«Εμείς και η ψυχή μας» των Σάββα Σαββόπουλου και Κώστα Γιαννακίδη – «Όλα όσα θα θέλατε να ρωτήσετε έναν ψυχίατρο-ψυχαναλυτή»

Το πολύ αξιόλογο και κατατοπιστικό, πολυσύνθετο και υψηλού επιπέδου, Εμείς και η ψυχή μας (εκδ. Παπαδόπουλος) είναι η συζήτηση ενός κορυφαίου ψυχαναλυτή και ψυχίατρου, του Σάββα Σαββόπουλου, με τον ευαισθητοποιημένο στα ψυχολογικά θέματα, δημοσιογράφο Κώστα Γιαννακίδη. Ο Κώστας Γιαννακίδης του θέτει πολλά, ενδιαφέροντα ερωτήματα που καλύπτουν το σύνολο των ανθρωπίνων, ψυχικών γεγονότων, το σύνολο των θεμάτων που βάζει η ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία ενός ατόμου.

Δεν είναι ένα βιβλίο εύκολο για διάβασμα παρά το ότι έχει ορισμένα χαρακτηριστικά πονήματος εκλαϊκευμένης ψυχιατρικής και ψυχανάλυσης και μαθημάτων ψυχανάλυσης. Δεν έχει θεραπευτική χρησιμότητα, μα μπορεί να μας οδηγήσει στο ψάξιμο του εσωτερικού κόσμου μας και των ψυχικών προβλημάτων μας, στην εύρεση κάποιας ψυχοπαθογένειας μέσα μας και ενδεχομένως στην ψυχοθεραπεία. Τέλος, το βιβλίο θέτει ορισμένα ζητήματα σχετικά με την αναζήτηση και την τυχόν εύρεση της ευτυχίας διαμέσου της ψυχικής γαλήνης.

Η παιδική ηλικία και η γονεϊκότητα

Η συζήτηση των δύο ανδρών θίγει το θεμελιώδες ζήτημα της παιδικής ηλικίας και της σημασίας της στη ζωή. Ο ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος αναλύει και εμβαθύνει στα ζητήματα της ενδομήτριας και βρεφικής ζωής, καθώς και πώς και από πότε διαμορφώνεται ο ανθρώπινος χαρακτήρας.

Αναφέρεται στη βαρύτητα των κληρονομικών χαρακτηριστικών και στον γενετικό παράγοντα στον χαρακτήρα. Ο γενετικός παράγοντας επιδρά περίπου στο 25% στην εμφάνιση μιας ψυχικής διαταραχής, το υπόλοιπο καθορίζεται από το περιβάλλον, από τον τρόπο που ο άνθρωπος διαχειρίστηκε τις εμπειρίες του και στην ικανότητά του Εγώ να προσαρμοστεί σ’ αυτό το περιβάλλον.

Τίθεται το κρίσιμο ερώτημα ποιο ρόλο παίζουν τα παιδικά τραύματα στη μετέπειτα ανάπτυξη του παιδιού. Το τραύμα έχει αρνητικές επιπτώσεις στο Εγώ, διασπώντας το ως ένα βαθμό, και προκαλεί έκπτωση των ψυχικών λειτουργιών του.

Ο Σαββόπουλος επεξηγεί το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στα αγόρια και στα κορίτσια, την εξέλιξή του, τους πόθους προς τον γονιό του αντιθέτου φύλου και τις ταυτίσεις με τον γονιό του ίδιου φύλου...

Τα στάδια της λιβιδινικής και ψυχικής εξέλιξης του ανθρώπου από τη βρεφική ηλικία του, είναι το στοματικό, το πρωκτικό και το φαλλικό. Ο Σαββόπουλος επεξηγεί το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στα αγόρια και στα κορίτσια, την εξέλιξή του, τους πόθους προς τον γονιό του αντιθέτου φύλου και τις ταυτίσεις με τον γονιό του ίδιου φύλου· τις απαγορεύσεις και λογοκρισίες των αιμομικτικών πόθων προς τον γονιό του άλλου φύλου υπό τον φόβο του ευνουχισμού, την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη προς το ξεπέρασμα του οιδιπόδειου· την εμφάνιση των πρωτογενών φαντασιώσεων, π.χ. της πρωταρχικής σκηνής, όπου το παιδί φαντασιώνεται (ή και βλέπει, ίσως) τους γονείς του να κάνουν σεξ.

Ο ψυχαναλυτής αναφέρεται στο ποιες είναι οι ψυχικές διεργασίες, οι υποχρεώσεις και οι εργασίες του γονιού σχετικά με το μεγάλωμα του παιδιού του και ειδικότερα του καλού γονιού· τι είναι και τι συνέπειες έχει η ιδιότητα κι η προσπάθεια να είσαι γονιός και η γονεϊκότητα.

Επίσης, ποιος είναι ο ρόλος της στοργής, της αγάπης, της ανάγκης να στηρίζεις το παιδί σου, να το καταλαβαίνεις, να βρίσκεσαι κοντά του και να κάνεις διάλογο μαζί του· ακόμη, τα θέματα των ορίων που ο γονέας θέτει στο παιδί του και των ενδεχόμενων τιμωριών του παιδιού. Το παιδί που δεν είναι οριοθετημένο στην οικογένεια, πιθανά θα είναι αύριο δυστυχισμένο μέσα στη δυσκολοδιάβατη και καταπιεστική κοινωνία. Ο γονιός λειτουργεί μέσα στο κύτταρο της οικογένειας, ως εκπρόσωπος της κοινωνίας, αντιπροσωπεύει την εξουσία και τον έλεγχο της κοινωνίας στο άτομο.

Το παιδί στην αρχή της ζωής του περικλείει πολλή επιθετικότητα, ιδίως κατά της μητέρας. Όταν οι γονείς δεν ικανοποιούν τις ενορμήσεις του νοιώθει γι’ αυτούς μίσος.

