alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου με το οποίο δούλεψαν πρόσφατα και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενη η μεταφράστρια Αθηνά Δημητριάδου με αφορμή την μετάφραση του βιβλίου του Colm Tóibín Μπρούκλιν, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Όταν ξεκίνησα να μεταφράζω το Μπρούκλιν είχα ήδη μεταφράσει δύο βιβλία του Τομπίν, το Η διαθήκη της Μαρίας και το Νόρα Γουέμπστερ, που, αν και μεταγενέστερα, η μετάφρασή τους στα ελληνικά είχε προηγηθεί. Είχα επίσης μεταφράσει δύο διηγήματά του από τη συλλογή Mothers and Sons, που ο συγγραφέας μού είχε ευγενώς παραχωρήσει, και είχα μόλις ολοκληρώσει το Καραβοφάναρο στο Μαύρο Νερό που χρονικά προηγείται του Μπρούκλιν. Ήμουνα γενικά εξοικειωμένη με τη γραφή του Κολμ Τομπίν και επιβεβαίωνα, για μία ακόμη φορά την άποψή μου, ότι είναι προς όφελος της μετάφρασης το να διαθέτει τη χρονική άνεση ο μεταφραστής να διαβάσει όχι απλώς δυο τρεις φορές προκαταβολικά το κείμενο που θα μεταφράσει αλλά και ένα δύο άλλα κείμενα του συγγραφέα, ώστε να συλλάβει το ύφος του. Όσο και να εξελίσσεται το ύφος, όπως συμβαίνει με όλους τους καλούς συγγραφείς, πάντα υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας που μένει αμετάβλητος.

Eίναι προς όφελος της μετάφρασης το να διαθέτει τη χρονική άνεση ο μεταφραστής να διαβάσει όχι απλώς δυο τρεις φορές προκαταβολικά το κείμενο που θα μεταφράσει αλλά και ένα δύο άλλα κείμενα του συγγραφέα, ώστε να συλλάβει το ύφος του. Όσο και να εξελίσσεται το ύφος, όπως συμβαίνει με όλους τους καλούς συγγραφείς, πάντα υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας που μένει αμετάβλητος.

Από τα πρώτα έργα του Τομπίν ο αναγνώστης εντοπίζει στοιχεία που θα βελτιωθούν και θα αναπτυχθούν στο μέλλον. Για παράδειγμα, ο Τομπίν ουδέποτε υπήρξε ο συγγραφέας των εξάρσεων και των κραυγαλέων εκφράσεων. Μεταφράζοντάς τον συνειδητοποίησα ότι έπρεπε με κάθε τρόπο να μεταφέρω τον υπόθερμο λόγο, που συνοδεύεται από τη διαπεραστική ματιά και που σπάνια ξεφεύγει από τα όρια της αγγλοσαξονικής ευγένειας και υπαινικτικότητας. Όταν η υπαινικτικότητα αυτή έδινε τη θέση της στην απερίφραστη, δηκτική ιρλανδέζικη αργκό, επιβαλλόταν να περάσει και στη μετάφραση με την ανάλογη ένταση, αλλιώς θα χανόταν ένα μεγάλο κομμάτι από την ιδιοσυγκρασία των ηρώων.

