Η κίτρινη σημαδούρα, της Θεοδώρα Θεοδώρας Κατσίφη - Όρια και κανόνες, με ευαισθησία και φαντασία

Με το νέο της βιβλίο Η κίτρινη σημαδούρα η συγγραφέας Θεοδώρα Κατσιφή προσεγγίζει θεματικά τη σύγκρουση της επιθυμίας του μικρού παιδιού με τα όρια και τους κανόνες που θέτουν οι ενήλικες, ενίοτε προϋπόθεση ωρίμασης, αυτονόμησης και ενίσχυσης της αυτοαντίληψης του παιδιού.

Η σημαδούρα, που βάζει όρια στη θάλασσα, δηλώνοντας έμμεσα τον χώρο και τον χρόνο της ιστορίας, σηματοδοτεί τον περιορισμό, τη ρητή απαγόρευση.

To βιβλίο συνιστά ένα όμορφο δείγμα πολυτροπικού κειμένου που εμπλέκει διαδραστικά τον αναγνώστη ακολουθώντας επιτυχημένα τους κώδικες του εικονογραφημένου βιβλίου. Από την πρώτη κιόλας επαφή με το βιβλίο οι περικειμενικές συμβάσεις αιχμαλωτίζουν το βλέμμα του αναγνώστη. Έτσι, η σχέση του τίτλου με τον πυρήνα περιεχομένου του κειμένου αποκτά μια σημειολογική διάσταση. Η σημαδούρα, που βάζει όρια στη θάλασσα, δηλώνοντας έμμεσα τον χώρο και τον χρόνο της ιστορίας, σηματοδοτεί τον περιορισμό, τη ρητή απαγόρευση. Το δε κίτρινο χρώμα, φωτεινό και γεμάτο ενέργεια, ενώ συμβολοποιεί στο μυαλό του παιδιού το εμφανές, ταυτόχρονα προκαλεί και έντονα θετικά συναισθήματα που μετατρέπουν τη σημαδούρα σε αντικείμενο επιθυμίας. Συνεπώς, το εξώφυλλο, ενεργοποιώντας τις αναγνωστικές ανταποκρίσεις, υποβάλλει το ερώτημα: τι θα συμβεί τελικά με τη σημαδούρα;

Στις προλογικές και επιλογικές εικόνες που εμφανίζονται στα εσώφυλλα (ταπετσαρίες), τις προσδοκίες αυξάνουν άλλα περικειμενικά στοιχεία που σταθερά προετοιμάζουν για την είσοδο του αναγνώστη στο κείμενο. Η κίτρινη απαγορευτική σημαδούρα, μακρινή αλλά όχι απόμακρη, αναδεικνύεται εκ νέου σε αντικείμενο επιθυμίας που εξάπτει τη φαντασία του παιδιού, μεταμορφώνεται σε ένα κίτρινο μπαλόνι που σε καλεί να το φτάσεις και να το αρπάξεις από το κρεμασμένο του σχοινάκι (θυμηθείτε εκείνο το μαγικό Κόκκινο μπαλόνι του Αλμπέρ Λαμορίς). Στο τελευταίο σαλόνι, βέβαια, όλα αποκτούν μια άλλη διάσταση: η σημαδούρα έχει απομυθοποιηθεί, έχει κατακτηθεί, φαντάζει σε κοντινό πλάνο μια νέα πρόσκληση και πρόκληση για τον μικρό αναγνώστη. Με αυτό το παιχνίδι έχει επιτυχημένα προϊδεάσει η εικονογράφος Ίρις Σαμαρτζή τον μικρό αναγνώστη για μια περιπέτεια με αίσιο τέλος.

Για τους δυο γονείς τα όρια είναι μια έκφραση αγάπης και μια ένδειξη φροντίδας και ενδιαφέροντος για το παιδί τους, δεν παραγνωρίζουν αλλά και δεν αναστέλλουν τον αυθορμητισμό του.

