«Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» της Αγλαΐας Μπλιούμη (κριτική) – Διαδρομές ανάμεσα σε δυο κόσμους

Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό έργο που ανήκει στο ευρύ πεδίο της μεταναστευτικής λογοτεχνίας και διαβάζεται ανάλογα, κυρίως όμως διαβάζεται ως μια συζήτηση, ένας διάλογος ετερότητας και διαδρομής ανάμεσα σε δυο κόσμους και δυο τόπους, τον ελληνικό και το γερμανικό, χωρίς να εξιδανικεύει κανέναν. Στην πορεία διαβάζεται και ως μια εμπειρία ζωής, ή ως μια παράλληλη ιστορική εμπειρία μιας χώρας που βίωσε την προσφυγιά του 1922, τη γερμανική κατοχή και αργότερα την εργασιακή και πολιτιστική καταπίεση στην ίδια χώρα.

Διακρίνεται τουλάχιστον αρχικά για μια αναπαράσταση και απεικόνιση ενός διπλού κόσμου, ενός χαμένου κόσμου (χώρα καταγωγής) κι ενός καινούργιου (χώρα μετακίνησης και διαμονής). Κανείς από τους δυο κόσμους δεν προσφέρεται και δεν λειτουργεί σαν σίγουρο και ασφαλές λιμάνι. Στην πορεία όμως η πατρίδα καταγωγής αναδύεται ως το επιζητούμενο λιμάνι και φαίνεται σχεδόν να σβήνει την ένταση από τις συγκρούσεις των δυο κόσμων, προβάλλοντας όμως μια μικρή λεπτομέρεια στο τέλος του βιβλίου.

«Εσύ κι εγώ είμαστε υβρίδια, το ξέρεις;» είπε αναστενάζοντας η Σέβγκυ, που ο πατέρας της δούλευε επί είκοσι χρόνια στα γερμανικά ανθρακωρυχεία πριν επιστρέψει στα Άδανα. «Έχουμε κώδικες από τον έναν πολιτισμό, έχουμε κώδικες από τον άλλον, πολλές φορές τους αναγνωρίζουμε και άλλες φορές μπουρδουκλώνονται και πλέκονται σαν να μην ξέρουμε πια ποιος κωδικός ανήκει πού. Εγώ και συ είμαστε υβρίδια, το ξέρεις;», να της θυμίζει σε κάθε τους συνάντηση η Σέβγκυ.

Το βιβλίο περιστρέφεται γύρω από τη διαβίωση του Παντελή με την ξύλινη βαλίτσα, τη γυναίκα του την Κατερίνα και τα δυο τους παιδιά, την Αγλαΐα και τον αδερφό της. Τον κεντρικό ρόλο κρατάει η Αγλαΐα, η οποία είτε σε πρώτο πρόσωπο είτε σε τρίτο είτε ακόμη και σε δεύτερο αφηγείται την ιστορία της οικογένειας και τη δική της.

Το ξένο γίνεται μέρος του ευρύτερου συνόλου χωρίς περιχαρακώσεις και διχοτομήσεις και εισέρχεται στα όρια της διαπολιτισμικότητας / πολυπολιτισμικότητας.

Κατά τη διάρκεια της ενηλικίωσης της ηρωίδας οι αναφορές για αλληλοσχέτιση, αλληλοεπίδραση των πολιτισμικών ταυτοτήτων στο πλαίσιο θεσμών και συνηθειών της κοινωνίας, οδηγούν σε μια υπέρβαση της διχοτομίας ανάμεσα στον ξένο, στον άλλον και στο οικείο, το δικό μας. Το ξένο γίνεται μέρος του ευρύτερου συνόλου χωρίς περιχαρακώσεις και διχοτομήσεις και εισέρχεται στα όρια της διαπολιτισμικότητας/πολυπολιτισμικότητας. Η ηρωίδα βιώνει το ξένο, το διαφορετικό αλλά στην πορεία επιλέγει τον πολιτισμό και την ιστορία της χώρας υποδοχής, με την επιλογή των σπουδών της στο Βερολίνο, και την επαγγελματική της ενασχόληση με τη γερμανική φιλολογία. Στο τέλος μας χαρίζει και τον δικό της ορισμό περί ταυτότητας: «Ταυτότητα είναι τα ίχνη που άφησες στην άμμο του χρόνου». 

