Ή θα διαλέξεις τη σιωπή για να μη χάσεις τη βολή σου, την ησυχία σου, ή θα αντιδράσεις, θα αντισταθείς, θα αγωνιστείς σε όλα αυτά τα αποτρόπαια, τα εφιαλτικά που γίνονται για σένα, υποτίθεται, αλλά χωρίς εσένα. (Α. Σαμαράκης, Εν ονόματι)
Του Παντελή Λιάκα
Η υπόθεση του μυθιστορήματος ''Εν Ονόματι'' λαμβάνει χώρο σε μια μικρή πόλη της Ελλάδας, τον Νοέμβριο του 98'. Ένα παιδί, ο Δημήτρης, 16 χρονών, μαθητής στη Β' λυκείου, γράφει στο κομπιούτερ του και ρίχνει στους δρόμους μια προκήρυξη. Είναι μια κίνηση διαμαρτυρίας και εξέγερσης εναντίον των διαφόρων Εν Ονόματι που καταδυναστεύουν τη ζωή μας, της αφαιρούν το αληθινό της νόημα, αλλοιώνοντας ή καταργώντας τις προσωπικές μας αποφάσεις.
Στην πορεία του μυθιστορήματος αφορμώμενοι από αυτή την προκήρυξη παρεμβάλλονται άλλες οργανώσεις που σκορπούν προκηρύξεις, τρομοκρατούν με τις βίαιες, τρομοκρατικές συμπεριφορές τους τον κόσμο, προκαλούν τον διχασμό και τη διχόνοια, συσκοτίζοντας παράλληλα την αγαθή πράξη του μικρού μαθητή. Το τέλος είναι εντελώς αμφίρροπο με δυσμενείς συνέπειες για τη ζωή του μικρού μαθητή μέσα από τα ψυχολογικό αντίκτυπο που του δημιουργούν αυτές οι πράξεις. Η ενοχή τον βαραίνει και τον οδηγεί εντέλει σε ψυχολογικά αδιέξοδα με δυσάρεστες συνέπειες.
Μέσα από το μυθιστόρημά του ο Σαμαράκης ήθελε να ειρωνευτεί κατά κάποιο τρόπο τα τυρρανικά καθεστώτα. Είναι πάνοπλα, πανίσχυρα και παραγκωνίζουν τον ανθρώπινο παράγοντα. Όταν πέφτει μια δικτατορία, μία χούντα, ένα τυραννικό καθεστώς, στην ουσία ο ανθρώπινος παράγων ήταν ο καθοριστικός παράγοντας που τον γκρέμισε.
Η πεζογραφία του Αντώνη Σαμαράκη τοποθετείται στο χώρο της κοινωνικής καταγγελίας. Μέσα από τα έργα του προβάλλει έντονη η αγωνία για την πορεία του σύγχρονου κόσμου, η κοινωνική συνείδηση και η ανθρωπιστική κοσμοθεωρία του συγγραφέα. Η γλώσσα του είναι απλή, χωρίς επιτηδευμένο ύφος, ξεχωρίζει κυρίως για την πυκνότητα των νοημάτων.
Τον Σαμαράκη δεν τον ενδιαφέρουν ζητήματα που έχουν να κάνουν στενά με την πολιτική, αλλά με τον άνθρωπο. Γράφει δηλαδή για τα ανθρώπινα συναισθήματα, όπως διαφαίνεται και μέσα από τα βιβλία «Ζητείτε Ελπίς», το «Λάθος», το «Αρνούμαι». Όπως και αυτά, έτσι και το «Εν ονόματι» έχει έναν χαρακτήρα μανιφέστου, που διαπνέεται από αγωνιστικά φρονήματα και δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να το αγαπήσουν.
''Γλιστράμε στην παγίδα τους και κάνουμε αυτολογοκρισία, ευνουχίζουμε τον βαθύτερο εαυτό μας. Έτσι, πέφτουμε όχι μόνο σε χειμερία νάρκη αλλά σε νάρκη τεσσάρων εποχών. Καιρός δεν είναι λοιπόν να ξυπνήσουμε; Ώς πότε θα είμαστε δέσμιοι των ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ;''(...)