Το Μπρούκλιν δεν είναι υφολογικά από τα πιο δύσκολα έργα του Τομπίν. Θα έλεγα ότι είναι ένας αναβαθμός ως προς το ύφος και το ήθος των ηρώων ανάμεσα στο Καραβοφάναρο στο Μαύρο Νερό και στη Νόρα Γουέμπστερ. Οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια, ειδικότερα η σχέση με τη μητέρα, αναπτύσσονται από μία νέα οπτική γωνία. Ταυτόχρονα διερευνάται το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης, κάτι που ο Τομπίν έχει επεξεργαστεί στο Καραβοφάναρο στο Μαύρο Νερό, και στο οποίο θα επανέλθει διεξοδικότερα στη Νόρα Γουέμπστερ. Το Μπρούκλιν είναι αναμφισβήτητα το πιο ανάλαφρο από τα τρία μυθιστορήματα, μια που η Έιλις τραβάει διαρκώς μπροστά, παρ’ όλες τις αντιξοότητες που συναντάει και παρ’ όλους τους δισταγμούς της. Είναι και η Έιλις ένας άνθρωπος σιωπηλός – ο αναγνώστης μαθαίνει περισσότερα για εκείνην από τις σκέψεις της παρά από τις κουβέντες της. Ίσως αν η Έιλις είχε μείνει στο Ένισκορθι, να ζούσε μια ζωή που δεν θα διέφερε πολύ από της Νόρα Γουέμπστερ.

Είναι πάμπολλες οι πραγματολογικές απορίες που προκύπτουν συνεχώς, τόσες που χρειάστηκε αρκετή έρευνα της περιόδου 1950-1970 για να αποδοθούν επαρκώς όλα αυτά τα καινούργια πράγματα που αντικρίζει στον Νέο Κόσμο η Έιλις.

Αλλά ως κείμενο έχει και το Μπρούκλιν τις δικές του δυσκολίες. Είναι πάμπολλες οι πραγματολογικές απορίες που προκύπτουν συνεχώς, τόσες που χρειάστηκε αρκετή έρευνα της περιόδου 1950-1970 για να αποδοθούν επαρκώς όλα αυτά τα καινούργια πράγματα που αντικρίζει στον Νέο Κόσμο η Έιλις. Άλλωστε, όπως δήλωσε σε συνέντευξή του ο Τομπίν, ο ίδιος έκανε μακρά έρευνα της περιόδου για να στήσει το σκηνικό της δεύτερης μεγάλης ιρλανδικής μετανάστευσης και της οργάνωσης της ιρλανδικής παροικίας στο Μπρούκλιν.

Ο απερίγραπτος όγκος των λεπτομερειών που έρχονται στην επιφάνεια μέσα από τις περιγραφές, τις σκέψεις και τις κουβέντες της καθημερινότητας θα μπορούσε να κάνει ακόμη και τον αγγλόφωνο αναγνώστη να πλήξει. Έχουν όμως κεντηθεί με τόση μαεστρία, ώστε ο αναγνώστης περπατάει δίπλα στην Έιλις, ταξιδεύει μαζί της, ψηλαφεί μαζί της τον Νέο Κόσμο.

Στο Μπρούκλιν η ομάδα των γυναικών με τις οποίες θα συμβιώσει η Έιλις, η κυρία Κίοου και οι νοικάρισσές της, συνθέτουν ένα πολύχρωμο μωσαϊκό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η καθεμιά κουβαλάει τον κόσμο της με τις παραδόσεις του και τον καταθέτει στο λιγοστό διάστημα που διαρκεί το βραδινό φαγητό. Εάν το ύφος και ο ρυθμός στο ακατάσχετο αυτό κουβεντολόι χαθούν, τότε αναπόφευκτα η ανάγνωση θα καταντήσει βαρετή. Αν αντιθέτως μεταφραστούν με μεγαλύτερη έμφαση απ’ αυτήν του πρωτοτύπου, τότε θα χαθεί μέρος των υπαινιγμών που είναι συνυφασμένοι με τα διάφορα σχόλια. Να επισημάνω επίσης ότι στο Μπρούκλιν εναλλάσσονται οι πολύ αργοί, «επαρχιώτικοι» ρυθμοί με τους αγχώτικούς ρυθμούς της μεγαλούπολης. Αυτή ήταν άλλη μία δυσκολία που επεφύλασσε το κείμενο.

