Ο αντιδραστικός μοντερνισμός, ο Όσβαλντ Σπένγκλερ και το «εφευρετικό αρπακτικό»

Πώς συνδυάζεται η τεχνολογική καινοτομία με μια οπισθοδρομική και αντιφιλελεύθερη ιδεολογία; Είναι δυνατό τα επιτεύγματα της Νεωτερικότητας στη Δύση να χρησιμοποιηθούν εναντίον της;

Σύμφωνα με τον πολυβραβευμένο Αμερικανό ιστορικό Τζέφρι Χερφ, θεμελιώδους σημασίας για τον ναζισμό ως ιδεολογία και πρακτική ήταν «ο παράδοξος συνδυασμός ανορθολογισμού και τεχνικής», μια στάση παράδοξη, που συγκεφαλαιώνεται από την οξύμωρη έννοια «αντιδραστικός μοντερνισμός».

Σύμφωνα με τον πολυβραβευμένο Αμερικανό ιστορικό Τζέφρι Χερφ, θεμελιώδους σημασίας για τον ναζισμό ως ιδεολογία και πρακτική ήταν «ο παράδοξος συνδυασμός ανορθολογισμού και τεχνικής», μια στάση παράδοξη, που συγκεφαλαιώνεται υπό την οξύμωρη έννοια «αντιδραστικός μοντερνισμός». Αυτή η αντιμοντερνιστική εξέγερση στη Γερμανία εξηγείται από τον Χερφ μέσω της ιστορικής πορείας της προς τη Νεωτερικότητα: η εκβιομηχάνιση υπήρξε καθυστερημένη, γοργή, αλλά και βαθιά, χωρίς να έχει προηγηθεί μια αστική επανάσταση, ενώ η αστικοποίηση, ο πολιτικός φιλελευθερισμός και ο Διαφωτισμός παρέμεναν αδύναμοι.

Μια σημαντική απόπειρα επίλυσης της συγκεκριμένης αντίθεσης επιχείρησε ένα νέο ρεύμα αντιφιλελεύθερων διανοουμένων, το οποίο εγκωμίαζε την τεχνολογία και την εκβιομηχάνιση, συνάμα όμως επεδίωκε την αποκοπή τους από τον ωφελιμισμό και τα καπιταλιστικά ιδεώδη, καθώς και την υποταγή τους στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα της Γερμανίας. Το εν λόγω ρεύμα Δεξιών διανοουμένων αναδύθηκε κατά το τρίτο μισό του 19ου αιώνα στη Γερμανία, μετά την οριστική ήττα του παραδοσιακού συντηρητισμού που εξέφραζε τα συμφέροντα της κληρονομικής αριστοκρατίας. Σε αυτό το ρεύμα, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου ήταν ο παράδοξος συνδυασμός ανορθολογισμού και τεχνολατρείας, έχει δοθεί η οξύμωρη ονομασία «αντιδραστικός μοντερνισμός». Το κίνημα του αντιδραστικού μοντερνισμού ευνόησε (εκούσια ή ακούσια) την αποδοχή του Χίτλερ, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι εκπρόσωποί του (μεταξύ αυτών και ο Σπένγκλερ) δύσκολα θα μπορούσαν να θεωρηθούν Ναζί.

Στο βιβλίο αυτό, που γράφτηκε αρχικά ως διατριβή για το Πανεπιστήμιο του Μπράνταϊς (Brandeis University), ο Χερφ τοποθετεί στο ρεύμα του «αντιδραστικού μοντερνισμού τους εξής Γερμανούς διανοουμένους: Καρλ Σμιτ, Ερνστ Γιούνγκερ, Γουέρνερ Σόμπαρτ, Όσβαλντ Σπένγκλερ, Χανς Φράιερ και Μάρτιν Χάιντεγκερ, αν και τονίζει ότι ο τελευταίος καταχρηστικά μονάχα θα μπορούσε να θεωρηθεί μέρος του κινήματος, αφού η οπτική του στην τεχνολογία ήταν ως επί το πλείστον αρνητική. Για τους αντιδραστικούς μοντερνιστές (με εξαίρεση τον Σόμπαρτ, που τηρούσε από πριν μια τέτοια στάση), η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου απενοχοποίησε την τεχνολογία στα μάτια τους, αλλά και οδήγησε σε μια ιδιόμορφη τεχνολατρεία, που θα μπορούσε να πει κανείς ότι θυμίζει αρκετά το φετίχ στις πανάρχαιες ανιμιστικές θρησκείες. Στόχος δεν ήταν άλλος από την επαναμάγευση της τεχνολογίας και, σε τελική ανάλυση, ολόκληρου του κόσμου.

