«Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα (κριτική) – Η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα

Για την αρχαία μενίππεια σάτιρα του Σενέκα «Αποκολοκύνθωσις» (μτφρ. Σταύρος Τσιτσιρίδης, εκδ. Κίχλη). Κεντρική εικόνα, «Ο θάνατος του Σενέκα», του Πίτερ Πολ Ρούμπενς, 1614.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η «Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη, σε μετάφραση, επιμέλεια και σχολιασμό Σταύρου Τσιτσιρίδη. Όπως πάντα, οι εκδόσεις «Κίχλη» διακρίνονται για τη σχολαστική εκδοτική επιμέλεια και την αρτιότητα του βιβλίου. Η «Αποκολοκύνθωσις» είναι η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα (λογοτεχνικό υποείδος που χαρακτηριζόταν από την οργανική ανάμειξη πεζού και έμμετρου λόγου, την παρώδηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τον έντονα φανταστικό χαρακτήρα του αφηγηματικού του περιεχομένου).

Λίγα για την εποχή του Σενέκα

Πληθώρα συλλογικών τόμων αναφύεται τα τελευταία χρόνια, που καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της θεματολογίας του corpus senecanum. Η ηθική φιλοσοφία του Σενέκα διατρέχει όλο το πολυδύναμο έργο του, πεζογραφικό και ποιητικό. Ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (Lucius Anneus Seneca, 4 π.Χ. - 65), ήταν γιος του Σενέκα του Πρεσβύτερου, δάσκαλος του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Νέρωνα, στωικός φιλόσοφος, τραγωδός και ευνοούμενος της Αυλής. Καταγόταν από την Κόρδοβα της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας. Έφυγε νεαρός από τη γενέτειρά του και ταξίδεψε στη Ρώμη και τη ρωμαϊκή Αίγυπτο. Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του διδάχθηκε ρητορική και μυήθηκε στη στωική φιλοσοφία. Τελικά εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και σταδιακά ανελίχθηκε σε κρατικά αξιώματα. Υπήρξε τέκνο μιας εντελώς διαφοροποιημένης εποχής, που έχει υποστεί ριζικές ανακατατάξεις, μιας Ρώμης το ρεπουμπλικανικό παρελθόν της οποίας έχει αντικατασταθεί από το μοναρχικό-αυτοκρατορικό παρόν.

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης.

Ως φιλόσοφος ο Σενέκας αντικρύζει την ανατροπή του έως τότε υφισταμένου κώδικα αξιών, ένα νέο ηθικό περιβάλλον στα πλαίσια του οποίου τα παραδείγματα (exempla) προς μίμησιν παραμένουν μεν τα ίδια, απεκδύονται όμως της πολιτικότητας όπως την ήξεραν οι παλαιοί Ρωμαίοι και αποκτούν νέα νοηματοδότηση =η συμβολή του Σενέκα είναι η επαναξιολόγηση, επανερμηνεία και συμπλήρωση του συντεταγμένου ηθικού κώδικα, αυτή τη φορά υπό το φως της στωϊκής φιλοσοφίας (οι στωικοί –οι Έλληνες Ζήνων, Χρύσιππος, Παναίτιος, Ποσειδώνιος και Κλεάνθης– δέχονταν σε επίπεδο θρησκείας την προσευχή και τη λατρευτική πράξη, μόνο όμως όταν το περιεχόμενό τους βρισκόταν σε συμφωνία με την ανθρώπινη Μοίρα –βλ. Σενέκα, «Naturales Quaestiones», 2. 37 και 5. 25–, ενώ θεωρούσαν την προσευχή ως την καλύτερη μορφή λατρείας των θεών, προϋποθέτοντας την κατανόηση και μίμηση της αγαθότητάς τους – βλ. Σενέκα, «Epistulas Morales» 95. 47 - 50).

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης. Γι’ αυτόν χρέος των πλουσίων και των αρχόντων ήταν η βοήθεια προς τους κοινωνικά αδύναμους. Στα έργα του καταλέγεται και η σάτιρα Αποκολοκύνθωσις, για την οποία ο Frank Goodyear έγραψε: «Η μεγαλύτερη από τις πολλές τέρψεις που προσφέρει το μικρό αυτό αριστούργημα έγκειται στον τρόπο με τον οποίο καταφέρει χτυπήματα προς κάθε κατεύθυνση». Ο Gilbert Highet τη χαρακτήρισε ως «μια από τις πιο ευφυείς και σκανδαλώδεις, αλλά επίσης δραστικές και οξυδερκείς σάτιρες στα λατινικά», η Martha Nussbaum ως «το πιο αστείο έργο της λατινικής λογοτεχνίας ύστερα από τις κωμωδίες του Πλαύτου», ενώ ο Σταύρος Τσιτσιρίδης ως «ένα από τα πιο γοητευτικά και μοντέρνα κείμενα (μαζί με τα Σατυρικά του Πετρώνιου) της λατινικής λογοτεχνίας».