Το κυρίαρχο χάρισμα του Σαμαράκη ήταν ότι αντίκριζε τα πράγματα με τρόπο απλό. Η σκέψη του προσανατολίζεται στον άνθρωπο και προσπαθεί να διαπιστώσει το πως κανείς μπορεί να αντισταθεί σε πάσης φύσεως απειλές που πηγάζουν από το γενικό κλίμα της εποχής.
Όπως λέει άλλωστε και ο ίδιος ο συγγραφέας σε δήλωση του,
''Απλά. Είναι τόσο απλά, έγιναν τόσο απλά, η ζωή είναι κατά βάθος απλή, εμείς την δυσκολεύουμε. Όλα είναι απλά και η ανθρώπινη επικοινωνία είναι ένα απλό πράγμα, εμείς το δυσκολεύουμε και το στερούμε. Και η λογοτεχνία είναι μία απόπειρα απεγνωσμένη ανθρώπινης επικοινωνίας. Μιλάς, την ακούει την φωνή σου ο άλλος, ο άγνωστος αναγνώστης την καταλαβαίνει απαντάει, ενώ σ’ αυτόν που δεν την καταλαβαίνει δεν υπάρχει ανθρώπινη επικοινωνία. Απλώνεις το χέρι, το πιάνει ο άλλος το σφίγγει με το δικό του, γίνεται η ανθρώπινη επικοινωνία''.
Αιώνιος κατήγορος της αλλοτρίωσης και της καταδυνάστευσης του ανθρώπου- από κάθε είδους εξουσιαστική αρχή- ο Αντώνης Σαμαράκης καταγγέλλει, σε αυτό το σφριγηλό και όλο νιάτα μυθιστόρημα, εκείνες τις αφηρημένες ιδέες και ιδεοληψίες, εν ονόματι των οποίων εξατμίζεται από την ίδια τη ζωή μας κάθε αυθεντικό νόημα.
Μέσα από το μυθιστόρημά του ο Σαμαράκης ήθελε να ειρωνευτεί κατά κάποιο τρόπο τα τυρρανικά καθεστώτα. Είναι πάνοπλα, πανίσχυρα και παραγκωνίζουν τον ανθρώπινο παράγοντα. Όταν πέφτει μια δικτατορία, μία χούντα, ένα τυραννικό καθεστώς, στην ουσία ο ανθρώπινος παράγων ήταν ο καθοριστικός παράγοντας που τον γκρέμισε.
Αιώνιος κατήγορος της αλλοτρίωσης και της καταδυνάστευσης του ανθρώπου- από κάθε είδους εξουσιαστική αρχή- ο Αντώνης Σαμαράκης καταγγέλλει, σε αυτό το σφριγηλό και όλο νιάτα μυθιστόρημα, εκείνες τις αφηρημένες ιδέες και ιδεοληψίες, εν ονόματι των οποίων εξατμίζεται από την ίδια τη ζωή μας κάθε αυθεντικό νόημα.
''Στην πορεία της ανθρωπότητας στους αιώνες μέσα, πολλοί ξεκίνησαν επαναστάτες ενάντια στο κατεστημένο. Όταν όμως πήραν την εξουσία, έγιναν οι ίδιοι κατεστημένο. Έριξαν τους προηγούμενους τυράννους, αλλά μεταμορφώθηκαν οι ίδιοι σε τυράννους. Και χτύπησαν αμείλικτα τους νέους επαναστάτες που με τη σειρά τους ξεσηκώθηκαν. Ένα από τα όπλα της εξουσίας για να καταπνίγει τη φωνή εκείνων που διαμαρτύρονται για τα εγκλήματα της και εξεγείρονται είναι η εφεύρεση με τα εν ονόματι.''
Οι πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι μαθητές, καθόλου τυχαίο για ένα συγγραφέα που είχε αγάπη για τα παιδιά. Σαν πρεσβευτής Καλής Θέλησης της UNESCO για τα παιδιά του κόσμου, είχε ταξιδέψει μέχρι και την Αιθιοπία προσφέροντας ό,τι μπορούσε. Κι ας μη ξεχνάμε ότι υπήρξε ένας από τους εμπνευστές και θερμότατους υποστηρικτές του θεσμού της «Βουλής των Εφήβων».