H κατάσταση της γοργής εκβιομηχάνισης με απουσία νεωτερικών δομών εξηγεί τις αντιθέσεις στο ιδεολογικό ρεύμα των Γερμανών διανοουμένων που ονομάστηκε «συντηρητική επανάσταση» και (εκούσια ή ακούσια) προλείανε την ιδεολογική επικράτηση του Χίτλερ: από τη μια πλευρά βρίσκονταν η παραγωγή, η τεχνολογία, που ήταν γνήσια «γερμανικά στοιχεία», από την άλλη ήταν η «μη παραγωγική» σφαίρα της οικονομίας, με τις τράπεζες και το εμπόριο, τα οποία ταυτίζονταν στη σκέψη τους με τους Εβραίους.

Με λίγα λόγια, αντίθετα με τους ισχυρισμούς της Σχολής της Φρανκφούρτης, ήταν όχι η δύναμη αλλά η ασθενικότητα του Διαφωτισμού στη Γερμανία που οδήγησε στον αντιδραστικό μοντερνισμό. Η συντηρητική επανάσταση δεν ήταν παρά μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της αδυναμίας και των φιλελεύθερων αξιών μέσα σε μια χώρα που εκβιομηχανίστηκε γοργά και βαθιά. Αυτή η κατάσταση της γοργής εκβιομηχάνισης με απουσία νεωτερικών δομών εξηγεί τις αντιθέσεις στο ιδεολογικό ρεύμα των Γερμανών διανοουμένων που ονομάστηκε «συντηρητική επανάσταση» και (εκούσια ή ακούσια) προλείανε την ιδεολογική επικράτηση του Χίτλερ: από τη μια πλευρά βρίσκονταν η παραγωγή, η τεχνολογία, που ήταν γνήσια «γερμανικά στοιχεία», από την άλλη ήταν η «μη παραγωγική» σφαίρα της οικονομίας, με τις τράπεζες και το εμπόριο, τα οποία ταυτίζονταν στη σκέψη τους με τους Εβραίους. Για παράδειγμα, ο κοινωνιολόγος Γουέρνερ Σόμπαρτ ταύτιζε τους Εβραίους με τη λογική της αγοράς, ενώ τους Γερμανούς με την παραγωγική εργασία και την τεχνολογία.

Με τη σειρά του, ο Σπένγκλερ προσπαθούσε ακούραστα να συμφιλιώσει ανορθολογικές και ρομαντικές παραδόσεις με τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση που συνέβαινε εκείνον τον καιρό στη Γερμανία. Εκτός από τους δύο ογκώδεις τόμους του βιβλίου Η παρακμή της Δύσης, ο Σπένγκλερ είναι και ο συγγραφέας του μικρότερου πονήματος Ο άνθρωπος και η τεχνική, το οποίο αποτελεί κατά κάποιον τρόπο τη συνέχεια του προηγούμενου και χαρακτηριστικό δείγμα γραφής του αντιδραστικού μοντερνισμού. Στην πραγματικότητα, ο Σπένγκλερ είναι ένας ηρωικός μηδενιστής στα πρότυπα του Νίτσε, τον οποίο θαύμαζε τόσο ώστε είχε ζητήσει να ταφεί με τον Ζαρατούστρα (και τον Φάουστ) πάνω στο στήθος του. Μέσα στις σελίδες του, ο αναγνώστης παρασύρεται και συλλαμβάνει τον κόσμο μας ως έναν ανηλεή και τρομερό αγώνα. Αυτός ο ανηλεής και τρομερός αγώνας είναι η ίδια η ζωή. Από την πρώτη στιγμή που έκανε την εμφάνισή του ο άνθρωπος στον κόσμο, επιδίωξή του είναι να κυριαρχεί, σκοτώνοντας και εκμηδενίζοντας, μας λέει με κυνισμό ο Σπένγκλερ. Μάλιστα, ισχυρίζεται, σε πλήρη συμφωνία με τον Νίτσε, ότι υπάρχουν δύο ηθικές, οι οποίες αντιστοιχούν σε δύο είδη ζώων: αυτή των «αρπακτικών» και εκείνη των «φυτοφάγων». Τα φυτοφάγα ζώα είναι αυτά που από τη φύση τους απειλούνται και ηττώνται στον αγώνα της ζωής, σε αντίθεση με τα σαρκοφάγα, που είναι προορισμένα να επικρατούν και να πολεμούν. Αν τα (ανώτερα) φυτοφάγα κυριαρχούνται κυρίως από την όσφρηση, τα (ανώτερα) αρπακτικά κυριαρχούν πρωτίστως μέσω της όρασης. Το αρπακτικό ζώο βλέπει και εντοπίζει το θήραμά του πριν τελικά του επιτεθεί. «Το αρπακτικό» γράφει χαρακτηριστικά ο Σπένγκλερ «είναι η ύψιστη μορφή της ελεύθερα κινούμενης ζωής».