Ελεύθερη μυθοπλασία της προσωπικής ζωής

Το βιβλίο εντάσσεται επίσης και στο πεδίο της αυτομυθοπλασίας (autofiction), κάτι σαν ελεύθερη μυθοπλασία της προσωπικής ζωής της, δηλαδή μια σχετική εκλεκτική επιλογή, αλλοίωση και παράλειψη στην αναπαράσταση βιωμάτων και ατομικών εμπειριών. (Αμπατζοπούλου Φρ., 2000). Η συγγραφέας, με την αρωγή της λειτουργίας της μνήμης, ανακατεύει την τράπουλα και, χρησιμοποιώντας λεπτές δόσεις αλήθειας και συγγραφικής ελευθερίας, αναπλάθει το υλικό της προσωπικής της ζωής. Εμφανίζεται κυριαρχικά η πρωτοπρόσωπη αφήγηση με έναν αφηγητή-πρωταγωνιστή και μια εσωτερική εστίαση καταλυτική, όσον αφορά τη σύνθεση του κειμένου. Σπάνια, η αφήγηση γίνεται και με τον κλασικό τριτοπρόσωπο αφηγητή. Η εσωτερική εστίαση εκφέρεται με δύο οπτικές γωνίες, αυτήν του ενήλικου και αυτήν του ανήλικου πρωταγωνιστή και μάλιστα σε ευκρινείς ηλικιακές διαφορές. Η εξιστόρηση των επεισοδίων δεν ακολουθεί τη γραμμική και ευθύγραμμη ροή των γεγονότων, αλλά προτιμά τις χρονικές παρεκβάσεις με την παρουσία πολλών συνειρμικών αφηγήσεων, που επιτρέπουν συνεχείς αναχρονίες, προδρομικές και αναδρομικές αφηγήσεις.

Οι λόγοι της γοητείας του μυθιστορήματος ανιχνεύονται και αλλού. Υπάρχει μια γραφή που γοητεύει και δείχνει ένα ποιητικό υπόβαθρο.

Η έντονη συχνότητα συνειρμικών αφηγήσεων και χρονικών παρεκβάσεων αμβλύνεται με τον προσδιορισμό του χρόνου, εφόσον κάθε ενότητα και κάθε κεφάλαιο αρχίζει με προμετωπίδα μια ενδεικτική χρονολογία (αρχές δεκαετίας ‘60, 2018, 2000, 1960). Παράλληλα υπάρχει και ο προσδιορισμός του χώρου (πραγματικά ονόματα ανθρώπων, πόλεων, γεωγραφικά στίγματα, τοπωνύμια, ιστορικά και λαογραφικά ή πολιτιστικά στοιχεία). Και τα δυο αυτά στοιχεία οδηγούν στην επίτευξη της αληθοφάνειας και πείθουν τον αναγνώστη για τον ρεαλισμό της αφηγημένης πραγματικότητας. (Sarrault N., 1956).

