Το ταξίδι των γονιδίων μας, του Γιοχάνες Κράουζε – Είμαστε όλοι από κάπου αλλού

«Αν κοιτάξουμε ακόμη πιο πίσω στην ιστορία της ανθρωπότητας, θα δούμε ότι το σκούρο δέρμα ήταν αρχικά επίσης μια προσαρμογή. Γιατί ο ξάδελφός μας, ο χιμπατζής, κάτω από το μαύρο του τρίχωμα έχει ανοιχτόχρωμο δέρμα. Όταν ο άνθρωπος έχασε το τρίχωμά του, το χρώμα του δέρματός του προφανώς προσαρμόστηκε ώστε να προστατέψει το ακάλυπτο σώμα του από τον ήλιο. Το χρώμα του δέρματος ως αιτιολογία κάποιων εξελικτικών ιεραρχιών είναι και μόνο για τον λόγο αυτό μια ανοησία. Εκτός κι αν οι άνθρωποι με ανοιχτόχρωμο δέρμα θέλουν να απαιτήσουν για τον εαυτό τους μια ιδιαίτερη γενετική σύνδεση με τους χιμπατζήδες».

Αυτό το βιβλίο είναι ένα πολύ σημαντικό, και το κέρδος της ανάγνωσής του από όσο το δυνατόν περισσότερους θα ήταν πραγματικά μεγάλο. Ο κλάδος της αρχαιογενετικής δεν μας είναι γνωστός — γιατί είναι νεότατος. Και ο συγγραφέας του βιβλίου, διευθυντής του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για την Επιστήμη της Ανθρώπινης Ιστορίας, δεν είναι «απλώς» καθηγητής αρχαιολογίας, αλλά και: ένας από τους πιο αναγνωρισμένους ειδικούς της αρχαιογενετικής παγκοσμίως, ο επιστήμονας που αποκρυπτογράφησε το γονιδίωμα του ανθρώπου του Νεάντερταλ, και αυτός που ανακάλυψε τον άνθρωπο του Ντενίσοβα, τον έτερο αρχάνθρωπο που εξελίχθηκε από τον homo erectus, τον κοινό πρόγονο όλων μας. 

Κυρίως όμως είναι ένας παθιασμένος με την επιστήμη του άνθρωπος, που περνά ώρες με την ομάδα του στο εργαστήριο, αναλύοντας οστά ανθρώπων που πέθαναν πολλές χιλιετίες πριν και ψάχνοντας εις βάθος με τις νέες, προηγμένες μεθόδους που του παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία (κάτι αδιανόητο μέχρι και ελάχιστα χρόνια πριν, όταν η έρευνα γινόταν με βραδύτατους ρυθμούς) συγκεκριμένες μεταλλάξεις πάνω σε αρχαία γονιδιώματα. Αυτές οι μεταλλάξεις είναι η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης, ορόσημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, και η ορθή χρονολογική τοποθέτησή τους σχεδιάζει έναν επίσημο χάρτη όλων των μετακινήσεων που έλαβαν χώρα στη μακρά ιστορία του είδους μας. Η επιστήμη του, με μια λέξη, είναι συναρπαστική. Πρωτίστως όμως: είναι η πρώτη φορά που έχουμε επιτέλους πραγματικά στοιχεία, απολύτως και πέρα για πέρα πραγματικά και αδιαμφισβήτητα, και όχι απλές εικασίες, ή «απόψεις ειδικών» (και μυριάδων διόλου ειδικών) βασισμένες σε απλά αρχαιολογικά ευρήματα (τα απλά αρχαιολογικά ευρήματα δεν μιλούν με τον τρόπο που μιλά το DNA) ή απλώς σε βάρβαρες ιδεολογίες.

Είναι η πρώτη φορά που έχουμε επιτέλους πραγματικά στοιχεία, απολύτως και πέρα για πέρα πραγματικά και αδιαμφισβήτητα, και όχι απλές εικασίες, ή «απόψεις ειδικών» (και μυριάδων διόλου ειδικών) βασισμένες σε απλά αρχαιολογικά ευρήματα ή απλώς σε βάρβαρες ιδεολογίες.

