Έντομα και άνθρωποι υπό το φως των λέξεων

Την ίδια στιγμή, κατά τον ίδιο, η Εντομολογία έπαψε να περιορίζει το ερευνητικό της πυρήνα μόνο στην πτυχή της επιβίωσης ή της μελέτης των ειδών κι άρχισε να εξετάσει την επίδραση που έχουν τα έντομα στην ουσία της κουλτούρας των ανθρώπων. Πώς, δηλαδή, η πολυποίκιλη γενεαλογία των εντόμων έχει χορηγήσει ιδέες και έμπνευση στη λογοτεχνία, τη μουσική, τη θρησκεία, την Ιστορία και, γενικώς, σε εκείνες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης λειτουργίας που συγκροτούν αυτό που ονομάζουμε κουλτούρα. 

Από τον Βασιλιά των μυγών του Γκόλντινγκ έως τη Μεταμόρφωση του Κάφκα και από τους μύθους του Αισώπου έως τον Αισχύλο, τον Οβίδιο και τον Σαίξπηρ, όλοι τους έχουν χρησιμοποιήσει τον θαυμαστό κόσμο των εντόμων στο κύριο μέρος της πλοκής κάποιων έργων τους. 

Είτε με την εκδοχή του ανθρωπομορφισμού, της μετωνυμίας, του μύθου ή του συμβολισμού, τα έντομα έχουν παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο σε κάμποσα λογοτεχνικά έργα. Από τον Βασιλιά των μυγών του Γκόλντινγκ έως τη Μεταμόρφωση του Κάφκα και από τους μύθους του Αισώπου έως τον Αισχύλο, τον Οβίδιο και τον Σαίξπηρ, όλοι τους έχουν χρησιμοποιήσει τον θαυμαστό κόσμο των εντόμων στο κύριο μέρος της πλοκής κάποιων έργων τους. 

Η σύνδεση, ως εκ τούτου, ούτε ξένη είναι ούτε πρωτόγνωρη. Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ είχε μανία με τις πεταλούδες. Ο Γέιτς γράφει για μια μέλισσα στο έργο του The Lake Isle of Innisfree. Ο Ματσούο Μπασό εμπνέεται από τις μύγες και τις μεταφέρει σε μια σειρά από χαϊκού. Το ίδιο και ο Λευκάδιος Χερν, ο Τέννυσον, ο Γουέλς, ο Μωμ, η Ντίκινσον και τέλος δεν έχει ο κατάλογος. Ή, όπως έγραφε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες σε ένα ποίημά του: 

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα έλεγε κανείς πως έχουμε να κάνουμε τόσο με 24 ξεχωριστές ιστορίες όπου η κάθε μια διεκδικεί την αυτονομία της, και εν πολλοίς την κερδίζει, αλλά και όλες μαζί, επειδή ακριβώς υφολογικά εναρμονίζονται, μπορούν να διαβαστούν ως μέρη ενός σπονδυλωτού μυθιστορήματος. 

Η Δήμητρα Κολλιάκου αποδίδει τις δικές της συνάφειες που έχουν τα έντομα με τα ανθρώπινα πάθη δημιουργώντας ένα ιδιότυπο αλφαβητάρι, το οποίο δεν συντάσσεται με τη λογική ακολουθία των γραμμάτων, αλλά με μια προσωπική, τεθλασμένη, αλλά νοηματικά συγγνωστή, γραμμικότητα. Πρόκειται, ως εκ τούτου, για 24 γράμματα-έντομα των οποίων τα λήμματα είναι ιστορίες ανθρώπων. Ωστόσο, λειτουργεί και αντίστροφα: οι ιστορίες των ανθρώπων είτε εκπορεύονται από ένα συγκεκριμένο έντομο είτε το περιέχουν είτε καταλήγουν σ’ αυτό. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα έλεγε κανείς πως έχουμε να κάνουμε τόσο με 24 ξεχωριστές ιστορίες όπου η κάθε μια διεκδικεί την αυτονομία της, και εν πολλοίς την κερδίζει, αλλά και όλες μαζί, επειδή ακριβώς υφολογικά εναρμονίζονται, μπορούν να διαβαστούν ως μέρη ενός σπονδυλωτού μυθιστορήματος. 

Ο συγγραφικός φακός πηγαίνει ενίοτε από τη μεγάλη εικόνα στην εργαστηριακή λεπτομέρεια και από την ακίδα στον ευρύ ορίζοντα. Πολλά από τα διηγήματα είναι αφορμές –όπως και τα έντομα– για να συλλογιστεί κανείς την ταραγμένη Ιστορία της Ευρώπης. Σε αρκετές από τις ιστορίες υπάρχουν ευθείες αναφορές στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τους ναζί, τη μετανάστευση, το ρατσισμό, τη βία και την τρομοκρατία. Κάπως έτσι διαμορφώνεται η ανθρώπινη κυψέλη. Μέσα από στοιβάδες δραματικών γεγονότων που επηρέασαν άμεσα τις ζωές των ανθρώπων. Κάποιοι από αυτούς αποκτούν λογοτεχνική φύση στις ιστορίες της Κολλιάκου. 