Ενώ όλα τα αρπακτικά διαθέτουν όπλα, ο άνθρωπος είναι το μοναδικό από αυτά που έχει τη δυνατότητα να επιλέγει τα όπλα του. Και μάλιστα, όχι απλώς τα επιλέγει αλλά τα κατασκευάζει με τις δημιουργικές ικανότητές του. Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος είναι προικισμένος με ανωτερότητα απέναντι σε ολόκληρη την υπόλοιπη φύση.

Ένα είδος αρπακτικού ζώου είναι και ο άνθρωπος. Σε αντίθεση όμως με τα υπόλοιπα είδη, εκείνος διαθέτει μια ιδιαίτερη ικανότητα: πρόκειται για την τεχνική. Ενώ η τεχνική των υπόλοιπων αρπακτικών (δηλαδή το ένστικτο) είναι ιστορικά αμετάβλητη, στην περίπτωση του ανθρώπου η ατομικότητα δραπετεύει από τον καταναγκασμό του είδους. Μια παρόμοια ιδέα θα εκφράσει περίπου την ίδια περίοδο ο Γάλλος φιλόσοφος Ανρί Μπεργκσόν. Η διαφορά ανάμεσα στον βιταλισμό του Μπεργκσόν και σε εκείνον του Σπένγκλερ είναι ο μηδενισμός του τελευταίου. Η ανθρώπινη τεχνική, σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, διαθέτει τις εξής ιδιότητες: είναι συνειδητή, αυθαίρετη, μεταβλητή, προσωπική και εφευρετική. Ο άνθρωπος διαθέτει το προνόμιο να είναι εκείνος ο κατασκευαστής της ζωής του. Αυτό είναι που ονομάζουμε «πολιτισμό» και σε αυτό συνίσταται το μεγαλείο αλλά και η συμφορά του. Το ανθρώπινο ον αποτελεί το μοναδικό «εφευρετικό αρπακτικό», το οποίο έχει την ικανότητα να δημιουργεί πολιτισμό χάρη στην εφευρετικότητά του. Ενώ όλα τα αρπακτικά διαθέτουν όπλα, ο άνθρωπος είναι το μοναδικό από αυτά που έχει τη δυνατότητα να επιλέγει τα όπλα του. Και μάλιστα, όχι απλώς τα επιλέγει αλλά τα κατασκευάζει με τις δημιουργικές ικανότητές του. Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος είναι προικισμένος με ανωτερότητα απέναντι σε ολόκληρη την υπόλοιπη φύση.

Για τον Σπένγκλερ, με το ανθρώπινο είδος προστίθεται στα αρπακτικά μια νέα ιδιότητα, η οποία συμπληρώνει την όραση: πρόκειται για τη δύναμη του χεριού, με την οποία ο άνθρωπος κατασκευάζει τα εργαλεία και τις διάφορες εφευρέσεις του. Εδώ συναντάται για πρώτη φορά η διάκριση της φύσης από την «τέχνη» (με τη σημασία της κατασκευής). Αν το μάτι χρησιμεύει στο να ερευνά αιτίες και αποτελέσματα, το χέρι εξετάζει τα μέσα και τους σκοπούς. Σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, η δύναμη της όρασης και η δύναμη του χεριού αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικούς τύπους μέσα στο ανθρώπινο είδος: αφενός του ανθρώπου της αλήθειας, στον οποίο ανήκουν οι λόγιοι, οι φιλόσοφοι και οι ιερείς, και αφετέρου στον άνθρωπο των γεγονότων, δηλαδή των πολιτικό, τον στρατιωτικό και τον έμπορο. Εύκολα εντοπίζει κανείς παραλληλισμούς με όσα έγραφε ο Χάιντεγκερ την ίδια περίοδο.