O Krause, με τη βοήθεια του έμπειρου δημοσιογράφου υγείας Thomas Trappe, θα μας κάνει μία λεπτομερή εισαγωγή στην επιστήμη του, θα μας μιλήσει αναλυτικά για το τοπίο ως είχε από την αυγή ενός κάποιου πολιτισμού μέχρι –ουσιαστικά– «χθες», για τον ολοένα και πιο ταχύ ρυθμό με τον οποίο εξελίσσεται η αρχαιογενετική (όσο ταχύτεροι γίνονται οι υπολογιστές μας, τόσο περισσότερο «τρέχει» και εκείνη), και θα μας εισαγάγει σ’ αυτό τον νέο «χαρτογραφικό» κόσμο που βάζει τα πράγματα στη θέση τους.

«Τώρα όμως μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η γεωργία ήρθε με μεγάλες οικογένειες που μετανάστευσαν από την Εγγύς Ανατολή, μπροστά στις οποίες οι παλιοί κάτοικοι έπρεπε να αποτραβηχτούν. Μιας και για δεκάδες αιώνες οι παλιοί και οι νέοι κάτοικοι δεν ήρθαν σε επαφή μεταξύ τους, μπορεί κανείς πράγματι να μιλήσει για πολιτιστικό εκτοπισμό. Η νεολιθική εποχή αποτελεί επομένως χαρακτηριστικό παράδειγμα της παρακμής της «Δύσης» και του θριάμβου της «Ανατολής» – η Δύση ήταν εκείνη την εποχή μια εξαιρετικά απλή κοινωνία, οι άνθρωποι περιπλανιόνταν στα δάση και στα λιβάδια, και υπερείχαν οι μετανάστες από την Εγγύς Ανατολή με τον εντελώς καινούριο τρόπο ζωής τους. Ενώ μπορεί κανείς να θεωρήσει τη νεολιθική επανάσταση σε μεγάλο βαθμό ειρηνική επανάσταση, εφόσον δεν απαιτήθηκε η κατάληψη της Ευρώπης από ξένους πληθυσμούς, για τη μεγάλη μετανάστευση, που άρχισε πριν από 5.000 χρόνια, αυτό θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Κατά τη νεολιθική εποχή, οι μετανάστες συνάντησαν μια αραιοκατοικημένη ακόμα ήπειρο, που τους πρόσφερε χώρο και τροφή, κι έτσι ο πληθυσμός μπόρεσε να αυξηθεί γρηγορότερα παρά ποτέ. Όταν τρεις χιλιάδες χρόνια αργότερα οι Νεοευρωπαίοι ήρθαν από τη στέπα, συνάντησαν προφανώς έναν αποδυναμωμένο πληθυσμό – γι’ αυτό μπορεί να ήταν υπεύθυνη η πανώλη που ήρθε από τη στέπα. Η μεταναστευτική ιστορία της εποχής του χαλκού θα ήταν εν συνεχεία ένα παράδειγμα μεταναστευτικών κινήσεων που έφερναν αρρώστιες και θάνατο. Ή, εναλλακτικά, ένα πρώιμο παράδειγμα βίαιων μεταναστών που στη χώρα προορισμού της μετανάστευσής τους δεν άφησαν καμία πέτρα όρθια. Οι άνθρωποι που ζουν σήμερα στην Ευρώπη είναι επομένως το προϊόν κινητικότητας που φτάνει χιλιάδες χρόνια πίσω και κατά την οποία υπήρχαν σταθερά ανταλλαγές, εκτοπισμός, μάχες και σίγουρα πολλή δυστυχία. […] Ένα είναι βέβαιο όμως: Η πρώιμη ιστορία της μετανάστευσης στην Ευρώπη δεν προσφέρεται ούτε για ρομαντισμούς ούτε για μοιρολατρίες. Όχι, η μετανάστευση σπάνια εξελισσόταν εντελώς ειρηνικά και, ναι, χωρίς αυτήν η Ευρώπη δεν θα είχε φτάσει στο σημείο που είναι σήμερα. Μια πανάρχαια Ευρώπη χωρίς μετανάστευση θα ήταν μια έρημη Ευρώπη».

