Για το βιβλίο «Κύθηρα, Οδηγός για παιδιά» της Δέσποινας Μ. Δαμιανού, (εκδ. Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών).
Της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου
Τα βιβλία γνώσεων αποτελούν μια χωριστή κατηγορία παιδικών βιβλίων που στόχο έχουν τη μετάδοση στα παιδιά γνώσεων, πληροφοριών, γεγονότων, φαινομένων με τρόπο ελκυστικό και ενδιαφέροντα. Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνουμε ότι η εκδοτική παραγωγή των βιβλίων αυτών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς καλύπτει μια ευρεία κλίμακα επιστημονικών περιοχών. Η ιστορία, η αρχαιολογία, η μυθολογία, η φυσική, τα μαθηματικά, η τέχνη, κυρίως η ζωγραφική αλλά και η μουσική και η γλυπτική, η οικολογία, η λογοτεχνία, καθώς και η ψυχολογία, η πολιτική επιστήμη, το δίκαιο και η κοινωνιολογία απασχολούν τους συγγραφείς βιβλίων αυτής της κατηγορίας, ενώ ο τρόπος μετάδοσης της γνώσης ποικίλλει.
Σε όλες τις μορφές του το βιβλίο γνώσεων διακρίνεται για το μορφωτικό και διδακτικό του χαρακτήρα, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως συμπλήρωμα στη διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων του σχολείου.
Έχουμε βιβλία γνώσεων τα οποία επικεντρώνονται στην προσφορά δεδομένων και πληροφοριών με απλό επιστημονικό τρόπο, άλλα που χρησιμοποιούν λογοτεχνίζουσα αφήγηση για να μεταδώσουν τις γνώσεις και έχουμε και τα λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων όπου η πληροφορία μεταδίδεται στον αναγνώστη μέσα από τη μυθοπλασία. Σε όλες τις μορφές του το βιβλίο γνώσεων διακρίνεται για το μορφωτικό και διδακτικό του χαρακτήρα, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως συμπλήρωμα στη διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων του σχολείου. Διακρίνεται όμως σαφώς από το διδακτικό εγχειρίδιο για την προσφορά ευρύτερου πεδίου επιστημονικών γνώσεων, για τη μεγαλύτερη ελευθερία με την οποία προσεγγίζει το κάθε γνωστικό αντικείμενο και τον δημιουργικότερο τρόπο πρόσκτησης της γνώσης από το μικρό αναγνώστη.
Στην κατηγορία των βιβλίων γνώσεων ανήκουν και οι οδηγοί πόλεων, μουσείων, αρχαιολογικών χώρων κ.λπ. Το βιβλίο Κύθηρα - Οδηγός για παιδιά που εξέδωσε η Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών έχει εκπονηθεί από την εκλεκτή συνάδελφο κυρία Δέσποινα Δαμιανού, Επίκ. Καθηγήτρια του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης με επιστημονικότητα, ακρίβεια στις πληροφορίες, θελκτικό ύφος. Τα Κύθηρα ανήκουν στα μη μυθοπλαστικά βιβλία γνώσεων, διανθίζονται όμως και με σύντομες αφηγήσεις λαϊκών παραδόσεων προσδίδοντας στον οδηγό ποικιλία αφηγηματικής προσφοράς της γνώσης.
