«Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα (κριτική) – Η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα

Η «Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη, σε μετάφραση, επιμέλεια και σχολιασμό Σταύρου Τσιτσιρίδη. Όπως πάντα, οι εκδόσεις «Κίχλη» διακρίνονται για τη σχολαστική εκδοτική επιμέλεια και την αρτιότητα του βιβλίου. Η «Αποκολοκύνθωσις» είναι η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα (λογοτεχνικό υποείδος που χαρακτηριζόταν από την οργανική ανάμειξη πεζού και έμμετρου λόγου, την παρώδηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τον έντονα φανταστικό χαρακτήρα του αφηγηματικού του περιεχομένου).

Λίγα για την εποχή του Σενέκα

Πληθώρα συλλογικών τόμων αναφύεται τα τελευταία χρόνια, που καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της θεματολογίας του corpus senecanum. Η ηθική φιλοσοφία του Σενέκα διατρέχει όλο το πολυδύναμο έργο του, πεζογραφικό και ποιητικό. Ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (Lucius Anneus Seneca, 4 π.Χ. - 65), ήταν γιος του Σενέκα του Πρεσβύτερου, δάσκαλος του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Νέρωνα, στωικός φιλόσοφος, τραγωδός και ευνοούμενος της Αυλής. Καταγόταν από την Κόρδοβα της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας. Έφυγε νεαρός από τη γενέτειρά του και ταξίδεψε στη Ρώμη και τη ρωμαϊκή Αίγυπτο. Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του διδάχθηκε ρητορική και μυήθηκε στη στωική φιλοσοφία. Τελικά εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και σταδιακά ανελίχθηκε σε κρατικά αξιώματα. Υπήρξε τέκνο μιας εντελώς διαφοροποιημένης εποχής, που έχει υποστεί ριζικές ανακατατάξεις, μιας Ρώμης το ρεπουμπλικανικό παρελθόν της οποίας έχει αντικατασταθεί από το μοναρχικό-αυτοκρατορικό παρόν.

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης.

Ως φιλόσοφος ο Σενέκας αντικρύζει την ανατροπή του έως τότε υφισταμένου κώδικα αξιών, ένα νέο ηθικό περιβάλλον στα πλαίσια του οποίου τα παραδείγματα (exempla) προς μίμησιν παραμένουν μεν τα ίδια, απεκδύονται όμως της πολιτικότητας όπως την ήξεραν οι παλαιοί Ρωμαίοι και αποκτούν νέα νοηματοδότηση =η συμβολή του Σενέκα είναι η επαναξιολόγηση, επανερμηνεία και συμπλήρωση του συντεταγμένου ηθικού κώδικα, αυτή τη φορά υπό το φως της στωϊκής φιλοσοφίας (οι στωικοί –οι Έλληνες Ζήνων, Χρύσιππος, Παναίτιος, Ποσειδώνιος και Κλεάνθης– δέχονταν σε επίπεδο θρησκείας την προσευχή και τη λατρευτική πράξη, μόνο όμως όταν το περιεχόμενό τους βρισκόταν σε συμφωνία με την ανθρώπινη Μοίρα –βλ. Σενέκα, «Naturales Quaestiones», 2. 37 και 5. 25–, ενώ θεωρούσαν την προσευχή ως την καλύτερη μορφή λατρείας των θεών, προϋποθέτοντας την κατανόηση και μίμηση της αγαθότητάς τους – βλ. Σενέκα, «Epistulas Morales» 95. 47 - 50).

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης. Γι’ αυτόν χρέος των πλουσίων και των αρχόντων ήταν η βοήθεια προς τους κοινωνικά αδύναμους. Στα έργα του καταλέγεται και η σάτιρα Αποκολοκύνθωσις, για την οποία ο Frank Goodyear έγραψε: «Η μεγαλύτερη από τις πολλές τέρψεις που προσφέρει το μικρό αυτό αριστούργημα έγκειται στον τρόπο με τον οποίο καταφέρει χτυπήματα προς κάθε κατεύθυνση». Ο Gilbert Highet τη χαρακτήρισε ως «μια από τις πιο ευφυείς και σκανδαλώδεις, αλλά επίσης δραστικές και οξυδερκείς σάτιρες στα λατινικά», η Martha Nussbaum ως «το πιο αστείο έργο της λατινικής λογοτεχνίας ύστερα από τις κωμωδίες του Πλαύτου», ενώ ο Σταύρος Τσιτσιρίδης ως «ένα από τα πιο γοητευτικά και μοντέρνα κείμενα (μαζί με τα Σατυρικά του Πετρώνιου) της λατινικής λογοτεχνίας».

