«Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα (κριτική) – Η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα

Για την αρχαία μενίππεια σάτιρα του Σενέκα «Αποκολοκύνθωσις» (μτφρ. Σταύρος Τσιτσιρίδης, εκδ. Κίχλη). Κεντρική εικόνα, «Ο θάνατος του Σενέκα», του Πίτερ Πολ Ρούμπενς, 1614.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η «Αποκολοκύνθωσις» του Σενέκα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη, σε μετάφραση, επιμέλεια και σχολιασμό Σταύρου Τσιτσιρίδη. Όπως πάντα, οι εκδόσεις «Κίχλη» διακρίνονται για τη σχολαστική εκδοτική επιμέλεια και την αρτιότητα του βιβλίου. Η «Αποκολοκύνθωσις» είναι η μοναδική πλήρως σωζόμενη αρχαία μενίππεια σάτιρα (λογοτεχνικό υποείδος που χαρακτηριζόταν από την οργανική ανάμειξη πεζού και έμμετρου λόγου, την παρώδηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τον έντονα φανταστικό χαρακτήρα του αφηγηματικού του περιεχομένου).

Λίγα για την εποχή του Σενέκα

Πληθώρα συλλογικών τόμων αναφύεται τα τελευταία χρόνια, που καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της θεματολογίας του corpus senecanum. Η ηθική φιλοσοφία του Σενέκα διατρέχει όλο το πολυδύναμο έργο του, πεζογραφικό και ποιητικό. Ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας (Lucius Anneus Seneca, 4 π.Χ. - 65), ήταν γιος του Σενέκα του Πρεσβύτερου, δάσκαλος του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Νέρωνα, στωικός φιλόσοφος, τραγωδός και ευνοούμενος της Αυλής. Καταγόταν από την Κόρδοβα της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας. Έφυγε νεαρός από τη γενέτειρά του και ταξίδεψε στη Ρώμη και τη ρωμαϊκή Αίγυπτο. Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του διδάχθηκε ρητορική και μυήθηκε στη στωική φιλοσοφία. Τελικά εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και σταδιακά ανελίχθηκε σε κρατικά αξιώματα. Υπήρξε τέκνο μιας εντελώς διαφοροποιημένης εποχής, που έχει υποστεί ριζικές ανακατατάξεις, μιας Ρώμης το ρεπουμπλικανικό παρελθόν της οποίας έχει αντικατασταθεί από το μοναρχικό-αυτοκρατορικό παρόν.

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης.

Ως φιλόσοφος ο Σενέκας αντικρύζει την ανατροπή του έως τότε υφισταμένου κώδικα αξιών, ένα νέο ηθικό περιβάλλον στα πλαίσια του οποίου τα παραδείγματα (exempla) προς μίμησιν παραμένουν μεν τα ίδια, απεκδύονται όμως της πολιτικότητας όπως την ήξεραν οι παλαιοί Ρωμαίοι και αποκτούν νέα νοηματοδότηση =η συμβολή του Σενέκα είναι η επαναξιολόγηση, επανερμηνεία και συμπλήρωση του συντεταγμένου ηθικού κώδικα, αυτή τη φορά υπό το φως της στωϊκής φιλοσοφίας (οι στωικοί –οι Έλληνες Ζήνων, Χρύσιππος, Παναίτιος, Ποσειδώνιος και Κλεάνθης– δέχονταν σε επίπεδο θρησκείας την προσευχή και τη λατρευτική πράξη, μόνο όμως όταν το περιεχόμενό τους βρισκόταν σε συμφωνία με την ανθρώπινη Μοίρα –βλ. Σενέκα, «Naturales Quaestiones», 2. 37 και 5. 25–, ενώ θεωρούσαν την προσευχή ως την καλύτερη μορφή λατρείας των θεών, προϋποθέτοντας την κατανόηση και μίμηση της αγαθότητάς τους – βλ. Σενέκα, «Epistulas Morales» 95. 47 - 50).

