Για το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο «2651 ημέρες δικτατορίας. 21 Απριλίου 1967 - 24 Ιουλίου 1974», με εικόνες του Βασίλη Παπαγεωργίου, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Του Χρήστου Γ. Λάζου
Το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο είναι η αφήγηση μιας μεγάλης αλλαγής, μιας περιόδου, ιστορικά σχετικά σύντομης, που τη σημάδεψαν βαθιές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων, κυρίως στις κοινωνίες του δυτικού κόσμου αλλά και παγκόσμια. Την ίδια περίοδο άλλαξε και η δική μας χώρα, με τον δικό της τρόπο, άλλαξε όμως ριζικά.
Το βιβλίο καλύπτει αυστηρά την επταετία της χούντας των συνταγματαρχών, τις 2651 ημέρες που άλλαξαν τον κόσμο –αν είναι θεμιτή η παράφραση του τίτλου του γνωστού βιβλίου του Τζον Ριντ– όπως τις έζησε η ίδια, ένα νεαρό κορίτσι μιας αστικής οικογένειας της Αθήνας. Αυτά τα στοιχεία προσδιορίζουν τον χρόνο της αφήγησης, το σημείο θέασης και την οπτική γωνία του προσώπου που αφηγείται.
Αναπαράγει τη σταδιακή μεταμόρφωση της αφηγήτριας από μια κατάσταση που τη χαρακτηρίζει η απορία για αυτά που συμβαίνουν, [...] σε μια νέα φάση της ζωής της στην οποία έχει πλέον διαμορφώσει βασικά στοιχεία μιας προσωπικής ταυτότητας.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο παράλληλες ζώνες –στην αριστερή και δεξιά σελίδα– που αναπτύσσουν μια διπλή αφήγηση.
Στην αριστερή, σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ξετυλίγεται η προσωπική μαρτυρία, το χρονικό της διαδρομής από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Όπως γράφει η Μαρίζα Ντεκάστρο στην πρώτη αράδα του προλόγου: «Ήμουνα έφηβη το ’67 και είχα ενηλικιωθεί όταν έπεσε η χούντα το ’74». Αυτό το αφηγηματικό νήμα παίρνει τη μορφή ενός μυθιστορήματος μαθητείας (ενός Bildungsroman), μιας αυτοβιογραφίας που εστιάζει στην ψυχολογική, ηθική και διανοητική ανάπτυξη της αφηγήτριας από την εφηβεία στην ενηλικίωση, κατά την οποία η αλλαγή χαρακτήρα είναι εξαιρετικά σημαντική. Στο βιβλίο αυτό το νήμα τυπώνεται με πλάγια γράμματα και αναπαράγει τη σταδιακή μεταμόρφωση της αφηγήτριας από μια κατάσταση που τη χαρακτηρίζει η απορία για αυτά που συμβαίνουν, η περιορισμένη κατανόηση των πραγμάτων και η επιθυμία να μάθει, σε μια νέα φάση της ζωής της στην οποία έχει πλέον διαμορφώσει βασικά στοιχεία μιας προσωπικής ταυτότητας, έχει επίγνωση των αντιθέσεων και των διακυβευμάτων που σημαδεύουν τις κοινωνίες μέσα στις οποίες ζει και έχει ορίσει τη δική της θέση ως ενεργός πολίτης.
Δύο παραθέματα από το βιβλίο που δείχνουν ακριβώς αυτήν τη μεταμόρφωση: Η περιγραφή της 21ης Απριλίου, της πρώτης ημέρας της δικτατορίας, αποτυπώνει τα βιώματα της δεκατετράχρονης: «Δυνάμωσα τον ήχο του ραδιοφώνου … Μ’ έτρωγε η περιέργεια να μάθω… Τι σήμαιναν όλα αυτά;» Τον Νοέμβριο του 1973, μία εβδομάδα μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, η μεταμόρφωση έχει συντελεστεί: «Μετά από μία βδομάδα… ήταν μια συλλογική εμπειρία που έζησαν και μοιράστηκαν χιλιάδες νέοι». Και θα πρόσθετα ήταν μια συλλογική και προσωπική εμπειρία που διαμόρφωσε τον χαρακτήρα της αφηγήτριας και μιας ολόκληρης γενιάς, της γενιάς του Πολυτεχνείου.