Δεν μ’ ενδιαφέρει να κάνω το κείμενο αβανταδόρικο για τον αναγνώστη ούτε να το απλουστεύσω για να τον διευκολύνω. Έχω δει κλασικά κείμενα με περίτεχνη γλώσσα να μεταφέρονται σε «στρωτή» γλώσσα, δήθεν για να τα προσλάβει πιο εύκολα ο μέσος αναγνώστης. Και μένω με την απορία: 1. Τι θα πει «στρωτή» γλώσσα; Είναι μήπως συνώνυμο της προκρούστειας κλίνης; 2. Ποιος είναι τέλος πάντων ο μέσος αναγνώστης που υφίσταται ερήμην του τόσο πολύ κανάκεμα;

Και εδώ μπαίνουμε θέλοντας και μη στα χωράφια του «πιστή μετάφραση ≠ καλή μετάφραση». Προσωπικά ουδέποτε στην σαραντάχρονη μεταφραστική μου πορεία με απασχόλησε αυτό το δίλημμα. Υπάρχουν κείμενα που δεν σου επιτρέπουν να μεταθέσεις ούτε ένα «και», γιατί σ’ αυτή την περίπτωση ξεδοντιάζεις το ύφος. Μόλις το κατάλαβα, άφησα το «και» στη θέση του. Δεν μ’ ενδιαφέρει να κάνω το κείμενο αβανταδόρικο για τον αναγνώστη ούτε να το απλουστεύσω για να τον διευκολύνω. Έχω δει κλασικά κείμενα με περίτεχνη γλώσσα να μεταφέρονται σε «στρωτή» γλώσσα, δήθεν για να τα προσλάβει πιο εύκολα ο μέσος αναγνώστης. Και μένω με την απορία: 1. Τι θα πει «στρωτή» γλώσσα; Είναι μήπως συνώνυμο της προκρούστειας κλίνης; 2. Ποιος είναι τέλος πάντων ο μέσος αναγνώστης που υφίσταται ερήμην του τόσο πολύ κανάκεμα;

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και αυτό που προανέφερα, το ανάλογο με το ακατάσχετο κουβεντολόι στον Τομπίν. Εδώ θα υπονομεύσεις το ύφος του συγγραφέα, αν δεν κάνεις κάποιες, ενίοτε ανεπαίσθητες, αλλαγές που θα μπάσουν τον αναγνώστη στο κλίμα. Γιατί αυτό που δεν πρέπει να προδίδεται είναι το κλίμα, ο ρυθμός, το ύφος γενικά.

Το πιο συναρπαστικό στη μετάφραση είναι ότι πρέπει να μπαίνεις στο πετσί ενός άλλου ανθρώπου, μιας άλλης γλώσσας, μιας άλλης κουλτούρας, εν ολίγοις άλλων τόπων. Έχεις πολλές δυνατότητες επιλογής και ταυτόχρονα πολλούς περιορισμούς. Και καλείσαι να μην προδώσεις τους άλλους τόπους και συνάμα να μην αγνοήσεις τη δική σου γλωσσική προίκα.