Μαζί με τον εξαιρετικό αφηγητή Krause, σαν να κοιτάμε από την κάμερα ενός ντρόουν, θα περιηγηθούμε στη χαραυγή της πρωτοϊστορίας, πέρα στην Αφρική, μέχρι τους σύγχρονους καιρούς. Θα παρακολουθήσουμε όλες τις διαδρομές που χάραξε η ανθρώπινη πορεία από την κοιτίδα της, έχοντας σαν βασικό –αλλά όχι μοναδικό– προορισμό την ευρωπαϊκή ήπειρο. Θα οδηγηθούμε στη νεολιθική εποχή, 8.000 χρόνια πριν, και στην εποχή του χαλκού, 5.000 χρόνια πριν, θα μάθουμε από πού προερχόμαστε, τι χρώμα είχε το δέρμα των «άμεσων» προγόνων μας, και γιατί αυτό ενδεχομένως άλλαξε, θα πάρουμε έναν πελώριο όγκο πληροφοριών για τις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, για τις αλλαγές που προκαλούσαν στο «τοπίο», για την αφομοίωση άλλων ανθρώπων, για τις ανταλλαγές συντρόφων μεταξύ τους και τη συνεπακόλουθη σύμμειξη των DNAτους, για το αν και πόσο αποτύπωμα του Νεάντερταλ έχουμε ακόμη και σήμερα, ίσως, μέσα μας, για το τι συνέβη στους «παλαιότερους» ανθρώπους, στους «πρώτους» κατοίκους κάποιων περιοχών, και για τους λόγους που το γενετικό αποτύπωμα της μίας ή της άλλης μετάλλαξης είναι πιο έντονο σε κάποιους «λαούς» και όχι σε όλους. 

«Πρωτόγονοι Ευρωπαίοι με βαθιές ρίζες δεν υπήρξαν ποτέ. Αν αποδώσουμε αυτόν τον ρόλο στους κυνηγούς και συλλέκτες λόγω της μοναδικής τους παρουσίας για δέκα χιλιάδες χρόνια, γρήγορα θα φτάσουμε να μην έχουμε επιχειρήματα. Αφενός, επειδή κι αυτοί δεν ήταν οι πρώτοι και από την πλευρά τους εκτόπισαν τους πρώτους κατοίκους, όπως μαρτυρά το 2% του DNA των Νεάντερταλ (αλλά και οι Νεάντερταλ ήρθαν μόνον ενώ ζούσαν εδώ ήδη μορφές του homo erectus, οι οποίοι στη συνέχεια έπρεπε να φύγουν). Αφετέρου, ως εναλλακτικό σχέδιο στη μετανάστευση οι κυνηγοί και συλλέκτες είναι εξαιρετικά ακατάλληλοι. Κανένας τρόπος ζωής δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξένος γι’ αυτούς τους πρώτους κατοίκους απ’ ό,τι αυτός που περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Οι κυνηγοί και συλλέκτες ήταν μάλιστα ενστικτωδώς Ευρωπαίοι και κοσμοπολίτες. Πήγαιναν όπου τους οδηγούσαν οι συνθήκες, δεν γνώριζαν πατρίδα, μόνο μια μεγάλη χώρα γεμάτη δυνατότητες. Την ιδέα για ένα δικό τους κομμάτι γης την έφεραν οι αγρότες από την Ανατολή. Τοποθετούσαν πασσάλους δηλώνοντας έτσι ότι αυτό το κομμάτι γης τους ανήκει. Οι αντίπαλοι της ανθρώπινης κινητικότητας πρέπει συνεπώς, αν θέλουν να επιχειρηματολογήσουν αναφορικά με την προϊστορία, να βασιστούν στην εισαγωγή πολιτισμού μέσω ενός από τα μεγαλύτερα κύματα μετανάστευσης στην Ευρώπη».

Ο Johannes Krause (δεξιά) γεννήθηκε το 1980 στη Γερμανία και είναι βιοχημικός με ερευνητική εστίαση στις ιστορικές μολυσματικές ασθένειες και στην ανθρώπινη εξέλιξη. Από το 2010, είναι καθηγητής αρχαιολογίας και παλαιογενετικής στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης. Το 2014, ο Krause διορίστηκε συνδιευθυντής του νέου Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για την Επιστήμη της Ανθρώπινης Ιστορίας στην Ιένα. O Thomas Trappe (αριστερά) σπούδασε δημοσιογραφία και πολιτικές επιστήμες στη Λιψία και σήμερα συγκαταλέγεται στους κορυφαίους δημοσιογράφους υγείας στη Γερμανία. Είναι αρχισυντάκτης του βερολινέζικου Der Tagesspiegel, όπου καλύπτει θέματα πολιτικής, υγείας και επιστήμης.