Το παιδί στην αρχή της ζωής του περικλείει πολλή επιθετικότητα, ιδίως κατά της μητέρας. Όταν οι γονείς δεν ικανοποιούν τις ενορμήσεις του, νοιώθει γι’ αυτούς μίσος, κάτι που το βοηθά να τους δει ως ξεχωριστούς από το ίδιο. Το Εγώ του διαμορφώνεται μέσα από το μίσος όταν διεκδικεί αυτό που επιθυμεί και οι γονείς δεν του το δίνουν.

Το ζήτημα της εκμάθησης και της προσαρμογής στη ζωή του παιδιού μέσω των απογοητεύσεων, των αποτυχιών και των ματαιώσεών του, είναι πολύ σημαντικό, μας λέει ο ψυχαναλυτής. Για να επιτευχθεί αυτή η εκμάθηση, το παιδί και το Εγώ του πρέπει να εκπαιδευτούν να προσαρμόζονται στην πραγματικότητα και να μην επιμένουν πεισματικά στην ικανοποίησή τους με οποιοδήποτε κόστος.

Ο ψυχαναλυτής υπογραμμίζει πως μας ορίζει σε μεγάλο βαθμό το παιδί που δεν συνειδητοποιούμε πως ζει μέσα μας, μας κατευθύνει το παιδί που δεν ολοκληρώθηκε η ωρίμανσή του σχετικά με «την αυτονόμηση, τη σεξουαλική του ταυτότητα και την προσωπικότητά του». Όσο πιο τραυματισμένο υπήρξε το παιδί, τόσο περισσότερο θα στοιχειώνει τη ζωή του ενήλικα. Εάν το παιδί δεν μπόρεσε να αυτονομηθεί, θα κάνει τον ενήλικα –που θα παραμένει δέσμιος σχέσεων που τον κρατούν σήμερα εξαρτημένο– να προσπαθεί ακόμη να ικανοποιήσει τις διαχρονικές επιθυμίες του παιδιού.

Ο Σάββας Σαββόπουλος μας εξηγεί πως ο σεξουαλικός προσανατολισμός του ανθρώπου είναι ως ένα βαθμό έμφυτος και σε έναν άλλο βαθμό συνδέεται με τις σχέσεις του με τους γονείς του. Ο καθένας κάνει τις επιλογές που συνδέονται με την οικογενειακή ιστορία του, με το οικογενειακό του μυθιστόρημα, με τις σχέσεις του, τις ταυτίσεις και τις αποστροφές προς τους γονείς του.

Ο ψυχίατρος αναφέρεται στο σοκ και στα τραύματα από τον θάνατο των γονιών ή τον χωρισμό τους. Επίσης, στην υιοθεσία παιδιών, και μάλιστα από ομόφυλους γονείς. Οι στατιστικές δείχνουν πως αυτά δεν κακοποιούνται συχνότερα από ότι από τους ετεροφυλόφιλους γονείς ή δεν γίνονται συχνότερα ομοφυλόφιλα όταν είναι υιοθετημένα από ομόφυλους γονείς.

Όμως ο ψυχίατρος δεν μας είπε καθαρά πώς τίθενται τα παραπάνω ζητήματα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και η λύση του κ.τ.λ., στις οικογένειες ομοφυλόφιλων γονέων του ίδιου φύλου, που έχουν υιοθετήσει (ή τεκνοποιήσει με υποβοηθούμενη τεχνολογικά, εγκυμοσύνη). Το παιδί, αν είναι αγόρι, πώς ταυτίζεται με κάποια ομοφυλόφιλη που παίζει το ρόλο του πατέρα;

Ή αν είναι κορίτσι ποια σχέση έχει με μία από τις δύο μητέρες που υποτίθεται πως παίζει(;) τον ρόλο του πατέρα; Τα ψυχαναλυτικά ερωτήματα τίθενται αντίστοιχα όταν οι ομοφυλόφιλοι γονείς υιοθέτησαν παιδί ή το έχουν αποκτήσει από το σπέρμα του ενός άντρα. Ποιον(α) έχει ως μητέρα το παιδί και ποια σχέση μαζί του(της); Ποιος(ά) υποκαθιστά τη μητέρα και μέσα από ποιες διεργασίες στον ψυχισμό του παιδιού; Ή απλά δεν έχει μητέρα; Όμως ο Σαββόπουλος μας λέει στο βιβλίο ένα σωρό πράγματα για τον καθοριστικό ρόλο της σχέσης της μητέρας με το παιδί της, στη μετέπειτα ισορροπημένη εξέλιξη του παιδιού. Άρα υπάρχει ένα κενό στη συζήτηση.

«Δύο έφηβοι». Πίνακας του Σαλβαδόρ Νταλί.

Η εφηβεία

Ο ψυχαναλυτής σχολιάζει εκτενώς την περίοδο της εφηβείας· τη διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητάς του εφήβου. Η εφηβική μελαγχολία και κατάθλιψη αποτελεί αναπαραγωγή μη επιλυμένων και μη μεταβολισμένων παιδικών τραυμάτων.

Ο Σαββόπουλος μιλά για τον εφηβικό αυνανισμό, για την επιλογή του σεξουαλικού προσανατολισμού του εφήβου και του άγχους που δημιουργεί στον έφηβο αυτό το πρόβλημα, κι αναφέρεται στην ομόφυλη σεξουαλική ταυτότητα. Αναφέρεται, επιπλέον, στις συνήθεις, καταπιεστικές παρεμβάσεις της παραδοσιακής πατριαρχικής οικογένειας εναντίον της ομοφυλοφιλίας του παιδιού της και στις ανακουφιστικές και βοηθητικές, αποσαφηνιστικές παρεμβάσεις της ψυχοθεραπείας.

Μας παρουσιάζονται η τάση κι η δυναμική της ανεξαρτητοποίησης του εφήβου και του παιδιού και η ανάγκη διευκόλυνσης και ενίσχυσής της από τον γονιό. Το παιδί και ο έφηβος για να αυτονομηθούν, γίνονται επιθετικοί έναντι των γονέων και μετά φεύγουν, μεγαλώνοντας.