Στην αριστερή σελίδα και με όρθια γράμματα, το νήμα της προσωπικής μαρτυρίας, συνυφαίνεται με το χρονικό των γεγονότων, των πιο σημαντικών, που δίνουν πληροφορίες για τη δικτατορία, τις διώξεις, τα βασανιστήρια, τις φυλακές και τις εξορίες, τις αντιστασιακές οργανώσεις, την καθημερινή ζωή, και δείχνουν πώς σε συνθήκες ανελευθερίας, καταπίεσης και τρομοκρατίας άνοιγαν δρόμο οι βαθιές κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές, οι αλλαγές στις δεσπόζουσες ιδέες και στις κοινωνικές πρακτικές.
Δουλεμένες εικαστικά από τον Βασίλη Παπαγεωργίου χάνουν κάτι από τον ρεαλισμό της φωτογραφίας, αλλά κερδίζουν σε αφηγηματικό και συμβολικό περιεχόμενο. Δίνουν μια πλούσια, πολυεπίπεδη και σύνθετη εικόνα του ιστορικού, πολιτικού, πολιτιστικού και κοινωνικού πλαισίου.
Στη δεξιά σελίδα το νήμα είναι διαφορετικό, η αφήγηση γίνεται με φωτογραφίες και σύντομες λεζάντες. Οι περισσότερες φωτογραφίες είναι εμβληματικές, φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά και έγιναν γνωστές παγκοσμίως και στην Ελλάδα. Με εξαίρεση τις φωτογραφίες της χούντας, οι περισσότερες αναφέρονται σε πρόσωπα και γεγονότα του κόσμου. Δουλεμένες εικαστικά από τον Βασίλη Παπαγεωργίου χάνουν κάτι από τον ρεαλισμό της φωτογραφίας, αλλά κερδίζουν σε αφηγηματικό και συμβολικό περιεχόμενο. Δίνουν μια πλούσια, πολυεπίπεδη και σύνθετη εικόνα του ιστορικού, πολιτικού, πολιτιστικού και κοινωνικού πλαισίου, του παγκόσμιου ορίζοντα μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, και ιδίως οι νέοι, στην Ελλάδα της δικτατορίας. Οι φωτογραφίες είναι οι ψηφίδες που συνθέτουν ένα τεράστιο πανόραμα και δείχνουν τις βαθιές αλλαγές που συντελούνται σε όλα τα επίπεδα, δείχνουν πώς αλλάζει ο κόσμος μας και πώς αναδύεται αυτό που αργότερα ονομάσαμε παγκοσμιοποίηση.
Το νήμα αυτής της αφήγησης μπορεί να φαίνεται αποσπασματικό, υπαινικτικό, κάποτε υπόρρητο. Αλλά γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι εύστοχο και παιδαγωγικά πρόσφορο. Οι εικόνες του βιβλίου –όπως όλες οι εικόνες– απαιτούν ερμηνεία, σχολιασμό, ανάδειξη του νοήματός τους. Οι λεζάντες, που δίνουν τις ελάχιστες αναγκαίες πληροφορίες, είναι η αφετηρία αυτής της ερμηνευτικής εργασίας που έχει τεράστιο παιδαγωγικό ενδιαφέρον, καθώς δίνει τη δυνατότητα να ξετυλιχτεί μια μεγάλη αφήγηση με αντικείμενο τον σύγχρονο κόσμο.
Μια σύντομη παρένθεση: αυτά που δηλώνουν οι φωτογραφίες συμβαίνουν στο μέσον της «χρυσής τεσσαρακονταετίας» (1945-1985). Είναι μια περίοδος οικονομικής ανάπτυξης, ευημερίας, ελευθερίας, δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Επιστημονικές και τεχνολογικές επιτυχίες, αίσθημα αισιοδοξίας και πεποίθηση ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο από το παρόν. Αίτημα ελευθερίας και εξατομίκευση, αμφισβήτηση και αίτημα αλλαγής, διεύρυνση της δημοκρατίας και συμμετοχή. Σε αυτό το πλαίσιο, ανάδυση της νεολαίας και της νεότητας ως αδιαμφισβήτητης αξίας. Νέα κινήματα: φεμινιστικό, σεξουαλική απελευθέρωση, οικολογία, νέες μορφές εθελοντισμού, «Green Peace» και «Γιατροί χωρίς σύνορα».
