Για το βιβλίο του Κάρλο Ροσέλι «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός» (μτφρ. Αχιλλέας Καλαμάρας, εισαγωγή: Θανάσης Γιαλκέτσης, επίμετρο: Serge Audier, Γιώργος Σιακαντάρης, εκδ. Πόλις).
Του Μύρωνα Ζαχαράκη
Ακούμε τόσα πολλά για τον σοσιαλισμό, τα τελευταία χρόνια. Τι είναι όμως ο σοσιαλισμός; Σύμφωνα με το Λεξικό Μπαμπινιώτη:
«Σοσιαλισμός είναι η θεωρία και το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, όπου τα μέσα παραγωγής και κατανομής των αγαθών κατέχονται και ελέγχονται από κοινωνικές ομάδες ή το κράτος και όχι από ιδιώτες, οπότε η ατομική ιδιοκτησία και η κατανομή του εισοδήματος υπόκεινται στον κοινωνικό έλεγχο, κατ' αντιδιαστολή προς τον καπιταλισμό και τον φιλελευθερισμό».
Είναι ίσως γνωστό ότι ο όρος «σοσιαλισμός» οφείλεται στον Pierre Leroux, Γάλλο πολιτικό της Αριστεράς. Στο βιβλίο του Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός, ο Carlo Roselli υποδεικνύει ότι για την επίτευξη του παραπάνω σχεδίου, το πρώτο αναγκαίο βήμα είναι να αποδεσμευθεί ο Σοσιαλισμός από τη μαρξιστική ιδεολογία, με την οποία συμπορεύτηκε στο παρελθόν. Ο συγγραφέας του, ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια, εντάχθηκε στο Σοσιαλιστικό κόμμα και στον αντιφασιστικό αγώνα ενάντια στον Mussolini, ενώ συμμετείχε και στον Ισπανικό Εμφύλιο. Το 1937, σε ηλικία μόλις 38 ετών, δολοφονήθηκε μαζί με τον αδελφό του Nello Rosselli στη Γαλλία, από μέλη της τρομοκρατικής οργάνωσης "La Cagoule", η οποία έδρασε σε συνεργασία με τις ιταλικές μυστικές υπηρεσίες.
Ο Carlo και ο Nello Roselli |
Μια νέα αδικία είχε πάρει τη θέση της παλιάς. Τότε εμφανίστηκε ο Σοσιαλισμός, ένα νέο κίνημα που στόχευε την οικονομική παρέμβαση για να βοηθήσει τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.
Ιστορικά, ο Φιλελευθερισμός έκανε την εμφάνισή του ως μέσο προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου από την αυθαίρετη καταπίεση του κράτους και της εκκλησίας, αλλά στην πορεία, καθώς αναπτύχθηκε ο Καπιταλισμός, μετατράπηκε σε ιδεολογικό όργανο της αστικής τάξης για την καταπίεση του προλεταριάτου, υποστηρίζει ο Roselli. Μια νέα αδικία είχε πάρει τη θέση της παλιάς. Τότε εμφανίστηκε ο Σοσιαλισμός, ένα νέο κίνημα που στόχευε την οικονομική παρέμβαση για να βοηθήσει τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.
Γρήγορα όμως και ο Σοσιαλισμός κατέληξε να είναι ένας βίαιος ολοκληρωτισμός, όπου μια συντηρητική ελίτ γραφειοκρατών καταπιέζει αβάσταχτα αμέτρητες ανθρώπινες ζωές. Τώρα λοιπόν που και η σοσιαλιστική πίστη έχει χρεοκοπήσει, είναι ανάγκη να επινοηθεί ένα νέο ιδεώδες επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων. Είναι όμως αναγκαίο αυτό το νέο ιδεώδες, αν θέλει να επιβιώσει, να αποφύγει τα λάθη του Φιλελευθερισμού και του Σοσιαλισμού. Είναι ανάγκη να συνδυάζει τον ελληνικό σεβασμό στην ανθρώπινη ελευθερία (Φιλελευθερισμός) με τον εβραϊκό μεσσιανικό πόθο συναδέλφωσης των ανθρώπων (Σοσιαλισμός).
Ο Καπιταλισμός κατόρθωσε να υπερβεί τις αντιφάσεις που υποτίθεται ότι θα οδηγούσαν στην αυτοκαταστροφή του. Οι κραυγαλέες κοινωνικές ανισότητες ξεπεράστηκαν και αντί για την ουτοπική κοινωνία που οραματιζόταν ο Marx ήρθε ο εκδημοκρατισμός των εργοστασίων, η μείωση του ωραρίου και η αύξηση των μισθών των εργατών.