Άλλα θεματικά μοτίβα που αγγίζει η συζήτηση Σαββόπουλου και Γιαννακίδη είναι το εφηβικό άγχος, το άγχος του εφήβου στη διαχείριση των σεξουαλικών και επιθετικών ενορμήσεών του· η ψυχογενής ανορεξία και βουλιμία και οι αυτοτραυματισμοί· οι δυσκολίες του έφηβου να υπερβεί τα εμπόδια, την ψυχική εξάρτηση του από τους γονείς του, τους λογής-λογής φραγμούς, στο οικονομικό, βιοτικό και υπαρξιακό πεδίο, στο να αυτονομηθεί, να ενηλικιωθεί, να βρει δουλειά, να φύγει από το σπίτι των γονιών του και κυρίως να βρει ερωτικό σύντροφο.

Η κρίση της μέσης ηλικίας

Ο Γιαννακίδης και ο Σαββόπουλος συζητούν για την κρίση της μέσης ηλικίας και για τη διαδικασία των αναθεωρήσεων, των απολογισμών και των αυτοαξιολογήσεων που τη συνοδεύει· για τα αδιέξοδα που το άτομο καλείται να ξεπεράσει, για τον υπαρξιακό λαβύρινθο που ο άνθρωπος οφείλει να διανύσει στη μέση ηλικία. Ο ψυχαναλυτής ανατέμνει αυτή την σύνθετη, δύσκολη κατάσταση.

Επιμένει στην ευθύνη που το άτομο δείχνει ακολουθώντας τους κοινωνικούς κανόνες, τις αξίες του και τις υποχρεώσεις του. Πρέπει άραγε να είμαστε στ’ αλήθεια τόσο σωστοί για να θεωρηθούμε πραγματικοί ενήλικες; Κατόπιν ο ψυχαναλυτής μάς λέει τι πρέπει να κάνει ο άνθρωπος που έχει περιπέσει στην κρίση της μέσης ηλικίας για να βγει από αυτή.

Ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως οι εσωτερικές σκέψεις και διερευνήσεις που περιγράφει κι αποζητά ο ψυχαναλυτής, είναι δύσκολο να επιτευχθούν από το άτομο.

Ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως οι εσωτερικές σκέψεις και διερευνήσεις που περιγράφει κι αποζητά ο ψυχαναλυτής, είναι δύσκολο να επιτευχθούν από το άτομο. Τα ζητούμενα αυτά και η ψυχολογική ωρίμανση είναι πολύ σημαντικά επιτεύγματα, όμως μπορούν να επιτευχθούν κυρίως μέσω της ψυχοθεραπείας/ψυχανάλυσης και πάρα πολύ δύσκολα από το άτομο μόνο. Στη σύγχρονη εποχή, αυτές οι ψυχικές και πνευματικές κατακτήσεις είναι δυσπρόσιτες. Ο ψυχαναλυτής θα μας το διευκρινίσει παρακάτω, όταν θα μας καλέσει και θα μας προτρέψει να πάμε για ψυχοθεραπεία, αφού συναντήσουμε στο δρόμο μας αυτά τα δυσεπίλυτα ψυχολογικά προβλήματα.

Ο ψυχίατρος κι ο δημοσιογράφος συζητούν για την εμμηνόπαυση και τις συνέπειές της. Για τους έρωτες σε μεγάλη ηλικία και το νόημά τους, το πιθανό, αντιφατικό «δράμα» που προκύπτει από αυτούς και την προοπτική τους. Ο Σαββόπουλος προσεγγίζει τη διπλή ζωή του ανθρώπου ως διχασμένη έκφραση ανάμεσα στην κοινωνική κανονικότητα/σύμβαση και στην ερωτική απόλαυση, που συναντάμε σε αρκετούς διχασμένους ανθρώπους, μεταξύ αυτών σε όσες(ους) έχουν δύο ή περισσότερους συντρόφους.

Ο ψυχαναλυτής δουλεύει με τον αναλυόμενο πάνω στην αποδοχή των ενοχών του. Ο Σάββας.Σαββόπουλος πραγματεύεται παρακάτω τα θέματα της προδοσίας και των τύψεων.

«Στο κατώφλι της αιωνιότητας». Πίνακας του Βίνσεντ Βαν Γκογκ.

Η κατάθλιψη

Για την εμφάνιση της κατάθλιψης παίζουν καθοριστικό ρόλο τα ναρκισσιστικά πλήγματα και τραύματα. Υπάρχουν διάφορα είδη κατάθλιψης, η νευρωτική, η ψυχωσική, η ναρκισσιστική κατάθλιψη και η αντιδραστική κατάθλιψη (η κατάθλιψη ως αντίδραση)· ακόμη η επιλόχειος κατάθλιψη. Υπάρχει επίσης η θεμελιώδης κατάθλιψη, μια μορφή ψυχοσωματικής κατάθλιψης, που προηγείται της εκδήλωσης μιας ψυχοσωματικής ασθένειας. Ο Σ.Σαββόπουλος περιγράφει στο βιβλίο τα συμπτώματα της κάθε κατηγορίας.

Στην ψυχωσική κατάθλιψη τα συμπτώματα είναι σοβαρότερα: έντονη θλίψη και ψυχική οδύνη, αίσθημα αναξιότητας και ενοχής, αυτοκτονικές τάσεις, ψευδαισθήσεις για τα θέματα που προκάλεσαν την κατάθλιψη, μια ερωτική αποτυχία ή απόρριψη.