Το βιβλίο αυτό καλύπτει όχι μόνο την ιστορία ή τη μυθολογία του νησιού, αλλά όλα τα πεδία που συνδέονται με τα Κύθηρα και αξίζει να γνωρίσουν και να επισκεφθούν οι μαθητές του νησιού και όλοι οι μικροί αλλά και μεγάλοι επισκέπτες του. Ξεκινά από τη γνωριμία του αναγνώστη με τον τόπο γνωρίζοντάς του τις γεωλογικές του ιδιαιτερότητες, όπως είναι τα σπήλαια ή τα κοχύλια που βρίσκει κανείς και σε απομακρυσμένα από τη θάλασσα μέρη, καθώς και τη Χύτρα ή το Αυγό, το μικρό κοντινό ξερονήσι με τις φώκιες. Η συγγραφέας δεν αρκείται στην απλή περιγραφή των γεωλογικών φαινομένων αλλά αναφέρει και τους λόγους δημιουργίας τους μέσα από τις εύστοχες και εν είδει παιχνιδιού ερωταποκρίσεις, ενώ συμπληρωματικό αλλά καίριο ρόλο στην ευχάριστη εμπέδωση των γνώσεων αποτελεί το φωτογραφικό υλικό του βιβλίου. Με τον ίδιο μεθοδολογικό τρόπο αναφέρεται στη μυθολογία των Κυθήρων, στην Κυθέρεια Αφροδίτη και στη συνέχεια στους προϊστορικούς χρόνους και τους πρώτους Μινωίτες κατοίκους του. Ακολουθεί η εξιστόρηση των ιστορικών χρόνων της αρχαιότητας με τους Φοίνικες που εμπορεύονταν την πορφύρα που αφθονούσε στο νησί και με τους Μυκηναίους από την Πελοπόννησο. Η Δέσποινα Δαμιανού προβάλλει τον αρχαίο πολιτισμό των Κυθήρων με ιδιαίτερη αναφορά τόσο στο μηχανισμό όσο και στον έφηβο των Αντικυθήρων, θαυμαστά επιτεύγματα της αρχαίας επιστήμης και της τέχνης αντίστοιχα, ενώ δεν παραλείπει το μουσείο με το λιοντάρι του Παλιόκαστρου και την ιστορία του επαναπατρισμού του από την Γερμανία.
Τα Κύθηρα στο Βυζάντιο και στην Ενετοκρατία
Η Βυζαντινή περίοδος αποκαλύπτεται στον επισκέπτη και αναγνώστη του οδηγού με αναφορές στις βυζαντινές εκκλησίες, όπως του Αγίου Ανδρέα στο Λιβάδι, του Αγίου Θεοδώρου στα Λογοθετιάνικα ή της Αγίας Ελέσας, καθώς και στο βυζαντινό μουσείο του νησιού. Φωτογραφίες ναών και αγίων, καθώς και ευρύτεροι σχολιασμοί με πλαγιογράμματη γραφή ολοκληρώνουν το πληροφοριακό υλικό και εφιστούν την προσοχή του επισκέπτη στα στοιχεία που του είναι απαραίτητα για να εκτιμήσει τον πολιτισμό αυτής της περιόδου.
Οι πρόσθετες πληροφορίες από τα κείμενα με πλαγιογράμματη γραφή εμπλουτίζουν την ξενάγηση με ιστορίες που συνδέουν τα κάστρα και με άλλα ιστορικά γεγονότα, όπως η κλοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Έλγιν, ή με συναρπαστικές ιστορίες, όπως αυτή του πειρατή Μπαρμπαρόσα, ή δίνουν στο σημερινό επισκέπτη χρήσιμες πληροφορίες για να επισκεφθεί χωρίς απρόοπτα τον τόπο.
Μεγάλο μέρος του οδηγού κατέχει η περίοδος της Ενετικής κυριαρχίας που κράτησε εξακόσια (600) χρόνια περίπου. Γίνεται η περιγραφή των κάστρων του νησιού (της Χώρας, του Μυλοποτάμου, του Αυλαίμονα και της Παλιόχωρας), ενώ αναφέρονται οι λόγοι του κτισίματός τους, τα κτίσματα που υπήρχαν μέσα στα κάστρα, οι εκκλησίες, τα κανόνια, τα οικόσημα στις εισόδους τους. Οι πρόσθετες πληροφορίες από τα κείμενα με πλαγιογράμματη γραφή εμπλουτίζουν την ξενάγηση με ιστορίες που συνδέουν τα κάστρα και με άλλα ιστορικά γεγονότα, όπως η κλοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Έλγιν, ή με συναρπαστικές ιστορίες, όπως αυτή του πειρατή Μπαρμπαρόσα, ή δίνουν στο σημερινό επισκέπτη χρήσιμες πληροφορίες για να επισκεφθεί χωρίς απρόοπτα τον τόπο. Οι πειρατές και οι κουρσάροι, οι επιθέσεις τους στο νησί, ο σημαντικός ρόλος τους στην ιστορία των Κυθήρων, η αναφορά στα σκλαβοπάζαρα, καθώς και τα μέτρα που έπαιρναν οι Κυθήριοι για να προστατευθούν από αυτούς ολοκληρώνουν την περίοδο της Ενετοκρατίας. Και το μέρος αυτό του οδηγού διανθίζεται, πέρα από τις πολύ καλά στοχευμένες ερωταποκρίσεις, με εικαστικές δραστηριότητες, με γραπτές /προφορικές αφηγήσεις, με παιχνίδι ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών ή με παράθεση τοπικών ιστοριών που εμπλουτίζουν με παραμυθικό τρόπο τις γνώσεις για την ιστορία του νησιού.