Το πιο συναρπαστικό στη μετάφραση είναι ότι πρέπει να μπαίνεις στο πετσί ενός άλλου ανθρώπου, μιας άλλης γλώσσας, μιας άλλης κουλτούρας, εν ολίγοις άλλων τόπων. Έχεις πολλές δυνατότητες επιλογής και ταυτόχρονα πολλούς περιορισμούς. Και καλείσαι να μην προδώσεις τους άλλους τόπους και συνάμα να μην αγνοήσεις τη δική σου γλωσσική προίκα. Πολλές φορές όταν επιτυγχάνω μια καλή παρήχηση ή μια καλή μεταφορά μιας ιδιωματικής έκφρασης, ενθουσιάζομαι. Άλλες φορές πάλι απογοητεύομαι, όταν ανασύρω μια λέξη από το οικογενειακό μπαούλο, και με θλίψη μου διαπιστώνω ότι δεν την έχει ακούσει κανένας άλλος. Στο Μπρούκλιν υπάρχει η λέξη scrubber, που η πρώτη της έννοια είναι: η γυναίκα που είναι επιφορτισμένη με το καθάρισμα, συνήθως με τη χρήση βούρτσας. Υπάρχει και μια δεύτερη έννοια, σαφώς υποτιμητική, scrubbers αποκαλούνταν οι γυναίκες ελευθερίων ηθών. Είναι φανερό ότι στο κείμενο η λέξη χρησιμοποιείται και με τις δύο έννοιες, γιατί εκφέρεται με ύφος πονηρό και με γελάκια. Στα ελληνικά χρησιμοποιείται σπάνια πια, ίσως και να έχει εκλείψει, η λέξη «παστρικοθοδώρα». Θυμάμαι πως όταν την άκουγα, συνοδευόταν πάντα από πονηρά μειδιάματα. Στο παιδικό μου μυαλό παστρικός ήταν αυτός που άστραφτε από πάστρα. Πού να φανταστώ ότι παστρικές αποκαλούνταν οι πόρνες, που λόγω των αναγκών του επαγγέλματος έπρεπε να πλένονται συνεχώς! Πού να φανταστώ επίσης ότι έτσι προσδιορίζονταν για πολλά χρόνια μετά την Καταστροφή οι Μικρασιάτισσες που ανάμεσα στις συνήθειες που έφεραν στην Παλιά Ελλάδα ήταν η παροιμιώδης καθαριότητά τους! Το Θοδώρα ουδέποτε με είχε απασχολήσει, ούτε βέβαια μου είχε περάσει από το μυαλό ότι παρέπεμπε στη Θεοδώρα του Βυζαντίου. Όμως καλύτερη αναλογία για το φορτωμένο με υπονοούμενα scrubber δεν μπορούσα να βρω. Κι ας μην βρήκα κανέναν που να έχει ακουστά τη λέξη.

Θεωρώ τον Κολμ Τομπίν έναν από τους καλύτερους σύγχρονους συγγραφείς. Η πεποίθησή μου αυτή πατάει γερά στο γεγονός ότι είχα την ευκαιρία μεταφράζοντάς τον να παρακολουθήσω βήμα προς βήμα την εξέλιξή του. Και να θαυμάσω τον τρόπο που στήνει την καθημερινότητα με τα απλούστερα υλικά, άρτια δομημένα. Χωρίς επίδειξη, με πολλή ανθρωπιά. 

altInfo
Η Αθηνά Δημητριάδου είναι πτυχιούχος Ελληνικής Φιλολογίας (τμήμα Βυζαντινό Νεοελληνικό). Εργάστηκε δεκαοκτώ χρόνια ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση. Ασχολήθηκε με την διδασκαλία θεάτρου και με την οργάνωση σχολικών παραστάσεων. Δίδαξε επί τρία χρόνια αγγλική λογοτεχνία στο ΕΚΕΜΕΛ ως επισκέπτρια καθηγήτρια. Με τη μετάφραση ασχολείται από το 1980. Έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων John Updike, Mark Twain, Richard Ford, Toni Morrison, J.M. Coetzee, Herman Melville, Richard Flanagan, Philip Roth, Colm Tóibín.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

Για το δοκίμιο εκλαϊκευμένης ιστορίας του Θεόδωρου Παπακώστα «Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» (εκδ. Key Books).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

Στο δοκίμιο του ...

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

«Μπουμπουλίνας 18» & «Εγώ, μια δούλα» στο Φεστιβάλ Αθηνών: Για τον φανερό και για τον κρυφό φασισμό

Για τις παραστάσεις «Μπουμπουλίνας 18» της Κίττυς Αρσένη, σε σκηνοθεσία Σοφίας Καραγιάννη και «Εγώ, μια δούλα» του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, σε σκηνοθεσία Νίκου Χατζόπουλου, στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Κεντρική εικόνα: Από την παράσταση «Μπουμπουλίνας 18».

...
Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