Η κατάθλιψη έχει τη ρίζα της στα παιδικά τραύματα που επανέρχονται και αναβιώνουν και στα πρόσφατα τραύματα που μεγιστοποιούν τον αντίλαλο των παιδικών. Για παράδειγμα σε ένα παιδί που δεν στηρίχτηκε από τη μητέρα του ώστε κατόπιν να αυτονομηθεί, γεννώνται αργότερα καταθλιπτικά συμπτώματα. Αν δεν αυτονομήθηκες διαμορφώνοντας ισχυρό Εγώ, αν δεν μπόρεσες να μεταβολίσεις αυτά που σου στέρησαν ή αυτά που σε πλήγωσαν, παθαίνεις αργότερα κατάθλιψη.

Η κατάθλιψη δημιουργεί σωματοποιήσεις, ψυχοσωματική αποδιοργάνωση, προβλήματα και συμπτώματα. Η απώλεια είναι η σημαντικότερη αιτία της κατάθλιψης. Εμφανίζεται όταν αδυνατούμε να αποχωριστούμε τον άνθρωπο στον οποίο επενδύσαμε πολύ ψυχικά. Μαζί με αυτόν τον άνθρωπο χάνεται και ένα μέρος του εαυτού μας.

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι ψυχίατρος -ψυχαναλυτής. ∆ιδάσκων ψυχαναλυτής της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και μέλος της ∆ιεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης. Ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας και μέλος του Ινστιτούτου Ψυχοσωματικής του Παρισιού. Είναι διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Βιβλία και άρθρα του σχετικά με την εργασία του έχουν δημοσιευτεί στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες.

Αν δεν διαθέτουμε ισχυρές βάσεις στις σχέσεις με τους γονείς μας, δεν διαθέτουμε την ψυχική δομή για να επεξεργαστούμε την απώλεια. Παίρνουμε μέσα μας, καταπίνοντάς τον φαντασιωσικά, τον άνθρωπο που χάσαμε. Το Εγώ μας διατηρεί σαδομαζοχιστική σχέση μ’ αυτόν τον χαμένο άνθρωπο. Μισούμε αυτόν που μας εγκατέλειψε ή πέθανε. Μισούμε και τον εαυτό μας που τον άφησε να χαθεί. Κατόπιν ο ψυχίατρος μιλά για τα αντικαταθλιπτικά και τη χρήση τους.

Το πρόβλημα των αυτοκτονιών είναι σημαντικότατο. Τα 2/3 των αυτοκτονιών οφείλονται σε κατάθλιψη. Το 2022 είχαμε 600 αυτοκτονίες στην Ελλάδα! Αυτοί που αυτοκτονούν νοιώθουν πως ζουν σε ένα ανυπόφορο κι ερημωμένο περιβάλλον που τους δημιουργεί αφόρητη θλίψη. Πιστεύουν, υποφέροντας πολύ, πως τους απομένει μόνο η φυγή από αυτό. Η κατάθλιψη υποτροπιάζει περίπου στους μισούς ασθενείς σε δύο χρόνια. Στο 20% των περιπτώσεων γίνεται χρόνια…

Νeurosis, Nr2. Πίνακας του Χιλάλ ΚΑΝ.

Οι νευρώσεις

Στη νεύρωση δεν διαταράσσεται η σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα. Η νεύρωση είναι μια ψυχική οργάνωση στο πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το άγχος και τις ενδοψυχικές συγκρούσεις. Οι νευρώσεις είναι ψυχικές διαταραχές που σχηματίζονται για να αντιμετωπιστούν οι ενορμητικές οιδιπόδειες, σεξουαλικές και επιθετικές επιθυμίες, η οργή, το μίσος προς τον γονέα, κ.α.

Υπάρχουν τρεις κατηγορίες νεύρωσης, η υστερία, η φοβική νεύρωση και η ψυχαναγκαστική νεύρωση. Η υστερία συνδέεται με τη δραματική ή οιστριονική προσωπικότητα. Συναντάμε ανάμεσα στους πάσχοντες την υστερική νεύρωση, την εκδήλωση του άγχους συνοδευόμενου από μια σωματική ανεπάρκεια (π.χ. υστερική απώλεια ακοής). Υστερία είναι ψυχική κρίση που εκφράζεται με σωματικά συμπτώματα και αυτή παραπέμπει σε απαγορευμένες σεξουαλικές ή επιθετικές (οιδιπόδειες) επιθυμίες. Μια ασθενής πελάτισσα του Σαββόπουλου, μετά από αντιθέσεις προς τη μητέρα, τον πατέρα της και αργότερα τον σύζυγό της, μέσω της ψυχανάλυσης κατόρθωσε να βγει από την έντονη υστερία και να βρει ένα νέο σύστημα ισορροπίας.

Κάθε άνθρωπος έχει αμφιφιλοφιλία γιατί μικρός έχει ταυτιστεί τόσο με τη μητέρα του, όσο και με τον πατέρα του. Οι υστερικοί άντρες δείχνουν ένα θεατρινισμό και δραματοποίηση των καταστάσεων. Οι υστερικοί άντρες αποδέχονται τη σεξουαλική ταυτότητά τους, μα ασυνείδητα την αρνούνται.

Γι’ αυτό συχνά παρουσιάζουν σεξουαλική ανικανότητα. Η σεξουαλική διέγερση για ένα απαγορευμένο αντικείμενο του πόθου, γίνεται υστερικό σύμπτωμα. Ο υστερικός άνθρωπος υιοθετεί το ρόλο του θύματος, αποδίδοντας στον άλλο τον ρόλο του θύτη στα πλαίσια μιας σαδομαζοχιστικής σχέσης που προσπαθεί να φτιάξει. Ο Λακάν είπε πως ο υστερικός αναζητά έναν αφέντη πάνω στον οποίο θα βασιλεύει. Ο υστερικός ελπίζει πως κάποιος θα αναγνωρίσει τα πρώιμα τραύματά του και θα κατανοήσει τις ανάγκες του ώστε να τον φροντίσει.

Ο εσωτερικός ενορμητικός κίνδυνος, οι σεξουαλικές και καταστροφικές ενορμήσεις, εκφράζονται με το άγχος. Σιχαίνομαι κάτι που επιθυμώ και δείχνω τρυφερότητα σε κάτι που μισώ.

