. Ποια είναι τότε όμως η αιτία που ο Δυτικός άνθρωπος, σε αντίθεση με άλλους, ένιωσε εξαρχής την ανάγκη να κατακτήσει τον κόσμο; Από πού προέρχεται αυτή η εχθρότητα απέναντι στη φύση; Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Marshall Sahlins, ο Δυτικός πολιτισμός, ήδη από γενέσεώς του διακατέχεται από ένα βασικό δίπολο, το οποίο τον προσδιορίζει: πρόκειται για το αντιθετικό δίπολο φύση-πολιτισμός, στο οποίο η φύση ενίοτε λαμβάνει θετικό πρόσημο (π.χ. Rousseau), κατά κανόνα όμως έχει τον αρνητικό ρόλο και ο πολιτισμός παρουσιάζεται ως αναγκαίο μέτρο προφύλαξης από τον φυσικό κίνδυνο αλληλοσκοτωμού των ανθρώπινων όντων. Ήδη από την Αρχαιότητα υπήρχε το δίλημμα ανάμεσα σε μια εξισωτική και σε μια ιεραρχική τάση, πάντα όμως με στόχο να αποφεύγονται οι συνέπειες της κακής ανθρώπινης φύσης. Μέσω του Hobbes, επιβιώνει το «φάντασμα» του Θουκυδίδη της Αρχαιότητας και διαποτίζει σχεδόν το σύνολο της Δυτικής παράδοσης. Στον Μεσαίωνα, θα μεταχειριστούν αυτή την ιδέα (μεταμφιέζοντάς τη ως προπατορικό αμάρτημα) για να κατασκευάσουν μια ιδεολογία της μοναρχίας. Στην πολιτική θεωρία των Νεότερων Χρόνων, η πίστη στην κακή φυσική κατάσταση θα χρησιμοποιηθεί με δύο κυρίως τρόπους: είτε ως επιχείρημα υπέρ της εύρεσης μιας εξουσιαστικής αρχής και επομένως νομιμοποιητικό μέσο της απόλυτης μοναρχίας, είτε ως ανάγκη εξισορρόπησης των ανθρώπινων συμφερόντων από μια ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση: ακόμη και το Αμερικανικό Σύνταγμα κατασκευάστηκε με τέτοιες προθέσεις. Με τον καπιταλισμό, η μοχθηρότητα της ανθρώπινης φύσης μετατράπηκε σε φυσική ιδιοτέλεια που ωφελεί το κοινωνικό σύνολο. Όπως, όμως, τονίζει ο Sahlins, ο πολιτισμός όχι μόνο είναι παρών από την αρχή της φυσικής διαμόρφωσης του ανθρώπου (και μάλιστα είναι εξήντα φορές προγενέστερος χρονικά από το είδος μας), αλλά οι περισσότεροι ανθρώπινοι πολιτισμοί ανά τον κόσμο συλλαμβάνουν την ανθρώπινη φύση ως κάτι που φτιάχνεται από τον πολιτισμό, μέσα σε κοινωνικούς σχηματισμούς. 

«Ισχυρίζομαι ότι έχουμε εδώ μια αποκλειστικά δυτική μεταφυσική, γιατί προϋποθέτει μιαν αντίθεση μεταξύ φύσης και πολιτισμού που είναι διακριτικό σημάδι του δικού μας φολκλόρ – σε αντιδιαστολή με τους πολλούς λαούς που, αντί να πιστεύουν πως οι άνθρωποι είναι βασικά κτήνη, θεωρούν πως τα κτήνη είναι βασικά άνθρωποι».

Εκείνοι θεωρούν τη ζωή (και μερικές φορές, μέχρι και τον ίδιο τον θάνατο) όχι ατομιστικά αλλά ως διαπροσωπικές σχέσεις, έχοντας ως βασική παραδοχή τους ότι ο άνθρωπος δεν είναι κάτι, αλλά σχηματίζεται μέσα στον πολιτισμό. Ακόμη και στη Δύση υπάρχει αυτή η ιδέα σε ορισμένες εξαιρέσεις: διανοητές όπως ο Αριστοτέλης, ο Pico και ο Marx αλλά και αρκετοί σύγχρονοι Ανθρωπολόγοι. Καμία άλλη πολιτισμική παράδοση (ούτε καν η κινεζική) δεν διαθέτει μια τέτοια αρνητική στάση απέναντι στον άνθρωπο. Για τον Sahlins, η σκέψη της Δύσης στηρίζεται σε ένα ψέμα.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

Ο άνθρωπος και η γη
Λούντβιχ Κλάγκες
Μτφρ. Γιώργος Στεφανίδης
Μάγμα 2020
Σελ. 80, τιμή εκδότη €8,00