Εθισμός

Του Γιώργου Χ. Θεοχάρη

Στο μυθιστόρημα της Εύας Στάμου τρεις μυθιστορηματικοί χαρακτήρες κινούν την αφήγηση, σε πρώτο πρόσωπο, εναλλάξ ή εξακολουθητικά διηγούμενοι πλευρές του βίου τους, που είτε αναφέρονται σε προσωπικές καταστάσεις είτε αφορούν συμβάντα στα οποία εμπλέκονται και οι άλλοι δύο του αφηγηματικού τριγώνου.

Ενός χαρακτήρα, ως ένα σημείο της πλοκής, διαβάζουμε ένα αυτοαναφορικό του χειρόγραφο, κι αργότερα αφηγείται ο ίδιος. Σε 305 σελίδες καθαρού κειμένου έχουμε 81 αφηγήσεις, πράγμα που σημαίνει ότι ο μέσος αριθμός σελίδων είναι κάτι περισσότερο από 3,5 για κάθε αφήγηση και αυτό με τη σειρά του σημαίνει πως οι αναγνωστικές ανάσες είναι αλλεπάλληλες, έτσι ώστε, και με την εναλλαγή των αφηγητών, να διατηρείται το αναγνωστικό ενδιαφέρον θερμό. Το βιβλίο συμπληρώνεται με τρία ακόμη, ενάριθμα και ολιγοσέλιδα πάντα, κεφάλαια στα οποία η αφήγηση περνάει στο τρίτο πρόσωπο.

Η αφήγηση ακολουθεί γραμμική πορεία, σ’ ό,τι αφορά στα δρώμενα του μυθιστορηματικού παρόντος, ενώ παρεμβάλλονται επιστροφές στο παρελθόν της ζωής των ηρώων.

Οι βασικοί χαρακτήρες είναι τρεις. Δύο γυναίκες και ένας άντρας. Η Έλσα, η Ιφιγένεια και ο Πέτρος. Και οι τρεις είναι εμμονικοί και εθισμένοι σε διάφορες ψυχικές εξαρτήσεις. Πολλάκις απεξαρτώνται από έναν εθισμό, αλλά το τίμημα είναι η προσκόλληση σε μιαν άλλη εθιστική κατάσταση. Δεν είχα βιώσει στο πετσί μου, λέει μία ηρωίδα, ότι η ανάγκη για εθισμό, για επανάληψη πράξεων και σκέψεων που προσφέρουν ανακούφιση και ευχαρίστηση είναι κάτι που δεν ξεπερνιέται, αλλά αντικαθίσταται, ανανεώνεται με καινούργιες επιθυμίες και καινούργιες συνήθειες. Η ανάγκη για εθισμό!

Γύρω τους περιστρέφονται κι άλλοι χαρακτήρες, συμπληρωματικοί της πλοκής, όπως η μητέρα του Πέτρου, ο Δημήτρης ένας αστυνομικός, ένας ψυχαναλυτής ο Άρης, ο σύντροφος της Έλσας, ο Αλέξανδρος, ο Τίμος, μέντορας της Ιφιγένειας, ένας δημοσιογράφος, ο Βλάσης. Και οι περιφερειακοί ήρωες χαρακτηρίζονται από εθιστικές συμπεριφορές.

Η Έλσα είναι εκδότρια. Έχει έναν μικρό αλά ποιοτικό εκδοτικό οίκο στο βιβλιοφιλικό κέντρο της Αθήνας. Στα νιάτα της υπήρξε μέλος αντιεξουσιαστικής οργάνωσης. Είναι εθισμένη στη μορφή του άντρα, μέσα από τη μορφή του πατέρα της. Υπήρξε εθισμένη στις ουσίες και στο σεξ. Εθίζεται στην παρακολούθηση πορνό στον ηλεκτρονικό υπολογιστή της. Η ερωτική της επιθυμία είναι έντονη. Συνδέει τη σεξουαλική ηδονή και την ψυχική ανάγκη να ερωτεύεται με τον πόθο για ζωή. Για τούτο είναι πάντα αποφασισμένη ακόμη και να εθίζεται κάθε φορά στον εραστή της. Είναι εθισμένη στη ψυχοθεραπεία. Ωστόσο, όταν θα φθάσει στα χέρια της για έκδοση ένα αυτοαναφορικό χειρόγραφο της Ιφιγένειας, από την ανάγνωσή του θα αρχίσει να κατανοεί το δικό της παρελθόν, τις δικές της επιλογές ζωής, εθελούσιας υποταγής ή χειραγώγησης ανθρώπων, στη διάρκεια της νεότητας. Και, τελικώς, η Έλσα, μάλλον, ψυχοθεραπεύεται πιο αποτελεσματικά μέσα από την επαφή της με τα κείμενα της λογοτεχνίας παρά με τον ψυχαναλυτή της.