Ο ψυχαναλυτής θίγει το ζήτημα των φοβιών. Η νεύρωση της φοβίας ταυτίζεται κατά τον Φρόιντ με την «υστερία της αγωνίας». Ο εσωτερικός ενορμητικός κίνδυνος, οι σεξουαλικές και καταστροφικές ενορμήσεις, εκφράζονται με το άγχος. Σιχαίνομαι κάτι που επιθυμώ και δείχνω τρυφερότητα σε κάτι που μισώ. Η φοβία του μικρού Χανς υπήρξε μια σημαίνουσα περίπτωση που απασχόλησε επίμονα κι ενδελεχώς τον Φρόιντ.

Σε όλες τις φοβίες παίζει ρόλο η λίμπιντο, π.χ. η αίσθηση του ατόμου πως έξω στον δρόμο, ανάμεσα στον κόσμο, ή αντίθετα στον κλειστό χώρο, απειλείται ερωτικά, και οδηγείται έτσι, αντίστοιχα, στην αγοραφοβία ή στην κλειστοφοβία. Βρίσκουμε στις περιπτώσεις αυτές την έλλειψη ασφάλειας, αγάπης κι εμπιστοσύνης στον εαυτό. Η υψοφοβία ή ακροφοβία συνδέεται με τον φόβο του ατόμου να μην πηδήξει και αυτοκτονήσει. Συναντάμε, επίσης, σε ορισμένους ανθρώπους τη νοσοφοβία και τη μικροβιοφοβία.

Ψυχική ταλαιπωρία προκαλεί στον πάσχοντα η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση. Για να απομονώσει απαγορευμένες σκέψεις, φαντασιώσεις, συναισθήματα κι επιθυμίες, κάνει κάτι άλλο, ιδιαίτερα ενοχλητικό.

Ο Σαββόπουλος διευκρινίζει τι είναι το άγχος, η αγωνία και ο φόβος και ποιες είναι οι διαφορές τους. Το άγχος δεν συνδέεται με κάποια αναπαράσταση που αφορά ένα αντικείμενο (ιδέα, κατάσταση, πρόσωπο).

Ο φόβος συνδέεται με μια συγκεκριμένη αναπαράσταση («φοβάμαι τα ποντίκια»). «Το άγχος συνιστά παθολογική αντίδραση εάν εκδηλωθεί ενώ κανένα γεγονός δεν το δικαιολογεί πραγματικά». Το άγχος προέρχεται ουσιαστικά από τον εσωτερικό κόσμο μας, από μια διάχυτη εσωτερική απειλή. Αν δεν έχεις αισθανθεί ασφάλεια και αυτονομία ως παιδί μέσα στο σπίτι, είναι δύσκολο να νοιώσεις ασφαλής οπουδήποτε.

Η ψύχωση

Η ψύχωση είναι μια ψυχική διαταραχή κατά την οποία διαταράσσεται η σχέση του ατόμου με την πραγματικότητα. Το άτομο κατασκευάζει μια νέα πραγματικότητα μέσω του παραληρήματος και των ψευδαισθήσεών του που θεωρεί πραγματικότητα. Όταν στον ψυχωσικό υπάρχει μια επιθυμία που δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή από αυτόν, μπορεί να ικανοποιηθεί μέσα από την κατασκευή από τον ίδιο, μιας παραληρηματικής πραγματικότητας, πρόκειται για έναν τρόπο αυτοθεραπείας της ψύχωσης.

Στην ψύχωση κυριαρχεί το άγχος κατακερματισμού του Εγώ. Το ψυχωσικό άγχος συνδέεται με το άγχος του κατακερματισμού του Εγώ, το οποίο κονιορτοποιεί, δηλαδή, το Εγώ. Ο ψυχωσικός για να αντιμετωπίσει το μεγάλο, φοβερό άγχος του, γίνεται παραληρηματικός, ώστε να αντιμετωπίσει τη νέκρα που έχει επιβληθεί μέσα του και γύρω του. Το παραλήρημα π.χ. πως τον κυνηγούν εχθρικές δυνάμεις, δίνει μια έστω ψευδαισθητική οντότητα στη ζωή του.

Ο ψυχωσικός δεν κατόρθωσε να αυτονομηθεί από τη μητέρα του, το Εγώ του κομματιάζεται όταν επιχειρεί να αυτονομηθεί και έτσι εκλύεται το δυσβάσταχτο ψυχωσικό άγχος. Η μητέρα βιώθηκε ως υπερπροστατευτική ή ως απούσα μητέρα. Το θεμέλιο της στέρεας ψυχικής ζωής είναι η ικανοποίηση που δίνει η φροντίδα της μητέρας και η δυνατότητα ανάκλησής της αργότερα. Αν το παιδί δεν βίωσε τη μητρική φροντίδα δεν έχει προσδοκίες για την επανεμφάνιση της μέριμνας γι’ αυτό, άρα δεν μπορεί να περιμένει στη ζωή κάτι που δεν έχει ζήσει.

Ο ψυχωσικός και η μητέρα του, στο ασυνείδητό του, συναποτελούν ακόμη μία οντότητα όπως στην αρχή της ζωής του. Ως παιδί δεν κατάφερε να συγκροτήσει τη ναρκισσιστική οντότητά του, να οικοδομήσει σωστά και πλήρως το Εγώ του, και τίποτα δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη μητέρα. Οι ψυχώσεις εμφανίζονται συνήθως σε νεαρή ηλικία, μα υπάρχουν και οι ύστερες ψυχώσεις της τρίτης ηλικίας, μετά από σημαντικές απώλειες.

Ο ψυχαναλυτής αναφέρει διάφορους τύπους ψυχώσεων: σχιζοφρένεια, μανιοκατάθλιψη (διπολική διαταραχή), παρανοειδή ψύχωση, σχιζοσυναισθηματική ψύχωση, αντιδραστική ψύχωση και ψυχωσική κατάθλιψη (εμπεριέχει παραλήρημα, αυτομομφές, ψευδαισθήσεις, μα όχι μανία).