Κάθε ένα από τα εννέα συν ένα κεφάλαια ξεκινά με έναν δισέλιδο ευρασιατικό χάρτη που παρουσιάζει τις μετακινήσεις των ανθρώπων, των πρώτων εκείνων «μεταναστών», από τις αρχέγονες εποχές μέχρι και τους σύγχρονους καιρούς, ανάλογο κάθε φορά με το υπό εξέταση θέμα. 

Όλα τα κεφάλαια είναι σημαντικά, και ο αναγνώστης θα τα μελετήσει προσεκτικά και υπογραμμίζοντάς τα. Αν, πάλι, θα θέλαμε να ξεχωρίσουμε δύο μόνο, για εμάς αυτά θα ήταν το 6ο και το 8ο: το μεν ένα μιλά για τη γλώσσα, για την κοινή καταγωγή όλων των γλωσσών (αναφορικά με την Ευρώπη, μιλάμε βέβαια αρχικά για την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα), ένα συναρπαστικό κεφάλαιο, ενώ το άλλο κάνει λόγο για το μακρύ, διαμέσου των αιώνων, ταξίδι των μολυσματικών ασθενειών, που καθόρισαν όσο ελάχιστοι άλλοι παράγοντες την τύχη του ανθρώπου.

«[Τα] εμφράγματα, ο διαβήτης και τα εγκεφαλικά δεν ανήκαν σ’ αυτές – οι άνθρωποι τρέφονταν πολύ ισορροπημένα για να νοσήσουν από τις εν λόγω παθήσεις ή δεν προλάβαιναν να γεράσουν, ώστε να κινδυνέψουν απ’ αυτές. Και ο αριθμός των περιστατικών καρκίνου αυξάνεται όμως σήμερα στις ευημερούσες χώρες, κυρίως επειδή είναι μια τυπική πάθηση που έρχεται με τα χρόνια. Η ζωή των σημερινών κατοίκων της Ευρώπης είναι η πιο άνετη που υπήρξε ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το οφείλουμε και στη μετανάστευση της λίθινης εποχής και της εποχής του χαλκού. Με τη γεωργία εδραιώθηκαν στην Ευρώπη πρώιμες μορφές κοινοτικών δομών, όπου οι άνθρωποι δεν εξαρτώντο πλέον από οικογένειες ή μικρές ενώσεις, αλλά μπορούσαν να βασίζονται στη συνοχή και στη στήριξη οικισμών. Οι άνθρωποι απελευθερώθηκαν σιγά σιγά από τα καπρίτσια της φύσης με τη βοήθεια της οικονομίας αποθεμάτων, έστω κι αν οι ανομβρίες ή οι κλιματικές κρίσεις τούς έθεταν και τους θέτουν ακόμα ενώπιον προβλημάτων επιβίωσης. Η μετανάστευση από τη στέπα ήταν εκείνη που έθεσε τον θεμέλιο λίθο για μια Ευρώπη των ιεραρχιών, της κατανομής εργασίας και των καινοτομιών, και επομένως για μια ήπειρο που τουλάχιστον κατά τη σύγχρονη εποχή ενέπνευσε και διαμόρφωσε με την τεχνολογία της και τη γνώση της ολόκληρο τον κόσμο».

Συνολικά, ένα ψυχωφελές και απολύτως επιμορφωτικό ανάγνωσμα, για μία επιστήμη που αλλάζει άρδην τα δεδομένα για το παρελθόν μας. Όπως βέβαια αλλάζει 100% τα ψευδή «δεδομένα» για τους λαούς που δήθεν υπερέχουν των άλλων. Οι επιστήμονες μόνο να καγχάσουν μπορούν απέναντι σε τέτοιου είδους φληναφήματα.

Πολύ απαιτητική, πρέπει να σημειώσουμε, η μετάφραση που έφερε εις πέρας η χαλκέντερη Γιώτα Λαγουδάκου.

* Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, «Ένα παγωτό για τον Ισίδωρο» (εκδ. Κλειδάριθμος).