Η εποχή των Άγγλων και της Ένωσης
Η Αγγλική κυριαρχία παρουσιάζεται με αναφορά και φωτογραφικό υλικό των «ωφέλιμων για το κοινωνικό σύνολο» έργων, όπως είναι οι εντυπωσιακές γέφυρες, τα σχολεία, το Μερκάτο (η αγορά) και το Λαζαρέτο (τόπος εξέτασης των ναυτικών για μολυσματικές αρρώστιες) και οι πολύτιμοι για τους ναυτικούς δύο φάροι του νησιού.
Η νεότερη ιστορία αναδεικνύεται μέσα από φωτογραφίες που αναφέρονται στην ένωση των Ιονίων Νήσων με την Ελλάδα, καθώς και στο τεράστιο ζήτημα της μετανάστευσης σε Μικρά Ασία, Αίγυπτο, κυρίως όμως στην Αμερική και στην Αυστραλία, ενώ έμφαση δίνεται και στο λαϊκό πολιτισμό με αναφορές στους μύλους (ανεμόμυλους και νερόμυλους), στον τρόπο κατασκευής και λειτουργίας τους, στη λαϊκή αρχιτεκτονική των σπιτιών και στην επίπλωσή τους. Συνδεδεμένοι με την αγροτική παραγωγή του νησιού είναι και οι λανοί, τα αλώνια και τα λιοτρίβια. Τόσο το φωτογραφικό υλικό όσο και οι σαφείς περιγραφές του τρόπου παραγωγής του κρασιού, του σταριού και του λαδιού προκαλούν τον αναγνώστη να επισκεφθεί τους αντίστοιχους τόπους. Ο Οδηγός ολοκληρώνεται με αναφορά στο μέλι και γενικότερα στα προϊόντα υγιεινής διατροφής, καθώς και στην παραδοσιακή ενδυμασία, γυνακεία και ανδρική των κατοίκων.
Η δομή του οδηγού αυτού θα έλεγα ότι είναι υποδειγματική. Έχοντάς τον στο χέρι ο μικρός αλλά και ο μεγάλος επισκέπτης του νησιού δεν κάνει μια τουριστική, επιφανειακή επίσκεψη στα Κύθηρα, αλλά γνωρίζει τόσο το γεωφυσικό, όσο και το ιστορικοκοινωνικό τους περιβάλλον. Ακόμη, το βιβλίο αυτό είναι πολύ χρήσιμο για το μάθημα της τοπικής ιστορίας του νησιού. Το κείμενο είναι γραμμένο με τρόπο εύληπτο και ευχάριστο συγχρόνως. Η άμεση σύνδεση κτισμάτων με την Ιστορία και τη λαογραφία των Κυθήρων και η σημασία της αφήγησης ιστοριών «για τους τόπους και τους ανθρώπους», στοιχεία που αποτελούν τη «φιλοσοφία» συγγραφής αυτού του Οδηγού αναδεικνύουν την αλληλοτροφοδότηση πνεύματος και ύλης, παράδοσης και ιστορίας και τη συμβολή της στη συγκρότηση και εξέλιξη ενός τόπου. Παράλληλα, το οπτικό υλικό (κυρίως φωτογραφίες) σε συνδυασμό με τις αφηγούμενες παραδόσεις και τα δημιουργικά παιχνίδια προκαλεί το ενδιαφέρον των παιδιών να απολαύσουν όχι μόνο τις ακρογιαλιές του νησιού αλλά όλο τον πλούτο ιστορικό, λαογραφικό παλαιό και σύγχρονο των Κυθήρων.
* Η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου είναι Ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.