Η σχιζοφρένεια είναι ο βαθύς διχασμός της εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας, που παραμορφώνει και την εξωτερική πραγματικότητα.

Η σχιζοφρένεια είναι ο βαθύς διχασμός της εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας, που παραμορφώνει και την εξωτερική πραγματικότητα. Οι παραληρηματικές ιδέες και οι ψευδαισθήσεις είναι φανταστικές, φαντασιωσικές εμπειρίες που βιώνονται ως πραγματικές. Οι φωνές –πλέγμα ακουστικών και οπτικών ψευδαισθήσεων– είναι συχνά θεμέλιος λίθος του παραληρήματος.

Έχουμε την παρανοϊκή σχιζοφρένεια· καθώς και την παρανοϊκή ψύχωση που συνοδεύεται από κανονική λειτουργικότητα στο συναίσθημα και στη σκέψη –που δεν την έχει η παρανοϊκή σχιζοφρένεια–, μα που αυτές επηρεάζονται από το περιεχόμενο του παραληρήματος.

Ο παρανοϊκός προβάλλει στους άλλους τα συναισθήματά του ώστε να τεκμηριώσει την πεποίθησή του για την πραγματικότητα. Διαλέγει συχνά ένα πρόσωπο στο οποίο φορτώνει όλα τα δεινά του. Επίσης συναντάμε ενίοτε την παρανοϊκή ζηλοτυπία. Η ψύχωση καταστρέφει το νόημα της ζωής του ασθενούς, άρα ο ψυχαναλυτής τον βοηθά να ανασυνθέσει το νόημα της ζωής του.

Ο ψυχαναλυτής σχολιάζει και τη διπολική διαταραχή, που κάνει μια διαδρομή από την κατάθλιψη στη μανία και ξανά απ’την αρχή, τις δύο αλληλοσυμπληρούμενες φάσεις του διπολικού ψυχισμού. Ο Σαββόπουλος κι ο Γιαννακίδης αναφέρονται ακόμη στη στρατηγική του να τρελάνεις τον άλλο.

Οι μεταιχμιακές περιπτώσεις

Πολλοί άνθρωποι κινούνται, ζουν στο φάσμα των οριακών, μεταιχμιακών περιπτώσεων μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης. Οι μεταιχμιακές περιπτώσεις στοιχειώνονται από δύο συνδεδεμένα είδη άγχους, το άγχος του αποχωρισμού όταν φοβόμαστε πως θα εγκαταλειφθούμε από το αγαπημένο άτομο, τη μητέρα ή το υποκατάστατό της· και το άγχος της απειλητικής, «αυθαίρετης» παρείσφρησης αυτού του αγαπητού ατόμου στον εσωτερικό ψυχικό κόσμο μας.

Ο οριακός είναι σταθερός στην αστάθειά του. Η λειτουργία του οριακού μέσα στο ζευγάρι, στην οικογένεια, στη σχέση, είναι δύσκολη και προβληματική όταν πληγώνεται ο ναρκισσισμός του και άρα χρειάζεται αγάπη και στήριξη. Δεν είναι εύκολο για τον οριακό να βρίσκεται κοντά στην «αρχή της πραγματικότητας» σε διαφοροποίηση προς την αρχή της ηδονής.

Για τον οριακό η ελευθερία του άλλου μα και του ιδίου, δεν είναι κάτι αυτονόητο και εύκολο, γιατί προϋποθέτει ακριβή οριοθέτηση των ανθρώπων που συναλλάσσονται. Στις μεταιχμιακές καταστάσεις συναντάμε το άγχος αποχωρισμού και το άγχος διείσδυσης του αντικειμένου στο υποκείμενο. Στους μεταιχμιακούς ανθρώπους δεν είναι σαφή τα όρια ανάμεσα σε εμένα και τον άλλον.

Ο οριακός θα πρέπει να σκεφτεί, με τη βοήθεια του ειδικού, την παρορμητικότητά του, να μάθει να μην κατατάσσει τους άλλους σε πολύ καλούς και πολύ κακούς, και να μην εξιδανικεύει ανθρώπους και εραστές. Αν όσα θέλει είναι σε δυσαρμονία με την πραγματικότητα, πρέπει να καταλάβει πως τελικά η πραγματικότητα θα του επιβληθεί.

O Nάρκισσος. Πίνακας του Ντιρκ φαν Μπαμπούρεν.

Ο ναρκισσισμός

Άλλο ζήτημα που θίγεται στη συζήτηση είναι ο θυμός. Θυμώνουμε όταν νοιώθουμε πως μας πληγώνουν ναρκισσιστικά. Οι cool άνθρωποι έχουν ναρκισσιστική επάρκεια, αισθάνονται θωρακισμένοι και τίποτε δεν μπορεί να διαπεράσει το ναρκισσιστικό τοίχος τους. Θεωρούν πως ο δικός τους κόσμος είναι ανώτερος από τον δικό σου.

Ο Σ.Σαββόπουλος μας εξηγεί τι είναι ο ναρκισσισμός, οι ναρκισσιστικές συμπεριφορές και οι ακραίες ναρκισσιστικές διαταραχές, που προέρχονται από παιδικά πλήγματα κατά του ναρκισσισμού μας, από το ότι δεν αγαπηθήκαμε επαρκώς και γι’ αυτό αναζητάμε συνεχώς επιβεβαίωση εκτίμησης κι αγάπης. Ο ναρκισσιστής ασχολείται με τον εαυτό του, τον κόσμο του και τα ενδιαφέροντά του. Πλην της απεύθυνσης στον εαυτό του, δεν του περισσεύει αγάπη για τους άλλους.