Ήδη από τις πρώτες λέξεις του κειμένου αποτυπώνεται η αγάπη της μικρής Βασιλούς για τη θάλασσα και η περιέργεια που της προκαλεί η θέαση της μακρινής κίτρινης σημαδούρας. Αλλά είναι η εικόνα που επεκτείνει τα νοήματα εκφράζοντας αυτό που δεν έχει ειπωθεί αρχικά με λόγια: τη γονεϊκή φροντίδα. Έχει γενικότερο ενδιαφέρον στο βιβλίο αυτό ο τρόπος που συγκροτείται και αποτυπώνεται το γονεϊκό πρότυπο, καθώς και οι έμφυλοι ρόλοι. Οι γονείς –η μητέρα περισσότερο αυστηρή, ο πατέρας περισσότερο διαλλακτικός, πάντα, όμως, σε κοινή γραμμή στις αποφάσεις τους– χωρίς να αποθαρρύνουν τη μικρή Βασιλού, κάνοντας διάλογο και αφήνοντας το παιδί να διατυπώσει τις απορίες του, εξηγούν με απλά λόγια το γιατί δεν επιτρέπεται στο παιδί να πλησιάσει τη σημαδούρα. Από τα θετικά στοιχεία του κειμένου και ο τρόπος που οι γονείς αντιμετώπισαν από κοινού την παράβαση της μικρής: όχι τιμωρητικά ούτε και αδιάφορα. Χρησιμοποιώντας το κατάλληλο λεξιλόγιο υποδεικνύουν το επικίνδυνο της πράξης κατορθώνοντας παράλληλα να αποφορτίσουν συναισθηματικά το παιδί. Για τους δυο γονείς τα όρια είναι μια έκφραση αγάπης και μια ένδειξη φροντίδας και ενδιαφέροντος για το παιδί τους, δεν παραγνωρίζουν αλλά και δεν αναστέλλουν τον αυθορμητισμό του.

Οι συχνές εικονογραφικές αναφορές, όπως στο καπελίνο με τα κερασάκια, δείγμα χαρακτηριστικής επανάληψης ενός αγαπημένου αντικειμένου του παιδιού που δεν το αποχωρίζεται, ενισχύουν την αίσθηση του οικείου και συμβάλλουν στην ταύτιση του αναγνώστη με την ηρωίδα. Σε αυτό το πλαίσιο ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο εντοπίζεται σε εκείνο το δισέλιδο του βραδινού ύπνου όπου η σημαδούρα αποτυπώνεται σαν ένα ιδιαίτερα ελκυστικό στοιχείο μαγικού ρεαλισμού που απογειώνει εκφραστικά την εικονογράφηση: το σεντονάκι γεμίζει σημαδούρες, το πορτατίφ γίνεται σημαδούρα, ως και το ολόγιομο φεγγάρι του καλοκαιριού γίνεται μια κατακίτρινη σημαδούρα που ταξιδεύει στον ουρανό υποδηλώνοντας το πόσο έχει γιγαντωθεί η επιθυμία στο μυαλό του μικρού παιδιού.

H Θεοδώρα Κατσιφή

Η πολυπόθητη ημέρα έρχεται και οι γονείς, που δεν το επιτηρούν ασφυκτικά θέτοντας αυστηρά περιοριστικά μέτρα, αφήνουν ανάσες ελευθερίας. Όλες τις προηγούμενες μέρες η Βασιλού προσπαθεί με τα μπρατσάκια της να μάθει να κολυμπάει όσο το δυνατόν καλύτερα. Οι σημαδούρες σβήνονται η μια μετά την άλλη στο ημερολόγιό της, οι μέρες τελειώνουν, τα περιθώρια στενεύουν. Και το παιδί θα πάρει την απόφαση να φτάσει επιτέλους στο απαγορευμένο σημείο. Ένα τεράστιο γαλάζιο «μπλουμ» στο επόμενο δισέλιδο θα πιάσει κυριολεκτικά την αναπνοή μας: θα τα καταφέρει; Όλες τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του αναγνώστη (όπως πού ήταν οι γονείς; γιατί δεν παρεμβαίνουν πιο νωρίς;) θα δώσει η εικονογράφος που πέρα από το πρόδηλο θα αφήσει τη φαντασία μας να χτίσει νέα δομικά στοιχεία στο αφηγηματικό περιβάλλον. Στην αρχή απλώς κολυμπά, κανένας δεν φαίνεται να ανησυχεί. Στο κοντινό πλάνο αποτυπώνεται η μικρή και το μπλε της θάλασσας για να αποδοθούν οι εσωτερικοί φόβοι του παιδιού που εντείνουν τα βαθιά νερά και η συνείδηση της απουσίας της γονεϊκής παρουσίας και προστασίας. Αν, όμως, κοιτάξει κανείς προσεκτικά την εικόνα σε σχέση με το προηγούμενο δισέλιδο, θα αντιληφθεί ότι τα νερά δεν είναι πραγματικά βαθιά, αφού η μικρή μόλις έχει φύγει από την ασφαλιστική δικλίδα της ακτής.