Θα περιοριστώ στον σύντομο σχολιασμό λίγων φωτογραφιών.
Οι νέοι ντύνονταν με παρόμοιο τρόπο, άκουγαν την ίδια μουσική, έμπαιναν σε ποικίλα και πολύχρωμα κινήματα, στρατεύονταν πολιτικά. Ένα στοιχείο κοσμοπολιτισμού και διεθνισμού δέσποζε παντού.
Στο πεδίο της πολιτικής: κατάρρευση της αποικιοκρατίας και εθνικά απελευθερωτικά κινήματα, ένοπλοι αγώνες και τρομοκρατία. Πόλεμος του Βιετνάμ και κινήματα ειρήνης, Μαύροι Πάνθηρες και δικαιώματα των Μαύρων.
Στο πεδίο του πολιτισμού: η ανάδειξη της ποπ κουλτούρας και ο ιδιαίτερος ρόλος της μουσικής. Τα τραγούδια του Τζον Λένον Imagine και Give peace a chance σημάδευαν την πολιτική σημασία που μπορούσε να πάρει η ποπ, παράλληλα με την ευρύτερη κοινωνική σημασία της: μπορεί να λες ότι είμαι ονειροπόλος/ αλλά δεν είμαι ο μόνος/ Ελπίζω μια μέρα να ’ρθεις μαζί μας/ και ο κόσμος θα είναι ένας [1]. Υπάρχει σίγουρα μια διάσταση ουτοπική σε αυτό το τετράστιχο, αλλά το εμείς μιας παγκόσμιας κοινότητας νέων στις δυτικές κοινωνίες είναι πραγματικό, τουλάχιστον έτσι αισθανόταν η πλειονότητα των ενεργών νέων. Αυτό το αίσθημα είχε διαμορφωθεί από πολλούς παράγοντες και βεβαίως από τις μεγάλες φοιτητικές εξεγέρσεις στα αμερικανικά πανεπιστήμια, από τον Μάη του ’68 στη Γαλλία, από αντίστοιχα κινήματα στη Γερμανία και την Ιταλία. Οι νέοι ντύνονταν με παρόμοιο τρόπο, άκουγαν την ίδια μουσική, έμπαιναν σε ποικίλα και πολύχρωμα κινήματα, στρατεύονταν πολιτικά. Ένα στοιχείο κοσμοπολιτισμού και διεθνισμού δέσποζε παντού.
Τρεις φωτογραφίες που δείχνουν τις αλλαγές στην εμφάνιση και τη μόδα: η πρώτη είναι η Τουίγκι, η πρόγονος όλων των ανορεξικών μοντέλων. Η Μέρι Κουάντ και το μοντέλο της δήλωναν μια βαθιά αλλαγή: η μόδα είχε πλέον αναφορά τους νέους και το πρότυπο ομορφιάς ήταν οι λεπτοί άνθρωποι. Μίνι φούστες, μακριά μαλλιά όπως οι Beatles και γένια όπως ο Τσε Γκεβάρα και οι Κουβανοί μπαρμπούδος. Τα στρατιωτικά αμπέχονα και οι μπότες. Ένα παράδειγμα σχετικά με το πώς η αλλαγή στην εμφάνιση, που είναι μια δήλωση ταυτότητας, μπορεί να γίνει από μέρα σε μέρα. Φωτογραφίες από τον Μάη του ’68: στην αρχή ξυρισμένοι με πουλόβερ, σακάκια και αρκετά συχνά γραβάτες, και στο τέλος μουστάκια, γένια, αμπέχονα και μπότες.
Η φωτογραφία του Άντι Γουόρχολ και του Πικάσο δηλώνει το τέλος του μοντερνισμού στις εικαστικές τέχνες, την επικράτηση της ποπ και την πολύμορφη ανάπτυξη των τεχνών σε συνθήκες ελευθερίας.