''Ο κόσμος σήμερα δεν γίνεται δεκτός. Απορρίπτεται. Είναι ένας κόσμος απανθρωπιάς και καταναλωτικού αμόκ. Πως να δεχτείς αυτόν τον κόσμο που συνθλίβει με πολλούς τρόπους τις ελεύθερες φωνές; Δεν έχτισαν τον σημερινό αποτρόπαιο κόσμο τα παιδιά, οι νέοι. Εμείς τον φτιάξαμε, οι μεγάλοι στα χρόνια και στα αξιώματα. Εμείς είμαστε οι ένοχοι, ας το ομολογήσουμε.''
Οι ήρωες στα βιβλία του δεν είναι ποτέ πρόσωπα επίσημα. Τον αφήνουν αδιάφορο. Τα παιδιά τον συγκινούν, οι καθημερινοί άνθρωποι, όπως άλλωστε και οι λεγόμενοι συγγραφείς και λογοτέχνες είναι καθημερινοί άνθρωποι.
''Τα παιδιά εμείς, οι νέοι εμείς, είμαστε στην πρώτη γραμμή του αγώνα κατά των διαφόρων ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ που καταδυναστεύουν τη ζωή μας και δεν μας αφήνουν να σκεφτόμαστε και να πράττουμε ως ελεύθεροι άνθρωποι.''
Σε δήλωσή του ο Σαμαράκης είχε πει,
''Δεν έχουμε δικαίωμα να κοιτάμε στα μάτια τα παιδιά σήμερα, είμαστε ένοχοι. Είμαστε ένοχοι, εμείς οι μεγάλοι, στα χρόνια και στα αξιώματα. Και μπροστά στα μάτια ενός παιδιού πρέπει να σκύβουμε με συντριβή το κεφάλι, με συντριβή το κεφάλι και αν μπορούσα κάπως να το κοιτάξω θα του έλεγα, σε παρακαλώ να αγωνιστείς, γιατί τίποτα δεν γίνεται χωρίς αγώνα, να μείνεις έτσι όπως είσαι σήμερα, στα φυσικά σου χρώματα αυθόρμητος, ειλικρινής χωρίς υποκρισίες σε όλους του τομείς, να είσαι πάντα ο εαυτός σου. Αλλά θέλει αγώνα για να μείνεις ο εαυτός σου και εγώ θυμάμαι επειδή κάνω την διάκριση μεταξύ της θαυμάσιας νέας γενιάς που έχουμε σήμερα και εμείς οι μεγάλοι κάνουμε αυστηρά κριτική άδικη και βλακώδη και γελοία. Διότι, εμείς λέμε η νεολαία σήμερα… Ποια νεολαία σήμερα; Η νεολαία είναι θαυμάσια, εμείς δεν είμαστε άξιοι της νεολαίας.
Στο ''Εν Ονόματι'' ο προορισμός ταυτίζεται με την περιπέτεια της εξέγερσης και το ύψιστο διακύβευμα είναι, ακριβώς, το μόνο που έχει σημασία για τον άνθρωπο, η ελευθερία να ζει αληθινά. Θα μπορούσε να τοιχοκολληθεί στις γειτονιές της μεγαλούπολης ή να βρεθεί στις λεωφόρους, ριγμένο από ένα παιδί που μέτρησε δεκάξι χρόνια στον βρόγχο ασυνάρτητων Εν ονόματι και αποφάσισε ότι είναι καιρός να ελευθερωθεί. Οι προκηρύξεις που ρίχνει ο ήρωας (το θρόισμα των φύλλων), όπως το θρόισμα των σελίδων που διαβάζουμε δυναμώνει από έναν αέρα ελευθερίας, τον ίδιο που ενεργοποιεί την Σαμαριακή αφήγηση και τον ίδιο που καλείται να ακολουθήσει ο ίδιος ο αναγνώστης.
«Αλίμονο στον νέο των είκοσι χρόνων που δεν είναι επαναστάτης, που δεν είναι εξεγερμένος» (..)