Οι λόγοι της γοητείας του μυθιστορήματος ανιχνεύονται και αλλού. Υπάρχει μια γραφή που γοητεύει και δείχνει ένα ποιητικό υπόβαθρο. Οι λέξεις, διαλεγμένες η μια πλάι στην άλλη, υποδεικνύουν ένα παρελθόν ποιητικό, πράμα που ισχύει στην περίπτωση της Αγλαΐας Μπλιούμη, εφόσον έχει ήδη δημοσιευμένα ποιήματα. Αντιγράφω ενδεικτικά από την πρώτη σελίδα της αυτοπαρουσίασης:

«Ποτέ δεν μου άρεσε το όνομά μου. Μόνο στα ύστερα χρόνια της ζωής μου κάτι άλλαξε. Διάβασα στους χαιρετισμούς της Παναγίας, για το αγλαόκαρπον και ξάφνου είδα το γιώτα να βαραίνει… να μοιάζει με Εσταυρωμένο… τόσο που μου φάνηκε να γλυκίζει ο καρπός. Φιόγκος και γιώτα μαζί, σαν υποζύγιο, που σέρνεται σε ατέλειωτη στράτα σειρά από Αγλαΐες».

Και αλλού:

«Οι συζητήσεις είναι θαλάσσια ρεύματα που γυρίζουν μπρός πίσω στο γιαλό λικνίζοντας το καράβι παραπέρα».

Οι χρονικές παρεκβάσεις, οι πολλαπλές αναφορές στο πριν, στο μετά και στο τώρα, οι συνεχείς μετατοπίσεις στον χώρο, σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες χρονικές, οι σκέψεις, τα συνεχή σχόλια και οι συχνές αποστροφές προς τον αναγνώστη, (σε β ενικό πρόσωπο) δημιουργούν μια φιλική ατμόσφαιρα και μειώνουν την απόσταση συγγραφέα και αναγνώστη, ευνοώντας προβολές και ταυτίσεις. Οι εικόνες, τα γεγονότα, οι βόλτες στις πλατείες, οι πόλεις, οι γονείς, τα βασικά γεγονότα της ζωής της, η ζωή της στη σοφίτα, οι περιπέτειες στα σχολεία ελληνικά και γερμανικά, οι πρώτες φιλίες, οι παιδικές εμπειρίες και λιγότερο οι εφηβικές και νεανικές, καταγράφονται αβίαστα και φυσικά και δημιουργείται η εντύπωση στον αναγνώστη ότι έχει δίπλα του ζωντανά τη συγγραφέα, που του εξιστορεί τα πάντα χωρίς φτιασίδια και φροντίδα συγγραφική σχεδόν αβίαστα και αυθόρμητα.

Δημιουργείται μάλιστα η εντύπωση στον αναγνώστη ότι παρευρίσκεται σε μια παρέα φίλων μαζί με την συγγραφέα και ακούει αφιλτράριστα εικόνες, σκηνές και γεγονότα, καθώς η αφήγηση ξετυλίγεται αβίαστα και φυσικά σαν να μιλάει η αφηγήτρια σε μια παρέα φίλων μάλλον μεταναστών και να καταγράφει τις χιλιάδες εικόνες που κουβαλάει στο μυαλό της.

Οι συναισθηματικές βουτιές και τα απρόσμενα ταξίδια στην παιδική ηλικία ή στο απώτατο παρελθόν είναι κλειδιά που δίνουν νέες και ευεπίφορες ερμηνείες της συμπεριφοράς των ηρώων [...]

Ο αφηγημένος χρόνος είναι τεράστιος, ξεκινά από το 1930 και εκτείνεται στο σήμερα. Οι συναισθηματικές βουτιές και τα απρόσμενα ταξίδια στην παιδική ηλικία ή στο απώτατο παρελθόν είναι κλειδιά που δίνουν νέες και ευεπίφορες ερμηνείες της συμπεριφοράς των ηρώων και μοιάζουν να επαναλαμβάνονται συνεχώς, χωρίς όμως να κουράζουν. Ξεχωρίζουν οι αναφορές για τα πρώτα χρόνια της επιβίωσης της προσφυγιάς στο ορεινό χωριό της Θεσσαλίας την Κρανιά, κι αργότερα η καταγραφή των στερεότυπων μορφών συμπεριφοράς και των στάσεων των ντόπιων για τους πρόσφυγες, που καταδεικνύουν διάφορα επίπεδα είτε αποδοχής, είτε απομάκρυνσης και αποστασιοποίησης του άλλου, του ξένου, του μετανάστη.