Στο πρώτο, πρώιμο στάδιο του ναρκισσισμού, η λίμπιντο επενδύεται στο Εγώ και είναι αυτοερωτική (πρωτογενής ναρκισσισμός). Στο δεύτερο στάδιο ένα μέρος αυτής της λίμπιντο θα αποκολληθεί και θα απευθυνθεί σε άλλους ανθρώπους. Το παιδί θα ανακαλύψει τη μητέρα του. Αν απογοητευτεί θα επιστρέψει προς τα πίσω για να ικανοποιήσει μονάχο του τον εαυτό του (δευτερογενής ναρκισσισμός). Απογοητεύεσαι από κάτι και επιστρέφεις στον εαυτό σου…

Τα ψυχικά προβλήματα ναρκισσισμού εκδηλώνονται στην ψύχωση, στην νεύρωση χαρακτήρα και στις μεταιχμιακές περιπτώσεις. Ο ψυχαναλυτής μιλά για τη χαρακτηριστική ναρκισσιστική προσωπικότητα. Ο ναρκισσιστής ζητά δύσκολα βοήθεια από ψυχαναλυτή και η ψυχανάλυση είναι δύσκολη μαζί του.

Unknown Male with Stamps. Πίνακας του Άντι Γουόρχολ.

Η σεξουαλικότητα

Η εξάρτηση από το σεξ συνδέεται με ψυχικές διαταραχές του χαρακτήρα που οδηγούν σε έντονη σεξουαλική δραστηριότητα ώστε να εκτονωθούν οι εσωτερικές διεγέρσεις. Έτσι το άτομο εξαρτάται από μια συμπεριφορά που επιβεβαιώνει τον ναρκισσισμό του. Αυτός που είναι εξαρτημένος από το σεξ δεν συνδέεται ουσιωδώς με τον άλλον, γιατί ο σύντροφος χρησιμοποιείται ως μέσον.

Οι οργασμοί αποτελούν αποδεικτικό της ύπαρξης. Αφού παρέλθουν, το ψυχικό έλλειμμα αποκαλύπτεται ξανά και γι’ αυτό το άτομο επιδιώκει καινούργιους. Τα ίδια συμβαίνουν με την αυνανιστική σύνδεση κι εξάρτηση από τα πορνό στο ίντερνετ και σε άλλου τύπου ηδονικές εικόνες. Το άτομο προσπαθεί να καλύψει το κενό μέσα του με τη σεξουαλική διέγερση για να νοιώθει ζωντανός. Είναι λογικό οι ερωτικοί σύντροφοι να παραπέμπουν σε χαρακτηριστικά των οιδιπόδειων ερωτικών αντικειμένων μας, της μητέρας και του πατέρα. Το άτομο αναζητά ταυτίσεις με τον γονέα ή αντιταυτίσεις.

Ο πρώτος άνθρωπος που αγαπήσαμε είναι η μητέρα μας ή το υποκατάστατό της, γι’ αυτό η γρήγορη οικειότητα έχει μεγάλη σημασία στην ερωτική σχέση.

Ο διάλογος περιστρέφεται κατόπιν γύρω από τον κεραυνοβόλο έρωτα, ο οποίος με τις πρώτες ματιές θυμίζει στον ερωτευμένο πλευρές και στοιχεία των πρώτων βλεμματικών και άλλων σχέσεων που είχε με τη μητέρα του. Ο πρώτος άνθρωπος που αγαπήσαμε είναι η μητέρα μας ή το υποκατάστατό της, γι’ αυτό η γρήγορη οικειότητα έχει μεγάλη σημασία στην ερωτική σχέση.

Τα ζευγάρια και τα άτομα που τα συναπαρτίζουν βρίσκουν τρόπους, αν είναι λειτουργικά, να διαχειρίζονται τις συγκρούσεις που προκύπτουν και να κάνουν συμβιβασμούς, εάν τα άτομα έχουν καλή προσαρμοστικότητα του Εγώ τους. Σε μερικές σχέσεις, όμως, ο ένας σύντροφος παίζει τον ρόλο του υποτακτικού, γιατί τον συμφέρει ψυχικά περισσότερο να διατηρήσει, έτσι, την κοινή ζωή τους.

Οι ερωτικές σχέσεις αποτελούν συμφέρουσες στο ψυχικό πεδίο, συναλλαγές. Καλύτερο αντικείμενο συναλλαγής από ψυχολογική άποψη, δεν είναι το χρήμα και ο πλούτος, μα η λίμπιντο. Η ερωτικοσεξουαλική συναλλαγή και ζωή διαποτίζει όλες τις πτυχές της σχέσης, κι όσο περισσότερο η λίμπιντο διαποτίζει τις εκφάνσεις της ζωής, την θωρακίζει ψυχοσωματικά και προσφέρει αυτοεκτίμηση, γιατί ο άνθρωπος έχει δίπλα του το αντικείμενο/δέκτη του πόθου του.

Ο νόστος του Οδυσσέα

Ο άνθρωπος που παραμένει στα πλαίσια του ζεύγους ή του γάμου, νοιώθει την ανάγκη να παραμείνει με την(τον) σύντροφό του κοντά στις παλαιότερες και βαθύτερες επιθυμίες του που δεν θέλει ποτέ να εγκαταλείψει, γιατί παραπέμπουν στην επιστροφή στην πρώτη πατρίδα, τη μητρική ή και ενδομήτρια αγκαλιά, όπως συμβαίνει και με τον νόστο του Οδυσσέα.

Κάποιες ανθρωπολογικές μελέτες έδειξαν πως μόνο το 20% στους ανθρώπινους πολιτισμούς είχαν θεσπίσει και εφαρμόσει τη μονογαμικότητα. Υπάρχουν άνθρωποι που νοιώθουν παγιδευμένοι στη μονογαμία, και εξαιτίας στερήσεων στη σχέση τους, έντονων ναρκισσιστικών απαιτήσεων, εθισμού στους οργασμούς και ανάγκης επαναβεβαίωσης του ναρκισσισμού τους, έχουν πολλούς εραστές και υιοθετούν την πολυγαμικότητα.