Από τις συγκρούσεις των ανθρώπινων αρπακτικών γεννιέται ο πόλεμος και η πολιτική, η οποία αποτελεί τη συνέχισή του με διαφορετικά μέσα. Η ίδια η ύπαρξη κρατών δεν είναι τίποτε άλλο από την εξωτερίκευση της εσωτερικής τάξης ενός λαού και η ειρηνική συνύπαρξη στηρίζεται πάντοτε σε ένα Δίκαιο που αποτελεί το δίκαιο του ισχυρότερου. Πού έγκειται όμως τότε η τραγωδία του ανθρώπου, για την οποία έγινε λόγος; Σύμφωνα πάντα με τον Σπένγκλερ, ο τραγικός χαρακτήρας της ζωής του ανθρώπου στον κόσμο έγκειται στη διάστασή του από τη φύση. Ο άνθρωπος, ως δημιουργικό ον, έχει αποσπασθεί από τα δεσμά της φύσης και με κάθε καινούργιο δημιούργημά του αυτή η απομάκρυνση μεγαλώνει. Το σημαντικό είναι όμως ότι σε αυτόν τον αγώνα η φύση είναι ισχυρότερη: ο άνθρωπος παραμένει εξαρτημένος από αυτή και όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί του παρελθόντος που ήκμασαν και τελικά πέθαναν είναι μνημεία ενός τέτοιου αγώνα. Η ανθρωπότητα θα αγωνιστεί ως το τέλος ενάντια στη φύση, είναι όμως καταδικασμένη να ηττηθεί. Η θεώρηση των ανθρώπινων πολιτισμών ως οντοτήτων που γεννιούνται, ωριμάζουν και πεθαίνουν, προσδιορίζει και τη σύλληψη του Σπένγκλερ για την παρακμή της Δύσης, την οποία ο ίδιος έβλεπε να επίκειται.

Το κατά Σπένγκλερ μοιραίο λάθος του Δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού ήταν ότι διέδωσε την τεχνική γνώση που κατείχε στους λαούς όλου του κόσμου. Στην εποχή μας αναδύεται μια βιομηχανική παραγωγή σε περιοχές όπως η Ανατολική Ασία, η Νότια Αφρική και η Λατινική Αμερική.