Η Αγλαΐα Μπλιούμη γεννήθηκε το 1972 στη Στουτγάρδη της Γερμανίας από γονείς Έλληνες μετανάστες. Είναι απόφοιτος του τμήματος Γερμανικής Φιλολογίας του ΑΠΘ, Διδάκτορας στο τμήμα Γερμανικής Φιλολογίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου και υπηρετεί ως μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια στο τμήμα Γερμανικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ. Έχει διδάξει στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο «Δημιουργική γραφή» και «Μεθοδολογία έρευνας», και στο ΑΠΘ «Σημειωτική της μεταναστευτικής λογοτεχνίας». Έχει δημοσιεύσει μονογραφίες, επιμέλειες και μελέτες για τη γερμανική λογοτεχνία. Έκανε τη λογοτεχνική της εμφάνιση με το γερμανόφωνο διήγημα Το ξένο μέσα μου στην ανθολογία Αποκλίσεις και μεταβάσεις, 1997. Ποιήματά της έχουν δημοσιευθεί σε διάφορες γερμανόφωνες και δίγλωσσες (γερμανικά/ελληνικά) ανθολογίες. Το Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα αποτελεί το πρώτο της λογοτεχνικό εγχείρημα στα ελληνικά.

Η πραγματική Ιστορία σε μεταφυσικό πλαίσιο

Στο μυθιστόρημα διατηρείται αμείωτο το ενδιαφέρον με την εμφανή παρουσία της πραγματικής Ιστορίας στις παρυφές των προσωπικών γεγονότων και της οικογενείας της. Έτσι εγγράφεται η βουλγαρική και γερμανική κατοχή, ο Εμφύλιος, η μεταπολεμική Ελλάδα από την επταετία της χούντας, την άνοδο του ΠΑΣΟΚ έως και την πορεία της επιστροφής στην πατρίδα σε άλλη πόλη. Ταυτόχρονα στο μυθιστόρημα με την παρουσία της πραγματικής Ιστορίας ενδυναμώνεται η αύρα του ρεαλισμού και της αληθοφάνειας. Παρόλα αυτά όμως η αφήγηση της έχει ένα εξωγήινο και μεταφυσικό πλαίσιο. Συνηγορεί σε αυτό η παρουσία πλάι στους ήρωες, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες, του μυθικού γύπα και του Αστυάνακτα, που εμφανίζονται σε καθοριστικές και δύσκολες στιγμές της ροή των γεγονότων και δίνουν λύσεις. Η εμφάνιση των δυο αυτών ηρώων προσδίδει ένα μεταφυσικό χαρακτήρα και μια αόριστη απροσδιοριστία μυστηρίου, που επιτίθενται στην ισορροπία της αληθοφάνειας των γεγονότων.

Ο γύπας εμφανίζεται, όταν η γερμανική και ελληνική ταυτότητα διαπλέκονται και όλα μοιάζουν να ρέουν αμφιθυμικά και αρνητικά και τότε προσφέρει τη δική του βοήθεια. Ο Αστυάνακτας ταυτοποιείται πολύ πιο εύκολα, έχει μυθικο-ιστορικό παρελθόν και συνδέεται με την καβαφική ποίηση, όπως και ο τίτλος του μυθιστορήματος και είναι ανοικτός σε ερμηνείες. Η συγγραφέας δένει και κανονικοποιεί τη ροή του μυθιστορήματος πάνω στα χνάρια της καβαφικής ποίησης. Η συνεχής παρουσία μικρών αποσπασμάτων καβαφικών ποιημάτων πλειοδοτεί στην περαιτέρω νοηματοδότηση και ανοίγει νέους ατραπούς στην πρόσληψη του νοήματος από τον έντιμο αναγνώστη. Παράλληλα, όμως δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να κρατηθεί και να ξαναγυρίσει στο κείμενο και στο αφηγηματικό περιεχόμενο και να δει τη μετανάστευση και τη μετακίνηση από τόπο σε τόπο μέσα από την καβαφική εκδοχή της απώλειας της γενέτειρας πόλης.