Ιστορική ένταξη και πατρότητα του κειμένου της «Αποκολοκύνθωσης»

Η αυτοκράτειρα Αγριππίνα, η γνωστή «φαρμακεύτρια» του Κλαυδίου, όρισε να αποδοθούν στον σύζυγό της μεταθανάτιες τιμές ισοθέου (αποθέωσις: consecratio). Επρόκειτο για έθιμο πολιτικής υστεροφημίας που γενικεύθηκε μετά την εποχή των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και καθιερώθηκε επί Αυγούστου στη Ρώμη. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, μετά την εκφώνηση του επικηδείου του Κλαύδιου από τον διάδοχό του («υιόν θεού», πλέον) αυτοκράτορα Νέρωνα και κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Σατουρναλίων (17 Δεκεμβρίου του 54 μ.Χ.), κυκλοφόρησε η «Αποκολοκύνθωσις», διακωμώδηση της αποθέωσης του άρτι δηλητηριασμένου αυτοκράτορα Κλαυδίου, που είχε αφήσει με κραυγές αγωνίας τον μάταιο τούτον κόσμο, και παράλληλη εξύμνηση του Νέρωνος. Η λέξη «αποκολοκύνθωσις» υποδηλώνει τη μεταμόρφωση σε κολοκύθα ενός αυτοκράτορος που, τηρουμένων των αναλογιών, προοριζόταν για αποθέωση. Είναι ένα άπαξ ειρημένον συνώνυμο της «αποβλάκωσης» ή του «ξεμωράματος», ενώ έχει αχνό καρναβαλικό χαρακτήρα.

Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως [...]

ΑποκολοκύνθωσηΚατά την εποχή της ανάληψης του θρόνου από τον δεκαεπτάχρονο μαθητή του Νέρωνα, ο Σενέκας είχε κάθε λόγο να συγγράψει μια τέτοια μεταφυσική σάτιρα, της οποίας ο ανώνυμος αφηγητής εξιστορεί το τέλος του Κλαυδίου, την υποτιθέμενη εμφάνισή του ενώπιον της Συγκλήτου των Ολυμπίων θεών, την εικαζόμενη δίκη του και τελικά την καταδίκη του από το δικαστήριο του Κάτω Κόσμου. Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως (ασχέτως του ότι, στη συνέχεια, ο Νέρωνας επέβαλε τυραννικό καθεστώς, απέκοψε τις γέφυρες επικοινωνίας με τον Σενέκα, τον εξώθησε σε απομόνωση από τον δημόσιο βίο, εντέλει δε τον κατηγόρησε για συμμετοχή σε αποτυχημένη συνωμοσία και του επέβαλε να αυτοκτονήσει την ίδια εποχή με τον Πετρώνιο και τον Λουκανό).

Ένας επιπλέον λόγος αναμφισβήτητης απόδοσης της πατρότητας της «Αποκολοκύνθωσης» στον Σενέκα είναι το γεγονός πως υπήρξε συγγραφέας eruditus (διανοούμενος) και διαφοροποιήθηκε της πεπατημένης ως προς το ύφος, επιστρατεύοντας προσφωνήσεις προς έναν επινοημένο (ή και υπαρκτό) συνομιλητή που διαφωνεί, γνωμικό ύφος, προσφιλή του λογοπαίγνια, εικόνες-μεταφορές, αποστροφές, επιφωνήσεις, ρητορικές ειρωνικές ερωτήσεις, δηκτική φρασεολογία και κοφτό, ασύνδετο λόγο, κάνοντας άμεσες συγκρίσεις με προγενέστερα κείμενα (π.χ. με τα ομηρικά έπη), επιταχύνοντας δραματικά τον ρυθμό του κειμένου και παραθέτοντας κλιμακωτά τις αντισυμβατικές του απόψεις: όλα αυτά είναι γνωρίσματα της «Αποκολοκύνθωσης».

