Το μυθιστόρημα του Νικόλα Σεβαστάκη ξεκινάει αρχές του 2015 στον χειμωνιάτικο Υμηττό όταν μια περιπατήτρια, η Ρόζα, που μοιραία θα παίξει ρόλο και στην ιστορία, αντικρίζει το πτώμα ενός άντρα κρεμασμένου από το κλαδί ενός πεύκου.

Συνήθως τα αστυνομικά μυθιστορήματα ξεκινούν με ένα πτώμα, αρκετές φορές ο δράστης μας δίνεται εξαρχής για να απαλλαγούμε από το αίνιγμα του θύτη και να επιμείνουμε στα αίτια. Ο άνθρωπος στην σκιά δεν είναι ακριβώς ένα αστυνομικό μυθιστόρημα αλλά η απόπειρα να καταγραφεί η ιστορία ενός ανθρώπου που θέλησε να παρεμβαίνει στην κοινωνία παραμένοντας ο ίδιος στην σκιά, αδιάκριτος.

Ο Φάνης στο επόμενο κεφάλαιο, με μια βουτιά στο παρελθόν, γίνεται ένας νέος, στις αρχές δεκαετίας του εβδομήντα, επί χούντας, κάπως άτσαλος και ορμητικός, όμως ένας χαρακτήρας στο προσκήνιο, με οικογένεια και φίλους, μέχρι να αποκτήσει την κρυφή υπόσταση και ταυτότητα του τρομοκράτη.

Στην περίπτωση του Φάνη Αυγερινού, του εξηντάχρονου αυτόχειρα, το αίνιγμα δεν είναι τόσον ο ίδιος όσο τα ερωτήματα που εγείρονται από τα κίνητρά του και τις πράξεις του. Το αιωρούμενο πτώμα, με τα άρβυλά του αφημένα στη γη σαν λευκή πετσέτα στο ρινγκ, αποτελούν σύμβολα μιας ηττημένης ιδεολογικής πορείας. Ο Φάνης στο επόμενο κεφάλαιο, με μια βουτιά στο παρελθόν, γίνεται ένας νέος, στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα, επί χούντας, κάπως άτσαλος και ορμητικός, όμως ένας χαρακτήρας στο προσκήνιο, με οικογένεια και φίλους, μέχρι να αποκτήσει την κρυφή υπόσταση και ταυτότητα του τρομοκράτη.

Αναζητώντας μια κοπέλα, την Κατερίνα, εκεί στην Καστέλα, θα γνωρίσει τον Άρη Πάικο, τον θείο της. Για ένα λαϊκό αγόρι, μεγαλωμένο στην καταπιεστική δικτατορία, η επαφή με ένα καλλιτεχνικό, μποέμικο περιβάλλον θα ανατρέψει τη ζωή του. Ο Άρης ή Γίρζι (από την ανατολικοευρωπαϊκή του θητεία) και η Βελγίδα φίλη του, Δάφνη Λαμέρις, ζούνε στις Βρυξέλλες, βοηθάνε τους Έλληνες εργάτες και φοιτητές, πηγαινοέρχονται στην Ελλάδα, πίνουν ακριβά κρασιά, φέρονται με άνεση λες και ξέρουν ή ετοιμάζονται για κάτι παραπάνω, πέρα από τους άλλους. Για τον Φάνη αυτή η γνωριμία είναι μια απόδραση αλλά και μια ένταξη. Ένα είδος οικογενειακού απογαλακτισμού αλλά και εναγκαλισμού σε ένα κλειστό, καθοδηγητικό περιβάλλον. Ο Άρης και ο φίλος του, ο Στέφανος, με το βαθουλωτό σημάδι στο κεφάλι, θα βρουν στον νεαρό Φάνη τον κατάλληλο συνεχιστή των πολιτικών τους αναστοχασμών που ξεκινάνε από την εποχή του Εμφυλίου, συνεχίστηκαν σε χώρες του ανατολικού μπλοκ για να επιστρέψουν μέσω της Ευρώπης στη στρατοκρατούμενη Ελλάδα. Στόχος τους η ανατροπή του καθεστώτος και μάλιστα με κάθε μέσον. Οι εχθροί της δημοκρατίας δεν έχουν κανένα άλλοθι.

Όσο σχηματίζεται ή μάλλον μετασχηματίζεται το πορτρέτο του Φάνη, στηριζόμαστε σε αφηγήσεις των φίλων και των συγγενών του. Βασικός αφηγητής και μάρτυρας –ειδικά στο πρώτο μέρος– ο Κώστας Μάντακας, φίλος του Φάνη αλλά όχι συνοδοιπόρος. Το βράδυ του Πολυτεχνείου πέφτει στο κρεβάτι με πυρετό, θα είναι «απών» εκεί που ο Φάνης και πολλοί άλλοι διακινδύνευσαν το παρόν τους. Η απουσία του, προφασισμένη ή μη, ψυχοσωματική ή τυχαία, θα τον εντάξει σε ένα κοινωνικό σύστημα που, μετά τη χούντα, θα αποτελέσει την κυρίαρχη πλειοψηφία των απόντων. Ρίσκο να έχεις μάρτυρα των γεγονότων έναν χαρακτήρα σαν τον Μάντακα, που έστριβε πάντα τη σωστή στιγμή. Έναν «αναξιόπιστο» αφηγητή.

Ο Κώστας Μάντακας είναι η άλλη πλευρά των Φάνηδων. Θα κάνει τη θητεία του και μετά θα αποσυρθεί στο καφενείο της καθημερινότητας, οδηγός ενός ταξί, ενώ ο Φάνης ή Μαύρος ή... θα χαθεί στις Βρυξέλλες, για να γλιτώσει τη θητεία του και τις συνέπειες των πράξεών του. Εκεί, στις Βρυξέλλες, κέντρο πάντα της Ευρώπης, η Δάφνη έγραφε ένα βιβλίο για τη βαρβαρότητα του Βελγίου στο Κονγκό, φέρνοντας στον νου την Καρδιά του Σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ και τη σκηνή των Βρυξελλών στο φινάλε του μυθιστορήματος, ενώ παράλληλα ανακαλούνται και οι άλλοι τρομοκράτες/επαναστάτες ήρωες του Κόνραντ στον Μυστικό πράκτορα ή Με τα μάτια ενός δυτικού.

Εκεί λοιπόν, στις Βρυξέλλες, θα ολοκληρώσει την ένταξή του ο Φάνης στην ομάδα του Άρη. Ένας τόπος οριακός για τις τύχες των ανθρώπων που κατοικούν στην αποκαλούμενη Ευρωπαϊκή Ένωση. Πάντως η οποιαδήποτε πληροφορία για τον Φάνη –ειδικά στο πρώτο μέρος– έρχεται έμμεσα από τη φίλη του, την Ξανθούλα ή από κάποιον ξάδελφό του ή από τη μάνα του, ξεχωριστή φιγούρα. Όλοι τους ξέρουν τόσα όσα ακούμε κι εμείς. Πόσα όμως ακριβώς;

«Όλα σιγόβραζαν τότε, ήμασταν σε αναμονή και πολλοί δεν ήξεραν ακριβώς τι να περιμένουν».

Ο Φάνης, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, διορίζεται στη διοίκηση του Πανεπιστημίου μετά το 1979, ένας απλός υπάλληλος που προσπαθεί να μη δίνει στόχο. Όμως οι εσωτερικές αναφορές και συζητήσεις για το άτομό του, στον σκοτεινό πυρήνα των καθοδηγητών, είναι ανησυχητικές αφού μιλούν για ένα απρόβλεπτο άτομο με βεβαρημένο εγκληματικό παρελθόν, που εκτός από την δολοφονία του δικηγόρου συνεχίστηκε και με ληστείες.

Βασικό πρόσωπο της ιστορίας και η Κατερίνα, όχι μόνον γιατί ήταν η ενδιάμεση στον κύκλο του θείου της, αλλά και επειδή εκπροσωπεί κι αυτή μια γενιά που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στο συναίσθημα, τον παρορμητισμό και την αμφισβήτηση. Στη Γάνδη, με τον Φάνη, να έχει αγριέψει και να έχει γίνει καχύποπτος, εκείνη έλεγε: «Όλα σιγόβραζαν τότε, ήμασταν σε αναμονή και πολλοί δεν ήξεραν ακριβώς τι να περιμένουν». Χώρισαν το '74, μια φλαμανδική νύχτα, όταν εκείνη σε μια σκηνή αυτοεπίγνωσης, ομολογεί: «Ε, αυτός εδώ δεν είναι ο άντρας σου, Κατερίνα. Ούτε και ξέρεις ποιος είναι. Δεν θα γίνει ο άντρα σου, κοπέλα μου».

Όλα σιγόβραζαν λοιπόν. Και ο Άρης, πίστευε ότι από τις Βρυξέλλες μπορούσε να «φτιαχτεί κάτι καινούργιο, κάτι γνήσιο και ανόθευτο δίχως τη σκουριά των μεγάλων κομματικών μηχανισμών και των αριστερών διασπάσεων». Εκεί, όμως στις Βρυξέλλες. Κάπου εδώ ολοκληρώνεται το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος «Μύηση και χωρισμοί».

Ο Νικόλας Σεβαστάκης εμφανίστηκε στη λογοτεχνία με την ποιητική συλλογή Οικείο φεγγάρι (1987, Ηριδανός) και ακολούθησαν άλλες δύο ποιητικές συλλογές. Στην πεζογραφία δήλωσε την παρουσία του με τη συλλογή διηγημάτων Γυναίκα με ποδήλατο (2014, Πόλις) και ακολούθησε η συλλογή Άντρας που πέφτει (2015, Πόλις). Ο Άνθρωπος στη σκιά (εκδ. Πόλις) είναι το πρώτο του μυθιστόρημα.