Ωστόσο, η τραγωδία του ανθρώπου παίρνει και μια διαφορετική μορφή. Είδαμε ότι προκειμένου να εξεγερθεί απέναντι στη μητέρα-φύση, ο άνθρωπος δημιουργεί τον πολιτισμό. Ωστόσο, ένα νέο πρόβλημα είναι ότι τελικά καταλήγει να γίνει εξαρτημένος από το ίδιο το δημιούργημά του. Έτσι, το ανθρώπινο αρπακτικό καταλήγει να κατασκευάζει μόνο του τα κάγκελα της φυλακής του. Εδώ φτάνουμε στο κύριο θέμα του βιβλίου: μέσα στην πλειάδα των ανθρώπινων πολιτισμών που πέρασαν και περνούν από τον κόσμο μας, υπάρχει ένας που είναι ο πιο σπουδαίος, ο πιο συγκλονιστικός και ο πιο τραγικός από όλους: πρόκειται για τον Δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, με τον οποίο η τραγική και άνιση πάλη ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο φτάνει στο αποκορύφωμά της. Ο Σπένγκλερ αποκαλεί τον Δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό «φαουστικό», επειδή η αντίθεση μεταξύ των δύο κύριων ανθρώπινων τύπων (πολεμιστής και έμπορος αφενός και ιερέας ή λόγιος αφετέρου) εμφανίζεται με την πλέον ασυμβίβαστη και δυσεπίλυτη μορφή. Ο Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός δεν εξεγείρεται απλώς ενάντια στη φύση, αλλά επιδιώκει να υποδουλώσει τις ίδιες τις δυνάμεις της υπέρ του, κάτι που ιστορικά έγινε εφικτό με την ανακάλυψη της νεότερης επιστήμης και την τεχνολογία. Οι τεχνολογικές εφευρέσεις του Δυτικοευρωπαίου ανθρώπου δεν προέρχονται από κάποιο ωφελιμιστικό πνεύμα, αλλά αντίθετα εκφράζουν την προσωπική απόλαυση που αισθάνεται από αυτές και, σε τελική ανάλυση, την επιθυμία του να γίνει θεός. Φτάνουμε έτσι στον 20ό αιώνα, μια εποχή κατά την οποία η διαρκής εκμηχάνιση του κόσμου μας οδηγείται σε ένα επικίνδυνο σημείο. Ολόκληρος ο κόσμος κυριαρχείται από το τεχνικό πνεύμα το οποίο υποτάσσει τη φύση (ζώα, φυτά, ακόμη και αυτόχθονες φυλές στα πέρατα του κόσμου) στα σχέδιά του. Η φαουστική ανάγκη για κυριαρχία στη φύση νιώθει ότι φτάνει στον κορεσμό της: η ανθρωπότητα αρχίζει να αναζητά την επιστροφή σε απλούστερες μορφές ζωής. Το κατά Σπένγκλερ μοιραίο λάθος του Δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού ήταν ότι διέδωσε την τεχνική γνώση που κατείχε στους λαούς όλου του κόσμου. Στην εποχή μας αναδύεται μια βιομηχανική παραγωγή σε περιοχές όπως η Ανατολική Ασία, η Νότια Αφρική και η Λατινική Αμερική. Οι λαοί εκείνων των χωρών, που συνηθίζουν να ζουν με ολιγάρκεια και επιδεξιότητα, αργά ή γρήγορα θα αρχίσουν να κλονίζουν την οικονομική κυριαρχία του «λευκού ανθρώπου». Οι καταπιεστές θα στραφούν αργά ή γρήγορα ενάντια στον καταπιεστή τους. Μπορεί να υπάρξει κάποια διαφυγή από αυτό που φαίνεται να σηματοδοτεί την αναπότρεπτη παρακμή της Δύσης; Η απάντηση του Σπένγκλερ είναι κατηγορηματική:

«Είμαστε τέκνα αυτής της εποχής και πρέπει να διαβούμε μέχρι τέλους τον δρόμο που προορίζεται για εμάς. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Έχουμε καθήκον να μείνουμε στις θέσεις μας, σα χαμένα οχυρά, χωρίς ελπίδα χωρίς σωτηρία. Να μείνουμε στη θέση μας όπως εκείνος ο Ρωμαίος στρατιώτης, τα οστά του οποίου βρέθηκαν στην Πομπηία, πεθαίνοντας επειδή κατά την έκρηξη του Βεζούβιου κανείς δεν θυμήθηκε να τον απαλλάξει από τα καθήκοντά του. Αυτό θα πει μεγαλείο, αυτό σημαίνει να διαθέτεις μέταλλο. Αυτό το ένδοξο τέλος είναι το μοναδικό πράγμα που δεν μπορεί κανείς να στερήσει από τον άνθρωπο».

Ο Όσβαλντ Σπένγκλερ, φιλόσοφος του πολιτισμού και της ιστορίας, γεννήθηκε το 1880 στο Μπλάνκενμπουργκ (Χαρτς). Το 1918 και το 1922 κυκλοφόρησε το μεγάλο δίτομο έργο του Η παρακμή της Δύσης, που με την απαισιόδοξη ερμηνεία της ιστορίας και του πολιτισμού προκάλεσε αμέσως βαθύτατη εντύπωση στην απογοητευμένη από τα αποτελέσματα του πολέμου αστική τάξη και έμελλε να γνωρίσει παγκόσμια επιτυχία. Το 1919 απέρριψε την πρόταση του Πανεπιστημίου του Γκαίττινγκεν να αναλάβει μια έδρα φιλοσοφίας διότι ήθελε να συνεχίσει απερίσπαστος το έργο του.