Ακριβώς εκείνη τη στιγμή της απελπισίας του μικρού παιδιού ένα χέρι εμφανίζεται και όλα αλλάζουν: ο πατέρας, που την έχει ακολουθήσει, τη σφίγγει τρυφερά στην αγκαλιά του. Η θάλασσα πια, όταν την ατενίζουν σαν οικογένεια έξω στην αμμουδιά, δεν φαντάζει τόσο ελκυστική, έχει ελαφρώς αναταραχτεί και η σημαδούρα φαίνεται τόσο μακρινή! Αλλά είναι τα λόγια εκείνα του πατέρα, «δε σ΄ αφήνουμε ποτέ από τα μάτια μας», που δίνουν μια άλλη διάσταση στην περιπέτεια του παιδιού. Και παρ’ όλη την αυστηρότητα της μητέρας είναι ο πατέρας που έρχεται ως από μηχανής θεός να δώσει τη λύση προτείνοντας να πάνε και οι τρεις την άλλη μέρα στη σημαδούρα, νιώθοντας την ανάγκη να αποκαθηλώσει πλήρως τους φόβους στο μυαλό του παιδιού του.

Oι διάλογοι αποκτούν μια θεατρικότητα, το περιεκτικό κείμενο κατορθώνει να επικοινωνήσει άμεσα τα συναισθήματα, τις σκέψεις και την κλιμάκωση της αγωνίας του μικρού παιδιού. Μέσα από τις κορυφώσεις περνάει αβίαστα τα μηνύματά του, χωρίς να είναι καθόλου διδακτικό.

Κι έρχεται το επόμενο δισέλιδο όπου η σημαδούρα πλέον χάνει τον εμμονικό της χαρακτήρα, πλέκεται εικονογραφικά με τα κερασάκια του καπέλου της μικρής, αποκτά και αυτή την ιδιότητα του οικείου αντικειμένου, γίνεται σύμβολο ανυπομονησίας και γιορτής. Κι όλα αυτά γιατί δίπλα της θα βρίσκονται «οι καλύτεροι κολυμβητές του κόσμου» που δεν είναι άλλοι από τους ίδιους τους γονείς της.

Στην αφήγηση συμβάλλει και η χρήση των λιτών, σχεδόν πυρηνικών προτάσεων, όπως αυτές που δίνονται σαν απάντηση στο «γιατί φοβάται». Η επιλογή ενός συγκεκριμένου λεξιλογίου και του λιτού μικροπερίοδου λόγου βοηθά στο να αποδοθούν με οικονομία οι χαρακτήρες της ιστορίας. Έτσι, οι διάλογοι αποκτούν μια θεατρικότητα, το περιεκτικό κείμενο κατορθώνει να επικοινωνήσει άμεσα τα συναισθήματα, τις σκέψεις και την κλιμάκωση της αγωνίας του μικρού παιδιού. Μέσα από τις κορυφώσεις περνάει αβίαστα τα μηνύματά του, χωρίς να είναι καθόλου διδακτικό, αντιθέτως παραμένει ρεαλιστικό βοηθώντας το παιδί-αναγνώστη να ταυτιστεί με την ηρωίδα, να καταλάβει την επιμονή της, να ενστερνιστεί τους φόβους της, την επιθυμία της να καταρρίψει, να παραβιάσει τους κανόνες που θέτουν οι δικοί της στο θαλασσινό κολύμπι. Το στοιχείο του χιούμορ, που αποφορτίζει την ατμόσφαιρα, συμβάλλει στο να κλείσει –ή να ανοίξει εκ νέου– η ιστορία.

Αναμένουμε και τη συνέχεια των βιβλίων με τη μικρή Βασιλού, όπως έχει ανακοινώσει η συγγραφέας, ευελπιστώντας σε ένα εξίσου αξιόλογο αποτέλεσμα.

* Η ΣΙΣΣΥ ΤΣΙΦΛΙΔΟΥ είναι εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και διδάκτωρ ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η κίτρινη σημαδούρα

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ ΚΑΤΣΙΦΗ