Ο Σενέκας προσέδωσε στον στωϊκισμό ένα πέπλο ουμανισμού και υπήρξε διαπρύσιος προπαγανδιστής του ιδεώδους τύπου «σοφού ανδρός» που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης. Γι’ αυτόν χρέος των πλουσίων και των αρχόντων ήταν η βοήθεια προς τους κοινωνικά αδύναμους. Στα έργα του καταλέγεται και η σάτιρα Αποκολοκύνθωσις, για την οποία ο Frank Goodyear έγραψε: «Η μεγαλύτερη από τις πολλές τέρψεις που προσφέρει το μικρό αυτό αριστούργημα έγκειται στον τρόπο με τον οποίο καταφέρει χτυπήματα προς κάθε κατεύθυνση». Ο Gilbert Highet τη χαρακτήρισε ως «μια από τις πιο ευφυείς και σκανδαλώδεις, αλλά επίσης δραστικές και οξυδερκείς σάτιρες στα λατινικά», η Martha Nussbaum ως «το πιο αστείο έργο της λατινικής λογοτεχνίας ύστερα από τις κωμωδίες του Πλαύτου», ενώ ο Σταύρος Τσιτσιρίδης ως «ένα από τα πιο γοητευτικά και μοντέρνα κείμενα (μαζί με τα Σατυρικά του Πετρώνιου) της λατινικής λογοτεχνίας».

Ιστορική ένταξη και πατρότητα του κειμένου της «Αποκολοκύνθωσης»

Η αυτοκράτειρα Αγριππίνα, η γνωστή «φαρμακεύτρια» του Κλαυδίου, όρισε να αποδοθούν στον σύζυγό της μεταθανάτιες τιμές ισοθέου (αποθέωσις: consecratio). Επρόκειτο για έθιμο πολιτικής υστεροφημίας που γενικεύθηκε μετά την εποχή των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και καθιερώθηκε επί Αυγούστου στη Ρώμη. Σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, μετά την εκφώνηση του επικηδείου του Κλαύδιου από τον διάδοχό του («υιόν θεού», πλέον) αυτοκράτορα Νέρωνα και κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Σατουρναλίων (17 Δεκεμβρίου του 54 μ.Χ.), κυκλοφόρησε η «Αποκολοκύνθωσις», διακωμώδηση της αποθέωσης του άρτι δηλητηριασμένου αυτοκράτορα Κλαυδίου, που είχε αφήσει με κραυγές αγωνίας τον μάταιο τούτον κόσμο, και παράλληλη εξύμνηση του Νέρωνος. Η λέξη «αποκολοκύνθωσις» υποδηλώνει τη μεταμόρφωση σε κολοκύθα ενός αυτοκράτορος που, τηρουμένων των αναλογιών, προοριζόταν για αποθέωση. Είναι ένα άπαξ ειρημένον συνώνυμο της «αποβλάκωσης» ή του «ξεμωράματος», ενώ έχει αχνό καρναβαλικό χαρακτήρα.

Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως [...]

ΑποκολοκύνθωσηΚατά την εποχή της ανάληψης του θρόνου από τον δεκαεπτάχρονο μαθητή του Νέρωνα, ο Σενέκας είχε κάθε λόγο να συγγράψει μια τέτοια μεταφυσική σάτιρα, της οποίας ο ανώνυμος αφηγητής εξιστορεί το τέλος του Κλαυδίου, την υποτιθέμενη εμφάνισή του ενώπιον της Συγκλήτου των Ολυμπίων θεών, την εικαζόμενη δίκη του και τελικά την καταδίκη του από το δικαστήριο του Κάτω Κόσμου. Ήδη το 41 μ.Χ. ο Σενέκας είχε εξοριστεί από τον Κλαύδιο για οκτώ χρόνια στην Κορσική, ενώ μετά την έκτιση της ποινής του είχε συμμετάσχει στη δημόσια διοίκηση και είχε διδάξει τον μέλλοντα αυτοκράτορα Νέρωνα, εντασσόμενος στο οικείο περιβάλλον του αετιδέως (ασχέτως του ότι, στη συνέχεια, ο Νέρωνας επέβαλε τυραννικό καθεστώς, απέκοψε τις γέφυρες επικοινωνίας με τον Σενέκα, τον εξώθησε σε απομόνωση από τον δημόσιο βίο, εντέλει δε τον κατηγόρησε για συμμετοχή σε αποτυχημένη συνωμοσία και του επέβαλε να αυτοκτονήσει την ίδια εποχή με τον Πετρώνιο και τον Λουκανό).