Η Ιφιγένεια είναι μια νεαρή ηθοποιός, οι εικόνες της οποίας τροφοδοτούν τα εξώφυλλα των περιοδικών life style. Πέρασε τραυματικά παιδικά χρόνια. Μισεί τη μάνα της. Πρώτιστο μέλημά της είναι να αποκρύψει την καταγωγή της. Το όνομά της είναι ψευδώνυμο. Διαθέτει το κορμί της στον, κατά πολύ ηλικιακά μεγαλύτερο, μέντορά της με στόχο την επαγγελματική ανέλιξη. Προσποιείται ότι αισθάνεται ηδονή στην ερωτική συνεύρεση ενώ δεν αισθάνεται τίποτα. Έχει καταπνίξει τη σεξουαλική ικανοποίηση, από πεποίθηση, και προσπαθεί να ελέγχει κάθε αίσθηση και συναίσθημα, για να μην εξαρτηθεί ποτέ από κάποιον άντρα αλλά να τον εξουσιάζει. Τελικώς εισπράττει την ηδονή με έναν ανορθόγραφο αναγραμματισμό, ως οδύνη. Αν οι σχέσεις της Ιφιγένειας, διαβάζουμε στο κείμενο, με τους άντρες ήταν ψυχρές κι απόμακρες, με τις γυναίκες ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Μεγαλωμένη από μια μάνα που βίωσε τη γέννηση της κόρης της σαν τραύμα, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει το παιδί της σαν μόνιμη πηγή προβλημάτων, είχε μάθει να κρατά τον εαυτό της «κρυμμένο» από τις γυναίκες, ιδιαίτερα τις μεγαλύτερες, τις οποίες θεωρούσε σκληρές και επικριτικές. Η Ιφιγένεια γράφει ένα μυθιστόρημα ευθέως αυτοβιογραφικό. Δίνει το κείμενο στην Έλσα για έκδοση.

Ο Πέτρος είναι καθηγητής αγγλικών, μεταφραστής λογοτεχνίας και επιμελητής κειμένων. Συνεργάζεται με τις εκδόσεις της Έλσας. Ζει με τη μητέρα του. Είναι εξαρτημένος από την εξουσιαστική παρουσία της. Από την παρουσία της μητέρας ως αντικείμενο φροντίδας και μίσους εν ταυτώ. Εθισμένος στο φαγητό. Διαταραγμένη προσωπικότητα, έχει νοσηλευτεί σε ψυχιατρική κλινική και είναι σε φαρμακευτική αγωγή. Εμμονικός με ένα συγκεκριμένο πρότυπο γυναίκας. Από το σχολείο ακόμη κρατάει σημειώσεις που περιγράφουν τις γυναίκες που βλέπει, ώστε να διαπιστώσει αν πληρούν ή όχι τους όρους της εμμονής του. Άρχισα, λέει, να κρατάω τέτοιου είδους σημειωματάρια πριν πολλά χρόνια, μαθητής ακόμα στο λύκειο, όταν συνειδητοποίησα ότι μια όμορφη, κομψή εμφάνιση στις γυναίκες είχε για μένα όχι μόνο αισθητική αλλά και ηθική αξία. Σεβόμουν και θαύμαζα όσες κατάφερναν να διατηρούν ένα λεπτό, καλοντυμένο σώμα και τις πλησίαζα με ενδιαφέρον σχεδόν επιστημονικό: μου άρεσε να παρατηρώ και να αναλύω την κάθε τους κίνηση, όπως αυτή έμοιαζε να αντικατοπτρίζεται στην εμφάνισή τους. Οι περιποιημένες, καλοντυμένες γυναίκες ήταν για μένα αυτόματα ανώτερες από τις άλλες· πιο έξυπνες, πιο δυνατές και οπωσδήποτε καλύτεροι άνθρωποι, αφού η άρτια, επιμελημένη εμφάνιση ταυτιζόταν στο μυαλό μου με υψηλές πνευματικές ικανότητες και ηθικές αρχές. Αν το απόσπασμα τούτο θυμίζει προσεγγίσεις για την φυλετική ανωτερότητα, θα ισχυριστώ πως ναι! από μιαν οπτική το μυθιστόρημα της Εύας Στάμου μπορεί να διαβαστεί και ως πολιτική αλληγορία του ολοκληρωτισμού. Γράφει και ο Πέτρος ένα βιβλίο. Θέλει να το εκδώσει στην Έλσα μα εκείνη προσπαθεί να το αποφύγει. Αντίθετα του εμπιστεύεται το χειρόγραφο της Ιφιγένειας για κρίση και επιμέλεια χωρίς ο Πέτρος να γνωρίζει ποιος το υπογράφει. Ο Πέτρος έχει από καιρό αναγνωρίσει την ιδανική γυναίκα στο πρόσωπο της Ιφιγένειας. Από τότε έχει ξεκινήσει μια ψυχική δραστηριότητα μέσα του, καταστρώνοντας σχέδια και εκλαμβάνοντας τις επιθυμίες του ως γεγονότα, που ανεβάζει την ευδαιμονική ευφορία σε ύψη απόκρημνα, απ’ όπου η πτώση θα καταστεί ολέθρια, και, παράλληλα, μια εξωτερική δράση που στοχεύει στην Ιφιγένεια, με εντελώς ασύμπτωτη, όμως, ροπή. Στο πέρασμά της θα σκορπίσει καταστροφή.