Με αφορμή αυτό, ο Ιταλός φιλόσοφος σκιαγραφεί την ιστορία του Μαρξισμού, την οποία συνοψίζει σε τρεις διαδοχικές περιόδους: τη θρησκευτική, την κριτική και εκείνη της υπέρβασης. Ο Marx υποστήριξε ότι κάθε μεταβολή της ανθρωπότητας έρχεται όχι με ελεύθερη επιλογή αλλά νομοτελειακά, ως αναγκαίο αποτέλεσμα αλλαγής των παραγωγικών δυνάμεων. Την ίδια στιγμή, ο ίδιος εξήγγειλε με προφητικό ύφος το τέλος της αστικής τάξης, στηρίζοντάς το στην ανάλυση που είχε κάνει πάνω στην ανθρώπινη ιστορία. Αυτός ο συνδυασμός θετικιστικής σκέψης με προφητικό ύφος αρχικά είχαν ισχυρή επίδραση πάνω στις εξαθλιωμένες και αμόρφωτες μάζες, αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν γρήγορα ως ιερά και αναμφισβήτητα δόγματα, προκαλώντας σκληρό πόλεμο εναντίον του Καπιταλισμού.
Στην πρώτη φάση του, ο Μαρξισμός, αυτό το νέο ισχυρό κίνημα, κέρδιζε όλο και μεγαλύτερο έδαφος στις κοινωνίες του κόσμου, όπου έμοιαζε να είναι μια νέα θρησκεία. Για μερικές δεκαετίες το τέλος του Καπιταλισμού έμοιαζε αναπότρεπτο και ένας καινούργιος φαινόταν να κάνει την εμφάνισή του. Ωστόσο, οι προβλέψεις των Μαρξιστών και του ίδιου του Marx αποδείχτηκαν εσφαλμένες: ο Καπιταλισμός κατόρθωσε να υπερβεί τις αντιφάσεις που υποτίθεται ότι θα οδηγούσαν στην αυτοκαταστροφή του. Οι κραυγαλέες κοινωνικές ανισότητες ξεπεράστηκαν και αντί για την ουτοπική κοινωνία που οραματιζόταν ο Marx ήρθε ο εκδημοκρατισμός των εργοστασίων, η μείωση του ωραρίου και η αύξηση των μισθών των εργατών. Επιπλέον, το πρόσφατο πείραμα της Ε.Σ.Σ.Δ, του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους στον κόσμο, απέτυχε να πραγματοποιήσει τα υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας και ευημερίας που είχε υποσχεθεί.
Οι Σοσιαλιστές που είχαν προσηλωθεί με θρησκευτική ευλάβεια στον Marx, ένιωθαν αμηχανία καθώς συνειδητοποιούσαν τις προβλέψεις τους να διαψεύδονται μία προς μία. Ακριβώς εκείνη την εποχή, υποστηρίζει ο Roselli, έκαναν την εμφάνισή τους ορισμένοι Σοσιαλιστές της νέας γενιάς, που έβαλαν στόχο να αναθεωρήσουν ορισμένες θεμελιώδεις ιδέες του Μαρξισμού: πρόκειται για τους «ρεβιζιονιστές», επιφανέστεροι των οποίων ήταν ο Bernstein και ο Sorel. Παρότι εκείνοι ήταν ανεξάρτητοι μεταξύ τους και με διαφορετικές τάσεις, είχαν το κοινό στοιχείο ότι απέρριπταν τον υλισμό και τον ντετερμινισμό του Marx για χάρη της ελευθερίας του ανθρώπου. Το συμπέρασμά τους ήταν ότι η δίκαιη κοινωνία που επιδιώκει ο Σοσιαλισμός σε καμία περίπτωση δεν είναι προδιαγεγραμμένη από κάποιον ιστορικό νόμο, αλλά είναι μια δυνατότητα που μόνο με αγώνα μπορεί κάποτε στο μέλλον να πραγματοποιηθεί. Πρόκειται για την κριτική περίοδο του Μαρξισμού. Αυτή είχε ως αποτέλεσμα να ανοίξει για το Σοσιαλισμό ένας νέος ορίζοντας απρόβλεπτων δυνατοτήτων, κάτι που παραδόξως τον οδήγησε σε σύγκλιση με το Φιλελεύθερο τρόπο σκέψης.
Ο φασισμός του Mussolini, σύμφωνα με το Roselli, αντλεί τη δύναμή του από την αναποφασιστικότητα του ιταλικού λαού, αλλά και από τον ισχυρό μύθο του έθνους, τον οποίο ο Σοσιαλισμός απέρριψε, μένοντας φανατικά πιστός στο Marx, προτάσσοντας έναν αφελή διεθνισμό.