Ιστορική ένταξη και πατρότητα του κειμένου της «Αποκολοκύνθωσης»

Η αυτοκράτειρα Αγριππίνα, η γνωστή «φαρμακεύτρια» του Κλαυδίου, όρισε να αποδοθούν στον σύζυγό της μεταθανάτιες τιμές ισοθέου (αποθέωσις: consecratio). Επρόκειτο για έθιμο πολιτικής υστεροφημίας που γενικεύθηκε μετά την εποχή των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και καθιερώθηκε επί Αυγούστου στη Ρώμη. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, μετά την εκφώνηση του επικηδείου του Κλαύδιου από τον διάδοχό του («υιόν θεού», πλέον) αυτοκράτορα Νέρωνα και κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Σατουρναλίων (17 Δεκεμβρίου του 54 μ.Χ.), κυκλοφόρησε η «Αποκολοκύνθωσις», διακωμώδηση της αποθέωσης του άρτι δηλητηριασμένου αυτοκράτορα Κλαυδίου, που είχε αφήσει με κραυγές αγωνίας τον μάταιο τούτον κόσμο, και παράλληλη εξύμνηση του Νέρωνος. Η λέξη «αποκολοκύνθωσις» υποδηλώνει τη μεταμόρφωση σε κολοκύθα ενός αυτοκράτορος που, τηρουμένων των αναλογιών, προοριζόταν για αποθέωση. Είναι ένα άπαξ ειρημένον συνώνυμο της «αποβλάκωσης» ή του «ξεμωράματος», ενώ έχει αχνό καρναβαλικό χαρακτήρα.

Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως [...]

Κατά την εποχή της ανάληψης του θρόνου από τον δεκαεπτάχρονο μαθητή του Νέρωνα, ο Σενέκας είχε κάθε λόγο να συγγράψει μια τέτοια μεταφυσική σάτιρα, της οποίας ο ανώνυμος αφηγητής εξιστορεί το τέλος του Κλαυδίου, την υποτιθέμενη εμφάνισή του ενώπιον της Συγκλήτου των Ολυμπίων θεών, την εικαζόμενη δίκη του και τελικά την καταδίκη του από το δικαστήριο του Κάτω Κόσμου. Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως (ασχέτως του ότι, στη συνέχεια, ο Νέρωνας επέβαλε τυραννικό καθεστώς, απέκοψε τις γέφυρες επικοινωνίας με τον Σενέκα, τον εξώθησε σε απομόνωση από τον δημόσιο βίο, εντέλει δε τον κατηγόρησε για συμμετοχή σε αποτυχημένη συνωμοσία και του επέβαλε να αυτοκτονήσει την ίδια εποχή με τον Πετρώνιο και τον Λουκανό).

Ένας επιπλέον λόγος αναμφισβήτητης απόδοσης της πατρότητας της «Αποκολοκύνθωσης» στον Σενέκα είναι το γεγονός πως υπήρξε συγγραφέας eruditus (διανοούμενος) και διαφοροποιήθηκε της πεπατημένης ως προς το ύφος, επιστρατεύοντας προσφωνήσεις προς έναν επινοημένο (ή και υπαρκτό) συνομιλητή που διαφωνεί, γνωμικό ύφος, προσφιλή του λογοπαίγνια, εικόνες-μεταφορές, αποστροφές, επιφωνήσεις, ρητορικές ειρωνικές ερωτήσεις, δηκτική φρασεολογία και κοφτό, ασύνδετο λόγο, κάνοντας άμεσες συγκρίσεις με προγενέστερα κείμενα (π.χ. με τα ομηρικά έπη), επιταχύνοντας δραματικά τον ρυθμό του κειμένου και παραθέτοντας κλιμακωτά τις αντισυμβατικές του απόψεις: όλα αυτά είναι γνωρίσματα της «Αποκολοκύνθωσης».

Λίγα λόγια για τον Σταύρο Τσιτσιρίδη

Ο Σταύρος Τσιτσιρίδης (μεταφραστής, επιμελητής και σχολιαστής της «Αποκολοκύνθωσης») έχει δημοσιεύσει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία: Platons Menexenos. Einleitung, Text und Kommentar (B.G. Teubner: Στουτγάρδη / Λειψία 1998)· Η γένεση της λογοτεχνικής ερμηνείας. Η ερμηνεία του ποιήματος του Σιμωνίδη στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (Στιγμή: Αθήνα 2001)· Beiträge zu den Fragmenten des Klearchos von Soloi (Walter de Gruyter: Βερολίνο / Νέα Υόρκη 2013). Δημοσίευσε, επίσης (σε συνεργασία με άλλους), τρίτομη Ανθολογία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (ΟΕΔΒ: Αθήνα 2000) που κακώς δεν επιστρατεύθηκε στα σχολεία μας ως εγχειρίδιο παραπομπής των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κύπρου, Saarland και Πατρών, ενώ διευθύνει το Ινστιτούτο Αρχαίου Θεάτρου Παν/μίου Πατρών και το διεθνές επιστημονικό περιοδικό «Λογείον».

 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).