Λίγα λόγια για τον Σταύρο Τσιτσιρίδη

Ο Σταύρος Τσιτσιρίδης (μεταφραστής, επιμελητής και σχολιαστής της «Αποκολοκύνθωσης») έχει δημοσιεύσει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία: Platons Menexenos. Einleitung, Text und Kommentar (B.G. Teubner: Στουτγάρδη / Λειψία 1998)· Η γένεση της λογοτεχνικής ερμηνείας. Η ερμηνεία του ποιήματος του Σιμωνίδη στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (Στιγμή: Αθήνα 2001)· Beiträge zu den Fragmenten des Klearchos von Soloi (Walter de Gruyter: Βερολίνο / Νέα Υόρκη 2013). Δημοσίευσε, επίσης (σε συνεργασία με άλλους), τρίτομη Ανθολογία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (ΟΕΔΒ: Αθήνα 2000) που κακώς δεν επιστρατεύθηκε στα σχολεία μας ως εγχειρίδιο παραπομπής των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κύπρου, Saarland και Πατρών, ενώ διευθύνει το Ινστιτούτο Αρχαίου Θεάτρου Παν/μίου Πατρών και το διεθνές επιστημονικό περιοδικό «Λογείον».


 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).

politeia link more

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου (κριτική)

«Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου (κριτική)

Για το βιβλίο της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου «Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» (εκδ. Παπαζήση).

Γράφει ο Κωνσταντίνος Β. Πρώιμος

Ιαχές της φυσικής κα...

«Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν – Καμπανελλικά ανάλεκτα» του Γιώργου Π. Πεφάνη (κριτική) – Στη ρωγμή του αθέατου εαυτού

«Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν – Καμπανελλικά ανάλεκτα» του Γιώργου Π. Πεφάνη (κριτική) – Στη ρωγμή του αθέατου εαυτού

Για το βιβλίο του Γιώργου Π. Πεφάνη «Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν – Καμπανελλικά ανάλεκτα» (εκδ. Κάπα Εκδοτική). Στην κεντρική εικόνα, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης.

Γράφει η Ελευθερία Ράπτου

Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν ...

«Τετράδια Αμερικής: Περιπλάνηση στην Αμερική του πολιτισμού και της πολιτικής» του Ντίνου Σιώτη (κριτική)

«Τετράδια Αμερικής: Περιπλάνηση στην Αμερική του πολιτισμού και της πολιτικής» του Ντίνου Σιώτη (κριτική)

Για το βιβλίο του Ντίνου Σιώτη «Τετράδια Αμερικής: Περιπλάνηση στην Αμερική του πολιτισμού και της πολιτικής» (εκδ. Καστανιώτη). Κεντρική εικόνα: © Richard Tao (Unsplash).

Γράφει ο Αντώνης Μακρυδημήτρης

Yet the ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Την ώρα που το ευρύ τηλεοπτικό κοινό παρακολουθεί με ενδιαφέρον κάποιες εξαιρετικές σειρές του Netflix και της HBO, όμως δεν ενοχλείται καθόλου από τα νέα ελληνικά σήριαλ, που σταθερά θέματά τους έχουν «τη βεντέτα, την τιμή της αδερφής και την κατσίκα του γείτονα» -όπως εύγλωττα είπε σε συνέντευξή του-, ο Δημήτρης Κ...

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

«Ο Πολωνός» του Τζ.Μ. Κουτσί (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Τζ.Μ. Κουτσί [J.M. Coetzee] «Ο Πολωνός» (μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 4 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

Βίος και Πολιτεία #11: Η Σώτη Τριανταφύλλου, ζωντανά από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Βίος και Πολιτεία #11: Η Σώτη Τριανταφύλλου, ζωντανά από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Στο 11ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου, με τον Κώστα Κατσουλάρη θα συνομιλήσει η συγγραφέας και ιστορικός Σώτη Τριανταφύλλου, σε μια κουβέντα εφ' όλης της ύλης, από τα παιδικά της χρόνια στην Κυψέλη μέχρι τα νεανικά της χρόνια στη Νέα Υόρκη, τη ζωή της στο Παρίσι, τα ταξίδια της...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευσητο από το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν [Colm Tóibín] «Ο μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίμπεκ, 1892

Η ορχήστρα έπαιζε το Πρ...

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Σον Μπίθελ [Shaun Bythell] «Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» (μτφρ. Μαριάννα Καλέμη) το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 18 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Key Books.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τύπος τρία

ΕΙΔΟΣ: PARENTE...

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

22 Σεπτεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ. Επιμέλεια: Κώστας Αγορα

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