Στο δεύτερο μέρος «Κληρονομιές και αποκληρώσεις» η αφήγηση επικεντρώνεται στον Φάνη και μάλιστα εμφανίζεται και ο ίδιος. Σωστά ζυγισμένο, παρά τη μη-γραμμική αφήγηση, συμβαίνουν διάφορα ανατρεπτικά γεγονότα, όσον αφορά τις μεθόδους της τρομοκρατικής ομάδας, τα λάθη και τις επιφυλάξεις τους, ενώ θα αποκαλυφθούν κάποιες μοιραίες για τον Φάνη μεθοδεύσεις όπου εμπλέκεται και ο ίδιος ο πατέρας του. Ο Φάνης καταλήγει μόνος, έγκλειστος, αυτοπαγιδευμένος με το συναίσθημα της πίκρας, της ματαιότητας που προφανώς θα τον οδηγήσει στην αυτοκτονία.

Το μυθιστόρημα του Νικόλα Σεβαστάκη είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα. Θεματικά παρακολουθεί τις κοινωνικές και πολιτικές μεταμορφώσεις μετά τον Εμφύλιο. Αφήνει τους χαρακτήρες να μιλήσουν αντί να τους επιβάλλει τα γεγονότα και να καθοδηγεί τη σκέψη του αναγνώστη. Η αφήγηση έχει μια κυβιστική δομή όπου ο χωροχρόνος διασπάται και αλληλοσυμπληρώνεται διαδοχικά από τον αναγνώστη.

Ο Σεβαστάκης ως στοχαστής δεν ανταγωνίζεται τον μυθοπλάστη, γεγονός που προσδίδει στο βιβλίο, παρά την ενδότερη ιδεολογική του στόχευση, λεπτές ισορροπίες και τη δυνατότητα να μιλήσει για το πρόσφατο πολιτικό παρελθόν διεισδυτικά, πολυφωνικά, ανθρωποκεντρικά.

Ο Φώκνερ έλεγε «να πιαστούμε από τη σκιά του κλαδιού και να αφήσουμε το μυαλό μας φανταστεί το δέντρο». Εδώ έχουμε τη σκιά ενός πτώματος που κρέμεται από ένα κλαδί και εμείς προσπαθούμε να φανταστούμε το δάσος πίσω του, την ιστορία του, την πόλη, τον ορίζοντα. Δεν αναφέρω τυχαία τον Φώκνερ, η πολυφωνία του κειμένου οδηγεί προς τα εκεί. Άλλωστε στην προμετωπίδα του βιβλίου μια φράση του επιγόνου του, του Ντον Ντελίλο, προσδίδει μια μεταμοντέρνα επιρροή. Ακόμη και οι τίτλοι των προηγούμενων μυθοπλαστικών βιβλίων του Σεβαστάκη ανακαλούν τους τίτλους των έργων του Ντελίλο, π.χ. The Falling man. Και οι τίτλοι του Σεβαστάκη: Άντρας που πέφτει, Γυναίκα σε ποδήλατο, Άνθρωπος στη σκιά.

Διάβαζα παλιότερα τα μυθιστορήματα της Σούζαν Σόνταγκ ή της Τζούλια Κρίστεβα παράλληλα με το δοκιμιακό τους έργο. Πάντα αναρωτιόμουν πώς θα μπορούσε ένας διανοούμενος ή ακαδημαϊκός να περάσει στη θέση του μυθοπλάστη και κατά πόσο θα μπορούσε να παραμερίσει τα θεωρητικά του εφόδια χωρίς ωστόσο να τα στερηθεί εντελώς. Ο Σεβαστάκης ως στοχαστής δεν ανταγωνίζεται τον μυθοπλάστη, γεγονός που προσδίδει στο βιβλίο, παρά την ενδότερη ιδεολογική του στόχευση, λεπτές ισορροπίες και τη δυνατότητα να μιλήσει για το πρόσφατο πολιτικό παρελθόν διεισδυτικά, πολυφωνικά, ανθρωποκεντρικά, μα κυρίως να απευθυνθεί σε αναγνώστες που δεν παύουν να είναι και σκεπτόμενοι πολίτες.

* Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ είναι συγγραφέας.
Το τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Το τραγούδι του πατέρα» κυκλοφορεί το επόμενο διάστημα από τις εκδ. Πατάκη.

Ο άνθρωπος στη σκιά
Μια ελληνική ιστορία
Νικόλας Σεβαστάκης
Πόλις 2019
Σελ. 288, τιμή εκδότη €16,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