Η γοητευτική κι ο γοητευτικός ένοιωθαν γοητευτικοί από την αρχή της ζωής τους έναντι της μητέρας τους, έναντι του βλέμματός της. Οι γοητευτικοί έχουν αυτοπεποίθηση και είναι ανοιχτοί στους άλλους. Ο άλλος καταλαβαίνει πως η γοητευτική γυναίκα έχει αγαπηθεί και γοητεύσει και κατά συνέπεια μπαίνει κι αυτός στη σειρά για να δείξει το ενδιαφέρον του στη γόησσα. Γοητευτική είναι αυτή που θέλει να παίξει ένα παιχνίδι με τον άλλον που θα απολαύσουν ενδεχομένως και οι δύο...

Οι άνθρωποι σήμερα κάνουν σεξ κυρίως για την ηδονή μέσω της σεξουαλικής συνεύρεσης κι ένωσης. Αναζητούν ενίοτε την επιστροφή στον παράδεισο της βρεφικής ζωής όπου ήταν ενωμένοι με τη μητέρα.

Οι κακοποιημένες γυναίκες που μένουν στην κακοποιητική σχέση βρίσκουν σ’ αυτή προγενέστερες οιδιπόδειες καταστάσεις, τραύματα που έχουν βιώσει από τον πατέρα ή το υποκατάστατό του.

Σε κάθε κακοποίηση οι ρωγμές και τα ναρκισσιστικά χάσματα του Εγώ διευρύνονται. Οι κακοποιημένες γυναίκες που μένουν στην κακοποιητική σχέση βρίσκουν σ’ αυτή προγενέστερες οιδιπόδειες καταστάσεις, τραύματα που έχουν βιώσει από τον πατέρα ή το υποκατάστατό του (π.χ. έναν θείο). Ζουν έτσι τον ψυχαναγκασμό της επανάληψης του τραύματος που τις πλήγωσε μικρές, ώστε με την επανάληψη να μπορέσουν να το ελέγξουν, να το διαχειριστούν και να το επεξεργαστούν.

Ο μαζοχιστής –είτε είναι μαζοχιστής σωματικά, είτε ψυχολογικά και ηθικά– οδηγείται διαμέσου του πόνου στην απόλαυση και αντιλαμβάνεται πως ζει τις συγκινήσεις της ζωής μέσω του πόνου. Ο σαδιστής ηδονίζεται επειδή αφαιρεί την ανθρώπινη διάσταση στον άλλον, τον μετατρέπει σε πάσχον αντικείμενο των κατακτητικών, αδυσώπητων ενορμήσεών του. Ο σαδιστής έχει πιθανά ζήσει μικρός σε ένα περιβάλλον που δεν νοιαζόταν για το τι αισθανόταν ο άλλος.

Ο φετιχισμός, μας λέει ο ψυχίατρος, είναι παραφιλία, το φετιχιστικό αντικείμενο είναι συχνά το υποκατάστατο του πέους που το αγόρι ανακαλύπτει πως λείπει από τη μητέρα. Ο επιδειξίας, που έχει συνήθως υποστεί έναν πρώιμο τραυματισμό, αποδεικνύει ψυχικά, μέσω της σεξουαλικής επίδειξης των γεννητικών οργάνων του, πως είναι ισχυρός σεξουαλικά και όχι ανίκανος. Ο ηδονοβλεψίας φοβάται τη σεξ.επαφή, τη σεξ.συνεύρεση, συνήθως για να μην καταλήξει στον συμβολικό «ευνουχισμό» του και στην κατάδειξη του ότι είναι σεξουαλικά ανίκανος.

Η ψυχοθεραπεία

Η θεραπεία έχει σαν σκοπό να βρει την άγνωστη ήπειρο στον ψυχισμό του ατόμου η οποία δημιουργεί διαταραχές και συμπτώματα, για τα οποία έρχεται συνηθέστερα για θεραπεία. Με τη θεραπεία γνωρίζει τον αληθινό του εαυτό, το άγνωστο κομμάτι της ψυχής του και βγάζει τον προστατευτικό μανδύα των απωθήσεών του.

Η ψυχοθεραπεία μοιάζει με λεπτή χειρουργική επέμβαση στον ψυχισμό του ανθρώπου. Μπορεί να είναι επώδυνη, μα του προσδίδει νέες δυνάμεις, καλύτερη διάθεση και ορμή.

Πιο κάτω ο Σ.Σαββόπουλος μιλά για τη μεταβίβαση ως σχέση εμπιστοσύνης του ψυχαναλυόμενου προς την ψυχαναλυτή του, όπου ο ψυχαναλυόμενος μεταβιβάζει συναισθήματα και σκέψεις στον ψυχαναλυτή του για τα σημαντικά προβλήματα και «αντικείμενα» επιθυμίας κι αγάπης της ζωής του. Αυτή η διεργασία συνιστά μια ψυχοθεραπευτική συμμαχία.

Η αντιμεταβίβαση είναι, αντίστροφα, τα συναισθήματα που ο αναλυτής μεταδίδει στον αναλυόμενο. Είναι καλό ο ψυχαναλυόμενος να παίρνει μέρος στη θεραπευτική σχέση με συναισθηματική συμμετοχή, για να συντελεστεί η μεταβίβαση.

Ο μπερδεμένος και προβληματικός, πάσχων άνθρωπος δεν μπορεί να θεραπευτεί μόνος του κάνοντας αυτοψυχανάλυση και γι’αυτό χρειάζεται να αισθανθεί πως ο θεραπευτής του τον αγαπάει με γονεϊκή και αποσεξουαλικοποιημένη αγάπη.

Ο ασθενής, για να θεραπευτεί, πρέπει να βρίσκεται άρα σε καλή συναισθηματική και ψυχική επικοινωνία με τον ψυχαναλυτή του.

^＊ Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, η αναθεωρημένη έκδοση του «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες» (εκδ. Αιγόκερως).