Με αυτά τα λόγια το βιβλίο φτάνει στο τέλος του. Ωστόσο, οι νεότεροι διανοούμενοι του αντιδραστικού μοντερνισμού (και ιδιαίτερα ο Ερνστ Γιούνγκερ) δεν θα συμμεριστούν αυτή τη μοιρολατρική απαισιοδοξία για την παρακμή της φαουστικής βούλησης. Αντίθετα, θα επιδιώξουν την αναβίωσή της μέσα από μια πολιτισμική επανάσταση της (Άκρας) Δεξιάς. Ο Χίτλερ θα αποπειραθεί αργότερα να πραγματοποιήσει την πολιτισμική επανάσταση που εκείνοι οι διανοούμενοι επαγγέλλονταν, με τη διαφορά ότι εκείνος θα δώσει σαφείς βιολογικές προεκτάσεις στις διχοτομήσεις τους. Ο αντιδραστικός μοντερνισμός θα λάβει τότε έναν καθαρά ρατσιστικό χαρακτήρα, στον οποίο θα υποταχθούν όχι μονάχα οι στοχασμοί των διανοούμενων αλλά και οι υπολογισμοί των μηχανικών. Ο αντιδραστικός μοντερνισμός ήταν η τελευταία και ίσως η επιδραστικότερη εκδοχή της συντηρητικής επανάστασης, χάρη στην οποία η τελευταία συμφιλιώθηκε με την εκβιομηχάνιση και την τεχνολογική ανάπτυξη. Συγχρόνως, ήταν και ο σύνδεσμος ανάμεσα στις γερμανικές παραδόσεις και τη ναζιστική ιδεολογία, η οποία μετέτρεψε την πολιτισμική τους παράδοση σε έναν ακραίο αντισημιτισμό, απελευθερώνοντας τη γερμανική τεχνολογία από το «εβραϊκό στοιχείο», με συνέπειες που είναι γνωστές σε όλους μας σήμερα. Υπήρξε όμως αντιδραστικός μοντερνισμός στην κουλτούρα άλλων χωρών; Αν και αναγνωρίζει τέτοιες μεμονωμένες περιπτώσεις (π.χ. Φιλίππο Τομάζο Εμίλιο Μαρινέτι στην Ιταλία, Γουίντχαμ Λιούις [Wyndham Lewis] στην Αγγλία και τον πρωτοπόρο βιομήχανο Χένρι Φορντ στην Αμερική), ο Χερφ ισχυρίζεται πως ο αντιδραστικός μοντερνισμός σε συλλογικό επίπεδο ήταν μια καθαρά «γερμανική» υπόθεση. Ο ιδεολογικός παροξυσμός του ναζισμού βάδιζε χέρι χέρι με την τεχνολογική εξέλιξη και πολλές φορές μάλιστα την καθοδηγούσε. Οι προσεγγίσεις απέναντι στο ναζιστικό φαινόμενο, σύμφωνα με τον Χερφ, διαιρούνται σε δύο τάσεις: η πρώτη το συλλαμβάνει ως συνέπεια της γερμανικής εναντίωσης στην τεχνολογία την περίοδο του Μεσοπολέμου, ενώ η δεύτερη θεωρεί την τεχνοκρατία ως υπεύθυνη για τη ναζιστική φρίκη που ονομάζεται Άουσβιτς. Ο Χερφ αντικρούει και τις δύο: το χιτλερικό καθεστώς δεν ακολούθησε ποτέ τον αντιβιομηχανισμό, ούτε όμως συμπεριφέρθηκε όπως επιτάσσει μια τεχνοκρατική λογική. Το Τρίτο Ράιχ αποδεχόταν πλήρως την τεχνολογία, αλλά υπέτασσε αυτή και το τεχνοκρατικό πνεύμα πάνω σε μια ολότελα ανορθολογική ρατσιστική ουτοπία. Εκεί έγκειται ο ιδιαίτερα καταστροφικός χαρακτήρας του. Κατά ειρωνεία της τύχης όμως, αυτή ακριβώς η υποταγή της τεχνολογίας στον ακραίο ανορθολογισμό και ρομαντισμό της ναζιστικής ιδεολογίας θα συντελέσει, σύμφωνα με τον Χερφ, στην τελική αυτοκαταστροφή του Χίτλερ κάτω από τα συντρίμμια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

→ Στην κεντρική εικόνα: Πίνακας του René Magritte © Royal Museum of Fine Arts, Brussels.

---

Ο άνθρωπος και η τεχνική

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ OSWALD SPENGLER

Αντιδραστικός μοντερνισμός

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEFFREY HERF