Τα γεγονότα που δηλώνουν οι φωτογραφίες μπαίνουν στη ζωή που περιγράφει η αριστερή σελίδα, ασκούν επιρροή, δίνουν το ευρύτερο πλαίσιο, παρακινούν. Αλλά δηλώνουν επίσης και μια καθαρή αντίθεση: από τη μια πλευρά η πάλη για τη δημοκρατία και την ελευθερία και από την άλλη ο γύψος, τα βασανιστήρια, οι φυλακές και η στρατοκρατία.
Αλλά υπάρχει και η άλλη όψη, φωτογραφίες που δείχνουν τη βίαιη καταστολή και το αίμα: οι δολοφονίες του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και του Ρόμπερτ Κένεντι, η εισβολή του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Πράγα, η ανατροπή και η δολοφονία του Σαλβαδόρ Αγιέντε, η δικτατορία στην Ελλάδα.
Ανάμεσα στην αριστερή και τη δεξιά σελίδα ο διάλογος δεν είναι ρητός και συστηματικός, είναι υπόρρητος και υπαινικτικός. Τα γεγονότα που δηλώνουν οι φωτογραφίες μπαίνουν στη ζωή που περιγράφει η αριστερή σελίδα, ασκούν επιρροή, δίνουν το ευρύτερο πλαίσιο, παρακινούν. Αλλά δηλώνουν επίσης και μια καθαρή αντίθεση: από τη μια πλευρά η πάλη για τη δημοκρατία και την ελευθερία και από την άλλη ο γύψος, τα βασανιστήρια, οι φυλακές και η στρατοκρατία. Από τη μια πλευρά η συναυλία στο Γούντστοκ και, από την άλλη, η γιορτή της 21ης Απριλίου και της πολεμικής αρετής των Ελλήνων στο Καλλιμάρμαρο. Από τη μια πλευρά, ο κοσμοπολιτισμός και ο διεθνισμός και, από την άλλη, η ξενοφοβία και ο πρωτόγονος εθνικισμός. Από τη μια, τα κοινόβια στα Μάταλα και, από την άλλη, ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός και οι αναμορφωτικές εντολές του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου: «Έλληνες νέοι, δι’ εσάς εκάναμεν την επανάστασιν! Αν δεν ακολουθήσετε την αρετήν την οποίαν εκφράζει η επανάστασις, θα επιστρέψετε πίσω εις τα σπήλαια και θα καταντήσετε πίθηκοι».
Το 1971, η δεκαοχτάχρονη πλέον Μαρίζα Ντεκάστρο δίνει και την έκβαση αυτής της αντίθεσης: «Πίθηκοι δεν γίναμε! Το αντίθετο. Ενημερωνόμασταν και συζητούσαμε τις ιδέες του διεθνούς νεολαιίστικου κινήματος για την ειρήνη, την απελευθέρωση των σχέσεων, την παιδεία, τα δικαιώματα, τον φεμινισμό. Εμείς θέλαμε να είμαστε με τους "άλλους"».
Αυτή η διπλή αφήγηση και ο διάλογος ανάμεσα στις δεξιές και τις αριστερές σελίδες του βιβλίου δίνουν σε αυτό το «μυθιστόρημα μαθητείας» έναν ευρύτερο και πιο σύνθετο ορίζοντα και μετατρέπουν την προσωπική μαρτυρία σε μια σύνθετη και πολυεπίπεδη αφήγηση. Επιπλέον, με αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο χωρίς να είναι διδακτικό, αποκτά μεγάλη παιδαγωγική αξία, γιατί είναι ένα παράδειγμα της διαδρομής ενός νέου ανθρώπου που μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες διαμορφώνει τη συνείδηση, τον χαρακτήρα και την προσωπική του ταυτότητα. Αυτό το παράδειγμα δεν προτείνεται ως πρότυπο για μίμηση, όμως δείχνει ότι κάθε νέος έχει τη δυνατότητα, μέσα σε διαφορετικές συνθήκες, να βρει τον δικό του δρόμο και ελεύθερα να διαμορφώσει τον εαυτό του. Και αυτό είναι ένα σπουδαίο μάθημα.
* Ο ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΛΑΖΟΣ είναι συγγραφέας.
2651 ημέρες δικτατορίας
21 Απριλίου 1967 - 24 Ιουλίου 1974
Μαρίζα Ντεκάστρο
Εικόνες Βασίλης Παπαγεωργίου
Μεταίχμιο 2018
Σελ. 90, τιμή εκδότη €15,50