Η μητέρα του Πέτρου είναι εθισμένη στην παρακολούθηση σαπουνόπερας και εκπομπών life style στην τηλεόραση. Ζητά από την κομμώτριά της να κάνει στα μαλλιά της ανταύγειες και χτενίσματα σαν αυτά που έχουν οι αγαπημένες της πρωταγωνίστριες. Ονομάζει τη γάτα της «Καρολάιν», δίνει τα ονόματα των κοριτσιών που μετέχουν στις πρωινές και μεσημεριανές εκπομπές, στα φυτά που έχει στη βεράντα της. Εγκρίνει για τον γιο της μονάχα επιλογή γυναίκας που καλύπτει τις προδιαγραφές των τηλεοπτικών γυναικών που αυτή θαυμάζει.

Σ’ ό,τι αφορά στους υπόλοιπους περιφεριακούς ήρωες οι περισσότεροι έχουν εξαρτήσεις σεξουαλικής διαστροφής ή είναι ομοσεξουαλική η ερωτική τους κλίση.

Στο μυθιστόρημα δεν έχει κανένας ήρωας τον ρόλο του καλού. Αυτό δεν σημαίνει πως οι ήρωες είναι φορείς του κακού και μόνο. Απλούστατα η συγγραφέας έχει την πρόνοια και παρουσιάζει χαρακτήρες πραγματικούς, φορείς του καλού και του κακού, όπως όλοι μας, χωρίς να τους επιτρέπει να κρύψουν τις κακές τους πλευρές, όπως, με μεγάλη επιτυχία, το καταφέρνουμε στην καθημερινότητά μας, ασκούμενοι στο παιχνίδι της εξαπάτησης των γύρω μας, κοντινότερων ή πιο μακρινών, ώς και του ίδιου του εαυτού μας, κάποτε κάποτε.

Στο τέλος η συγγραφέας οδηγεί τον Πέτρο στο να συγκατανεύσει στον αποφατικό λόγο του Φερνάντο Πεσσόα, έτσι όπως τον διαβάζει στο Βιβλίο της Ανησυχίας: «Ποτέ δεν αγαπάμε κανέναν. Αγαπάμε αποκλειστικά την εικόνα που διαμορφώνουμε για κάποιον. Αυτό που αγαπάμε είναι μια δική μας κατασκευή, στην ουσία δεν αγαπάμε παρά τον εαυτό μας» και τον βάζει ν’ αναρωτιέται μήπως το να μισεί κάποιος τον εαυτό του είναι ακριβώς η άλλη πλευρά του νομίσματος.

Ο Εθισμός είναι ένα κείμενο λεπτής ειρωνείας για το μοντέλο του παρακμιακού life style της Μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Είναι, συνάμα, ένα κείμενο στοχασμού σχετικά με την υπαρξιακή αγωνία, τη μοναξιά αλλά και την αμετροέπεια και τη ματαιοδοξία των ανθρώπων της εποχής μας. Μια ενδοσκοπική καταβύθιση στη μήτρα δημιουργίας της προσωπικότητας και της ετερότητας των ανθρώπων. Μια απόπειρα προσέγγισης των ιλιγγιωδών, καταστροφικών, περιδινήσεων της ανθρώπινης συνείδησης και διερμήνευσης της δυναμικής των ροπών της, που όταν είναι κεντρομόλες αποβαίνουν αυτοκαταστροφικές κι όταν είναι φυγόκεντρες μπορεί να σκορπίσουν τον όλεθρο σε όσους βρίσκονται τριγύρω. Είναι ένα requiem για τις χαμένες συλλογικότητες της νεοελληνικής κοινωνίας, που οδηγήθηκε, αγεληδόν, σε υιοθέτηση συμπεριφορών επιβίωσης μέσα από τις οποίες τα μέλη της βρέθηκαν, τελικά, να παλεύουν σε ωμοφαγικές αρένες ατομικότητας.

Παράλληλα, ο Εθισμός, είναι ένα κείμενο καθαρού, ευθύβολου, λόγου, με την έννοια ότι η γραφή είναι αποκαθαρμένη από περιττολογίες, γλυκερές καλολογίες, συναισθηματισμούς και κραυγές.

Είναι, τέλος, μια ενδιαφέρουσα άσκηση μυθιστορηματικής φόρμας, σ’ ό,τι αφορά στην επιλογή των αφηγηματικών τρόπων. Μάλιστα ο αναγνώστης που παρακολουθεί τη συγγραφική πορεία της Εύας Στάμου, ίσως εντοπίσει και μια σημαντική διακειμενική εισχώρηση από το προηγούμενο βιβλίο της στο μυθιστόρημα Εθισμός, αφού το διήγημα «Μεσημβρινές συνευρέσεις», από τον ομότιτλο τόμο διηγημάτων, που προηγήθηκε εκδοτικά, έχει πάρει τη θέση του κεφαλαίου 40 στον Εθισμό προσαρμοσμένο σε μια πλευρά του βίου της Έλσας.