Πλέον ο Σοσιαλισμός έπαψε να βρίσκεται στον αντίποδα του Φιλελευθερισμού, αλλά άρχισε να φαίνεται ως η προέκτασή του. Ο Roselli θεωρεί ότι στην εποχή του έχει ήδη φτάσει η στιγμή να πραγματοποιηθεί το στάδιο της υπέρβασης του Μαρξισμού: πρόκειται για το στάδιο όπου ο Σοσιαλισμός θα προσλάβει δημοκρατικό χαρακτήρα, προασπίζοντας την ατομική ελευθερία των ανθρώπων. Πρόκειται δηλαδή για το «φιλελεύθερο Σοσιαλισμό», τον οποίο εισηγείται ο Roselli.
Ωστόσο, ο Ιταλός φιλόσοφος προχωρά περισσότερο και εξετάζει το παράδειγμα της πατρίδας του, της Ιταλίας. Ο ίδιος κατηγορεί το σοσιαλιστικό κόμμα για τη φανατική προσήλωση που έδειξε στον Marx, με αποτέλεσμα την απογοήτευση της νέας γενιάς, η οποία έμεινε ιδεολογικά απροσανατόλιστη και ανυπεράσπιστη απέναντι στη γοητεία που ασκούσε ο δικτάτορας Mussolini. Ο φασισμός του Mussolini, σύμφωνα με το Roselli, αντλεί τη δύναμή του από την αναποφασιστικότητα του ιταλικού λαού, αλλά και από τον ισχυρό μύθο του έθνους, τον οποίο ο Σοσιαλισμός απέρριψε, μένοντας φανατικά πιστός στο Marx, προτάσσοντας έναν αφελή διεθνισμό. Ο Rosselli ισχυρίζεται πως μονάχα μια φιλελεύθερη ανανέωση του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ιταλία είναι ικανή να δημιουργήσει ένα ισχυρό εθνικό μέτωπο αντίστασης στη φασιστική απειλή.
Με την απόρριψη της μαρξιστικής σκέψης ο Σοσιαλισμός θα μπορέσει να συγκλίνει με το Φιλελευθερισμό, σύμφωνα με το παράδειγμα της Αγγλίας, για να επιλύσουν στην πράξη τα κοινωνικά προβλήματα.
Αυτός ο νέος Σοσιαλισμός θα αναγνωρίζει τις οφειλές του στο Marx, θα είναι όμως συγχρόνως αποδεσμευμένος από τον ιστορικό υλισμό του που αγνοεί τη δυνατότητα ηθικής καλλιέργειας του ανθρώπου. Ένα ισχυρό πρότυπο που πρέπει να μιμηθεί η Ιταλία είναι το αγγλικό Εργατικό Κόμμα. Ο μετασχηματισμός των οικονομικών συνθηκών πρέπει να συμβαδίζει με το μετασχηματισμό των συνειδήσεων, ενώ η ελευθερία οφείλει να συμβαδίζει με τη χειραφέτηση των πολιτικών από τις οικονομικές ανάγκες, αν θέλει να είναι άξια του ονόματός της. Επομένως, με την απόρριψη της μαρξιστικής σκέψης ο Σοσιαλισμός θα μπορέσει να συγκλίνει με το Φιλελευθερισμό, σύμφωνα με το παράδειγμα της Αγγλίας, για να επιλύσουν στην πράξη τα κοινωνικά προβλήματα. Έτσι μονάχα θα ανοίξει ο δρόμος για μια κοινωνία πιο ελεύθερη, όπου υπάρχει ισότητα ευκαιριών.
Με αυτό το βιβλίο-μανιφέστο, το μοναδικό έργο που έγραψε, ο Carlo Roselli αναδείχτηκε σε επαναστάτη υπέρ της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το συμπέρασμά του είναι πως είναι απαραίτητο να εκλείψει η φανατική εμμονή στα αφηρημένα ιδεολογικά σχήματα της «Αριστεράς» και της «Δεξιάς», αν θέλουμε να επιλυθούν στην πράξη τα κοινωνικά προβλήματα της ελευθερίας και της ισότητας. Ο Roselli διαπίστωσε από νωρίς το αδιέξοδο του σοβιετικού κομουνισμού και την ανάγκη συσπείρωσης του φιλελεύθερου και σοσιαλιστικού μετώπου για την κοινή αντιμετώπιση του εθνικισμού. Αυτό είναι που καθιστά τη σκέψη του εξαιρετικά επίκαιρη για την κρίσιμη και ασταθή εποχή στη σημερινή Ελλάδα.
* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.
→ Στην κεντρική εικόνα, σαρκαστική αφίσα του British Liberal Party (1924), που προφανώς υπερασπίζεται το φιλελεύθερο μοντέλο.
Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός
Κάρλο Ροσέλι
Μτφρ. Αχιλλέας Καλαμάρας
Εισαγωγή: Θανάσης Γιαλκέτσης
Επίμετρο: Serge Audier, Γιώργος Σιακαντάρης
Πόλις 2013
Σελ. 456, τιμή εκδότη €18,00