Ένας επιπλέον λόγος αναμφισβήτητης απόδοσης της πατρότητας της «Αποκολοκύνθωσης» στον Σενέκα είναι το γεγονός πως υπήρξε συγγραφέας eruditus (διανοούμενος) και διαφοροποιήθηκε της πεπατημένης ως προς το ύφος, επιστρατεύοντας προσφωνήσεις προς έναν επινοημένο (ή και υπαρκτό) συνομιλητή που διαφωνεί, γνωμικό ύφος, προσφιλή του λογοπαίγνια, εικόνες-μεταφορές, αποστροφές, επιφωνήσεις, ρητορικές ειρωνικές ερωτήσεις, δηκτική φρασεολογία και κοφτό, ασύνδετο λόγο, κάνοντας άμεσες συγκρίσεις με προγενέστερα κείμενα (π.χ. με τα ομηρικά έπη), επιταχύνοντας δραματικά τον ρυθμό του κειμένου και παραθέτοντας κλιμακωτά τις αντισυμβατικές του απόψεις: όλα αυτά είναι γνωρίσματα της «Αποκολοκύνθωσης».

Λίγα λόγια για τον Σταύρο Τσιτσιρίδη

Ο Σταύρος Τσιτσιρίδης (μεταφραστής, επιμελητής και σχολιαστής της «Αποκολοκύνθωσης») έχει δημοσιεύσει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία: Platons Menexenos. Einleitung, Text und Kommentar (B.G. Teubner: Στουτγάρδη / Λειψία 1998)· Η γένεση της λογοτεχνικής ερμηνείας. Η ερμηνεία του ποιήματος του Σιμωνίδη στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (Στιγμή: Αθήνα 2001)· Beiträge zu den Fragmenten des Klearchos von Soloi (Walter de Gruyter: Βερολίνο / Νέα Υόρκη 2013). Δημοσίευσε, επίσης (σε συνεργασία με άλλους), τρίτομη Ανθολογία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (ΟΕΔΒ: Αθήνα 2000) που κακώς δεν επιστρατεύθηκε στα σχολεία μας ως εγχειρίδιο παραπομπής των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κύπρου, Saarland και Πατρών, ενώ διευθύνει το Ινστιτούτο Αρχαίου Θεάτρου Παν/μίου Πατρών και το διεθνές επιστημονικό περιοδικό «Λογείον».


 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).

politeia link more

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Εσύ είσαι το placebo» του Τζο Ντισπένζα – Πώς να γίνεις ο θεραπευτής του εαυτού σου

«Εσύ είσαι το placebo» του Τζο Ντισπένζα – Πώς να γίνεις ο θεραπευτής του εαυτού σου

Για τη μελέτη του Τζο Ντισπένζα [Joe Dispenza] «Εσύ είσαι το placebo» (μτφρ. Χρήστος Καψάλης, εκδ. Key Books), ένα βιβλίο για το πώς μπορεί κανείς να γίνει ο θεραπευτής του εαυτού του.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Φάρμακα συμβ...

«Διονύσης Σαββόπουλος» του Δημήτρη Καράμπελα (κριτική) – Κατάδυση στον Σαββοπουλικό κόσμο και στον δικό μας

«Διονύσης Σαββόπουλος» του Δημήτρη Καράμπελα (κριτική) – Κατάδυση στον Σαββοπουλικό κόσμο και στον δικό μας

Για την «αναθεωρημένη» μελέτη του Δημήτρη Καράμπελα «Διονύσης Σαββόπουλος», που κυκλοφόρησε ξανά, με νέα επιμέλεια του συγγραφέα, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Με όρους ημερολογιακούς και ουχί καλλιτ...

«Όλα για την αγάπη» της μπελ χουκς (κριτική) – Η ποιητική της αγάπης στον αστερισμό της κοινωνικής αποξένωσης

«Όλα για την αγάπη» της μπελ χουκς (κριτική) – Η ποιητική της αγάπης στον αστερισμό της κοινωνικής αποξένωσης

Για το βιβλίο της μπελ χουκς [bell hooks] «Όλα για την αγάπη» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο).