«Η θα διαλέξεις τη σιωπή για να μη χάσεις τη βολή σου, την ησυχία σου, ή θα αντιδράσεις, θα αντισταθείς, θα αγωνιστείς σε όλα αυτά τα αποτρόπαια, τα εφιαλτικά που γίνονται για σένα, υποτίθεται, αλλά χωρίς εσένα.
(...)
- Θα μιλήσω. Η σιωπή είναι φυγή, λιποταξία.
- Καλά πάμε. Η σιωπή, η αδιαφορία, η απάθεια αντίκρυ στη θέα του κόσμου μας δεν ταιριάζει σ’ ένα παιδί, σ’ έναν νέο όπως εσύ.
- Θα διαλέξω την ελευθερία να πω όχι, αρνούμαι θα πω σ’ αυτήν την απάνθρωπη ανθρωπότητα!
Η ζωή είναι ένας αγώνας. Άμα τα βάζεις κάτω δεν πας πουθενά. Ο Σαμαράκης -όσοι τον γνώριζαν- δεν απελπιζόταν εύκολα, ενώ προς του νεότερους έδινε συχνά την εξής συμβουλή όταν ήταν νεότερος και ακμαιότατος και τα κατάφερνε πάντα χάρη στο τεράστιο χιούμορ και τη ζωντάνια που διέθετε.
«Να μείνεις όπως είσαι παιδί μου, να αγωνιστείς, να μείνεις όπως είσαι»!
Στο ''Εν Ονόματι'' βλέπουμε την έκδηλη παρουσία του έρωτα μεταξύ του 16χρονου Δημήτρη και της Κατερίνας. Το ερωτικό στοιχείο είναι χαρακτηριστικό σε όλα τα έργα του Σαμαράκη.
Σε ερώτηση για το ποιο Eν Oνόματι αξίζει τον κόπο να πιστεύουμε, η απάντηση του Σαμαράκη ήταν «Eν Oνόματι» του έρωτα.
O έρωτας και ο θάνατος είναι οι μόνες δημοκρατικές διαδικασίες που μας έχουνε απομείνει.
Οι σχέσεις των δύο φύλων είναι ειλικρινείς, απλές, εγώ είδα στην Καλαμαριά προχθές, το βλέπω και στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις και αισθάνθηκα τη νύχτα μέσα ένα αγόρι και ένα κορίτσι αγκαλιασμένα. Η εικόνα της ομορφιάς, της αλήθειας και της ζωής. Και παίρνω κουράγιο, αισιοδοξία (...)
Η επαναφορά στην εφηβική ηλικία της επανάστασης, της διεκδίκησης, του στοχασμού, και της αθωότητας δημιουργούν την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.
''Κάψτε όλα τα εν ονόματι!- Τα εν ονόματι βλάπτουν σοβαρά την τσέπη σου- Εμείς οι νέοι θέλουμε αληθινή παιδεία και όχι πλύση εγκεφάλου, παιδεία με ψυχή- Τέρμα τα δίφραγκα- Μας πνίγει η ανεργία, αλλά πριν φάμε τις σάρκες μας, θα φάμε τους ενόχους- Η Ελλάδα δεν έχει σήμερα όραμα ζωής- Θεε, μεγάλο καψόνι μας έκανες που μας δημιούργησες.''
Ο έφηβος προσπάθησε και με το παραπάνω να αντισταθεί στα εν ονόματι, αλλά μάταια. Αντιτάχτηκε στην απάθεια, την ηρεμία, την αδιαφορία των πολλών και στιγματίστηκε. Πρέπει να πληρώσει τώρα για αυτό, να εξιλεωθεί μια για πάντα.
''Όφειλα να σκεφτώ ότι τα διάφορα εν ονόματι στη ζωή μας είναι μια λερναία ύδρα με πολλά κεφάλια όφειλα να μαντέψω ότι για κάθε εν ονόματι που κόβεις ξεπηδάει ένα άλλο, δυο άλλα...''
(...)
''Όχι δάκρυα για μένα, Κατερίνα μου, Σπουργιτάκι μου, όχι δάκρυα''.