Ο Παντελής με μια ξύλινη βαλίτσα φτάνει στην Στουτγάρδη, παντρεύεται την Κατερίνα και αποκτούν δυο παιδιά, την Αγλαϊα και τον αδερφό της.

Όλο το μυθιστόρημα είναι βασισμένο στην ζωή της αφηγήτριας / συγγραφέως και της οικογένειάς της. Ο Παντελής με μια ξύλινη βαλίτσα φτάνει στη Στουτγάρδη, παντρεύεται την Κατερίνα και αποκτούν δυο παιδιά, την Αγλαΐα και τον αδερφό της. Δίπλα στην αφηγήτρια / πρωταγωνίστρια και στα κεντρικά μέλη της οικογένειάς της, αδερφό, πατέρα, μητέρα συγγενείς παρελαύνουν διάφοροι χαρακτήρες από διάφορες χώρες, κυρίως Τούρκοι και Ιταλοί.

Οι ποικίλοι χαρακτήρες στο έργο της  Μπλιούμη –από διαφορετικές χώρες, διαφορετικών φύλων και ειδών– ενώνονται με την ιδιότητα που ο Benjamin περιγράφει ως «απαλλαγμένη»: «Κανένας δεν έχει σταθερή θέση στον κόσμο ή σταθερά, αναπαλλοτρίωτα περιγράμματα. Δεν υπάρχει κανένας που να μην ανεβαίνει ή να πέφτει, κανένας που να μην ανταλλάσσει τις ιδιότητές του με τον εχθρό ή τον γείτονά του, κανένα που να μην έχει ολοκληρώσει τη χρονική του περίοδο και ωστόσο να είναι άγουρο».

Τέλος, πρόκειται για ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα που αποφορτίζει πρωτίστως την ίδια τη συγγραφέα, γιατί της δίνει την ευκαιρία να καταγράψει τις χιλιάδες εικόνες στο μυαλό της και άλλες τόσες ημιθανείς, κρυμμένες βαθιά στην ψυχή της που τις ανασύρει η μνήμη με τη σειρά που εκείνη επιλέγει και θέλει. Αποφορτίζει βεβαίως και οποιοδήποτε μετανάστη, γιατί υποσυνείδητα τα βιώματα και οι εμπειρίες γίνονται γέφυρες και ταξίδια με τα αντίστοιχα των ηρώων του βιβλίου.

Ενδιαφέρει όμως τον οποιοδήποτε αναγνώστη, γιατί του επιτρέπει να δει με άλλη ματιά τις κρίσιμες και ιδιαίτερες μεταιχμιακές ταυτότητες, να συνειδητοποιήσει τη συνύπαρξη πολιτισμών και να πετάξει ελεύθερος πάνω στα ασφαλή και δημιουργικά σύννεφα της διαπολιτισμικότητας χωρίς να χρειάζεται το μυθικό γύπα και ίσως και τον Αστυάνακτα.

Η Αγλαΐα Μπλιούμη με αυτό το μυθιστόρημα διεκδικεί μια θέση πλάι στους εμβληματικούς συγγραφείς μεταναστευτικής λογοτεχνίας Αντώνη Σουρούνη και Θοδωρή Καλλιφατίδη.

 * Ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΚΙΤΣΙΟΣ είναι ομ. Καθηγητής Παιδαγωγικής Σχολής ΑΠΘ. Τελευταίο του βιβλίο, η μελέτη «Η λογοτεχνία αλλιώς – Εναλλακτικές καινοτόμες δράσεις» (εκδ. Καλειδοσκόπιο).