Γράφει η Πηνελόπη Αλεξίου

H μπελ χουκς, ή αλλιώς Gloria Watkins, εξέδωσε το 2000 το βιβλίο Αll about love, το οποίο ήρθε στα ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βικτόρ ή τα παιδιά στην εξουσία» του Ροζέ Βιτράκ, σε σκηνοθεσία Κώστα Παπακωνσταντίνου (κριτική)

«Βικτόρ ή τα παιδιά στην εξουσία» του Ροζέ Βιτράκ, σε σκηνοθεσία Κώστα Παπακωνσταντίνου (κριτική)

«Βικτόρ ή τα παιδιά στην εξουσία» του Ροζέ Βιτράκ, σε σκηνοθεσία Κώστα Παπακωνσταντίνου με τον Μάνο Καρατζογιάννη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, στο θέατρο «Σταθμός».

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Είδα, στο θέατρο «Σταθμός», τη σκηνοθεσία του Κώστ...

Η Ρέιτσελ Κασκ στην Αθήνα: Θα μιλήσει με την Αμάντα Μιχαλοπούλου για το βιβλίο της «Περί γάμου και χωρισμού»

Η Ρέιτσελ Κασκ στην Αθήνα: Θα μιλήσει με την Αμάντα Μιχαλοπούλου για το βιβλίο της «Περί γάμου και χωρισμού»

Στην Αθήνα έρχεται η συγγραφέας Ρέιτσελ Κασκ, όπου θα μιλήσει με την Αμάντα Μιχαλοπούλου για το βιβλίο της «Περί γάμου και χωρισμού» (μτφρ. Ντόρα Δαρβίρη, εκδ. Gutenberg). Την Τρίτη, 27  Μαΐου, στις 7μμ, στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης.

Επιμέλεια: Book Press

...
«Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» της μπελ χουκς (προδημοσίευση)

«Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» της μπελ χουκς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της μπελ χουκς [bell hooks] «Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 27 Μαΐου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» της μπελ χουκς (προδημοσίευση)

«Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» της μπελ χουκς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της μπελ χουκς [bell hooks] «Σύνδεση – Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 27 Μαΐου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...
«Τα καταστρέψατε όλα» της Λάρα Καλέγια (προδημοσίευση)

«Τα καταστρέψατε όλα» της Λάρα Καλέγια (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη βραβευμένη με το «Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUPL) 2021» συλλογή διηγημάτων της Μαλτέζας συγγραφέως Λάρα Καλέγια (Lara Calleja) «Τα καταστρέψατε όλα» (μτφρ. Βίκυ Πορφυρίδου), η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: ...

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

«Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα-φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 - 1991» του Αχιλλέα Σύρμου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την εισαγωγή της μελέτης του Αχιλλέα Σύρμου «Επιζώντες τρίτοι – H λογοτεχνική μαρτυρία των διωκομένων 
στα στρατόπεδα–φυλακές της Κομμουνιστικής Αλβανίας, 1944 – 1991», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Τέσσερις πρόσφατες ποιητικές συλλογές που ξεχωρίζουν

Τι διαβάζουμε τώρα; Τέσσερις πρόσφατες ποιητικές συλλογές που ξεχωρίζουν

Τέσσερις ενδιαφέρουσες ποιητικές συλλογές από την περισσότερο ή λιγότερο πρόσφατη εκδοτική σοδειά. Τρία έργα από δόκιμους δημιουργούς και ένα αξιοπρόσεκτο ντεμπούτο.

Γράφει ο Γιώργος Δρίτσας 

...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα κλασικά και σύγχρονα μυθιστορήματα μεταφρασμένης λογοτεχνίας

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα κλασικά και σύγχρονα μυθιστορήματα μεταφρασμένης λογοτεχνίας

Σταντάλ, Φώκνερ, Έσσε, αλλά και σύγχρονες φωνές συγκροτούν μια δεκάδα βιβλίων που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και που αξίζει να διαβάσουμε. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