Το ταξίδι των γονιδίων μας
Πώς η μετανάστευση διαμόρφωσε τις σύγχρονες κοινωνίες
JOHANNES KRAUSE
THOMAS TRAPPE
Μτφρ. ΓΙΩΤΑ ΛΑΓΟΥΔΑΚΟΥ
ΔΙΟΠΤΡΑ 2021
Σελ. 358, τιμή εκδότη €15,50

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Και στην Ευρώπη όμως, η ταύτιση της μετανάστευσης με αρρώστιες και βία δεν αποτελεί πια κοινωνικό περιθωριακό φαινόμενο, αλλά κατευθυντήρια γραμμή ορισμένων κυβερνήσεων που ανέβηκαν στην εξουσία χάρη σε εχθρικές προς τη μετανάστευση θέσεις. Το μήνυμά τους, για να μείνουμε στην ορολογία, μεταδίδεται στη δυτική κοινωνία εδώ και χρόνια σαν ένας πολύ επιθετικός ιός. Η μετανάστευση, η βία και οι αρρώστιες είναι στο μεταξύ για πολλούς ανθρώπους ένα αδιάσπαστο μείγμα: αρρώστιες “ξεσπούν”, οι κοινωνίες “μολύνονται” από τη βία, οι πρόσφυγες “κατακλύζουν” την Ευρώπη, το “οχυρό” κινδυνεύει να πέσει. [Οι] εθνικοσοσιαλιστές ήταν εκείνοι που υλοποίησαν με τον πιο βάρβαρο τρόπο την παράνοια ότι η ιστορία δεν είναι τελικά τίποτε άλλο παρά η μάχη ανάμεσα στις “φυλές”. Πολλοί αρχαιολόγοι διατύπωσαν την εποχή αυτή τη θέση ότι η υπεροχή των πολιτισμών –βλ. λαών, βλ. πληθυσμών– συμβαδίζει με μια γενετική ανώτερη αξία. Θεμελίωσαν αυτόν τον ισχυρισμό μεταξύ άλλων με τη θέση ότι η εποχή του χαλκού δεν ξεκίνησε στην Ευρώπη με την οικειοποίηση νέων τεχνικών, αλλά με τη μετανάστευση πολεμιστών από τη Σκανδιναβία. Σύμφωνα με την εν λόγω θεωρία, αυτοί οι “βόρειοι” λαοί υπερείχαν των άλλων και έγιναν έτσι η κινητήρια δύναμη της προόδου, ενώ έφεραν επιπλέον τις αρχαίες γερμανικές γλώσσες. Η εθνικοσοσιαλιστική ερμηνεία της ιστορίας ήταν δύσκολο να εναρμονιστεί με πολλά από τα αρχαιολογικά ευρήματα, πρόσφερε όμως την ιδεολογική βάση ώστε να αποδοθεί σε άλλες “φυλές” –για παράδειγμα την Ανατολική Ευρώπη– μια γενετική καθορισμένη κατωτερότητα. […] Ναι μεν η γεωργία ήρθε από την Ανατολία στην Ευρώπη, αφότου οι κυνηγοί και συλλέκτες της Γόνιμης Ημισελήνου την είχαν αναπτύξει εκεί – αυτό όμως οφείλεται στο κλίμα που θερμαινόταν και σε έναν μεγάλο αριθμό άγριων σιτηρών που φύτρωναν εκεί και που μπορούσαν να καλλιεργηθούν. Η μετανάστευση από τη στέπα είναι κι αυτή ελάχιστα κατάλληλη ως απόδειξη της θέσης ότι η πρόοδος προκύπτει από την ανωτερότητα ενός συγκεκριμένου πληθυσμού. Διότι οι κάτοικοι της στέπας προέρχονταν επίσης από μετανάστες από την Εγγύς Ανατολή, καθώς και από παλιά εγκατεστημένους κυνηγούς και συλλέκτες. Μπορεί να έφεραν στη Δύση την τέχνη της επεξεργασίας του χαλκού, το άλμα όμως από τη νομαδική ζωή στη γεωργία το έκαναν στην Ευρώπη. Εδώ υιοθέτησαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής των ντόπιων και τον εμπλούτισαν με καινοτόμες τεχνικές. Εκτός από τη μετανάστευση, έπαιζε πάντα σημαντικό ρόλο και η ανταλλαγή. Εμείς οι Ευρωπαίοι είμαστε το προϊόν αυτών των διαδικασιών, στα γονίδιά μας μπορεί να διαβάσει κανείς μέχρι και σήμερα τα ίχνη της μετανάστευσης, του εκτοπισμού και της συνεργασίας».