Η Δήμητρα Κολλιάκου

Το αξιοσημείωτο του βιβλίου είναι ότι η συγγραφέας επιλέγει να αφηγηθεί τα πάντα χρησιμοποιώντας ένα σύμμεικτο ύφος. Ως εκ τούτου, συνυπάρχουν η ποιητική ελλειπτικότητα, οι ρεαλιστικές περιγραφές, τα δάνεια από άλλα βιβλία, επιστημονικές μελέτες, παραμύθια, μύθοι και παραβολές, καθώς και εγκυκλοπαιδικές σημειώσεις. Σε κάποια διηγήματα (ας τα ονομάσουμε έτσι για την οικονομία του κειμένου) αυτό το παζλ λειτουργεί και αναπτύσσει ποικιλόμορφα την ιστορία –βλ. τα διηγήματα «Τέττιξ (Τ)», «Πασχαλίτσα (Π)», «Ξέρξης (Ξ)»– και σε άλλα χάνεται το κέντρο βάρους, δίχως όμως, τελικά, να μειώνεται δραστικά και η δυναμική τους. 

Είναι προφανές πως οι σπουδές της στη γλωσσολογία της πρόσφεραν ένα ακόμη έναυσμα να ασχοληθεί, με  ευαισθησία λεπτουργού, και με τη προέλευση, τη χρήση, τη φθορά ή τη μετεξέλιξη των λέξεων που και η ίδια χρησιμοποιεί να αφηγηθεί τις ιστορίες της. Η απόφασή της να προβεί σε μια συγγραφική «αυθαιρεσία» και να μιλήσει με έμμεσο τρόπο και για τις ζωές πραγματικών προσώπων αποδεικνύεται εύστοχη. Σε κάποιες ιστορίες διαβάζουμε τη μυθοπλαστική εκδοχή της ζωής του συνθέτη Άλμπαν Μπεργκ, του Ισαάκ Μπάμπελ, του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (πώς θα μπορούσε να λείψει από ένα τέτοιο βιβλίο;) ή επιστημόνων όπου του εντομολόγου Τιτιάν Πιλ και του γιατρού-ερευνητή Ντάνιελ Κάρλτον Γκάντζντουσεκ. Το ίδιο εύστοχη είναι όταν μιλάει και για τους μυθοπλαστικούς της ήρωες: κυρίως ζευγάρια (παράνομα, αδιάφορα, κουρασμένα), οικογένειες και παιδιά. Ιδιαίτερης θέρμης είναι τα κείμενα που παραπέμπουν στην παιδική ηλικία όπως το διήγημα «Ψείρα (Ψ)».

H Κολλιάκου παραδίδει ένα βιβλίο που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο για την πρωτοτυπία του και την πηγαία επιθυμία του να συνταιριάξει δύο φαινομενικά αταίριαστους κόσμους: του ανθρώπου και των εντόμων.

Δεν ξέρω αν χρειαζόταν στο τέλος κάθε διηγήματος να υπάρχουν και κάποιες λέξεις-κλειδιά, όπως αποφάσισε να πράξει η Κολλιάκου. Μπορεί «οπτικά» να παραπέμπουν στα λήμματα ενός λεξικού, στην εδώ παρουσία τους όμως είναι σαν να προσπαθούν να «στοχοποιήσουν» ή να περικλείσουν τις ιστορίες σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Τη στιγμή μάλιστα που η αφήγηση –συχνάκις– είναι τόσο ανοιχτή που επιτρέπει στον αναγνώστη να γεμίσει τα κενά κατά το δοκούν. 

Διατρέχοντας εποχές και τόπους (από τους οποίους έχει ζήσει και η ίδια όπως μας πληροφορεί στο επίμετρο που κλείνει την έκδοση) και αλλάζοντας την οπτική της γωνία από την επιστημονική εκφορά στη λογοτεχνική καταβύθιση, η Κολλιάκου παραδίδει ένα βιβλίο που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο για την πρωτοτυπία του και την πηγαία επιθυμία του να συνταιριάξει δύο φαινομενικά αταίριαστους κόσμους: του ανθρώπου και των εντόμων.

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Αλφαβητάρι εντόμων
Δήμητρα Κολλιάκου
Πατάκης 2018
Σελ. 416, τιμή εκδότη €16,60

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΚΟΛΛΙΑΚΟΥ