alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου με το οποίο δούλεψαν πρόσφατα και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενος, ο μεταφραστής Γιώργος Βαρθαλίτης, με αφορμή την ανθολογία του Stefan George «Ποιήματα και Πεζά» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ανάμεσα στα ποικίλα είδη μεταφράσεων (πεζογραφία, δοκίμιο, πραγματεία), η μετάφραση της ποίησης –και ιδιαίτερα της έμμετρης– κατέχει μιαν ιδιαίτερη θέση. Είναι το πιο δυσμετάφραστο είδος, αλλά ταυτόχρονα επιτρέπει και την μέγιστη δυνατή δημιουργικότητα. Η ερμηνεία εδώ είναι μια αναδημιουργία, περίπου όπως αναδημιουργεί ερμηνεύοντας ένα μουσικό έργο ή ένα άσμα ο μουσικός κι ο τραγουδιστής ή όπως ενσαρκώνει ερμηνεύοντας τον ρόλο του ο ηθοποιός.

Συχνά επαναλαμβάνεται το απόφθεγμα πως «ποίηση είναι ό,τι χάνεται στη μετάφραση». Θα μπορούσε, βέβαια, να ισχύει και το αντίθετο. Ο Οράτιος έλεγε πως αν εξαρθρώσουμε ένα δυνατό ποίημα, και πάλι διακρίνονται τα διασκορπισμένα μέλη του ποιητή: invenias etiam disjecti membra poetae. Πόσο μάλλον όταν προσπαθείς να αναδιαρθρώσεις, σε μιαν άλλη γλώσσα, αυτά τα σκόρπια μέλη, όπως η Ίσιδα εκείνα του Οσίριδος.

Η ποίηση, κατ’ εμέ, είναι εν μέρει αμετάφραστη κι εν μέρει μεταφράσιμη, αλλά τα όρια μεταξύ του μεταφράσιμου και του αμετάφραστου συνεχώς μετατοπίζονται.

Ο Γκεόργκε όμως, όπως κι ο Χόπκινς κι ο Μαλλαρμέ, αποτελεί μιαν ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς ανήκει σ’ αυτούς, που όπως θα έλεγε ο Σικελιανός, έφτασαν «στα σύνορα τ’ ακρότατα του λόγου». Είναι ποιητές οριακοί και γι' αυτό, θα έλεγε κανείς, αμετάφραστοι. Ποια όμως μεγαλύτερη πρόκληση από το να μεταφράσεις έναν ποιητή που θεωρείται αμετάφραστος;

Ο Γκεόργκε όμως, όπως κι ο Χόπκινς κι ο Μαλλαρμέ, αποτελεί μιαν ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς ανήκει σ’ αυτούς, που όπως θα έλεγε ο Σικελιανός, έφτασαν «στα σύνορα τ’ ακρότατα του λόγου». Είναι ποιητές οριακοί και γι' αυτό, θα έλεγε κανείς, αμετάφραστοι. Ποια όμως μεγαλύτερη πρόκληση από το να μεταφράσεις έναν ποιητή που θεωρείται αμετάφραστος;

Εδώ δεν υπήρχε κάποια γέφυρα εκ των προτέρων κατασκευασμένη. Αυτή τη γέφυρα έπρεπε να την φτιάξω εγώ. Θέλω να πω πως έπρεπε να επινοηθεί μια ποιητική γλώσσα αντίστοιχη με την αλήθεια του πρωτοτύπου. Κανένα από τα μοντέλα έμμετρης μετάφρασης –ούτε το μεσοπολεμικό, που είναι και το πιο ισχυρό που διαθέτουμε στη γλώσσα μας– δεν επαρκούσε για να αποδοθεί ο τόνος του ποιητή. Ιδιαίτερα δύσκολα ήταν τα ομοιοκατάληκτα τετράστιχα. Κάθε φορά που καταπιανόμουν μ’ αυτά, η μετάφραση θύμισε τη λύση ενός λυρικού γρίφου, ενός ποιητικού αλγεβρικού προβλήματος.

Η μετάφραση ενός κομματιού του Γκεόργκε είναι δυσκολότερη από αυτήν ενός τυπικού παραδοσιακού ποιήματος. Μερικοί από τους λόγους είναι οι εξής:

— Υπάρχει μεγαλύτερη συμπύκνωση νοημάτων σε σχέση με ένα παραδοσιακό ποίημα.

— Ακολουθείται η αρχή της ισομετρίας, δηλαδή κάθε στίχος δίνει αυτοτελές νόημα. Αυτό σημαίνει πως κάθε κομμάτι έπρεπε να δουλευτεί στίχο με στίχο, δίχως διασκελισμούς ή διαχύσεις του νοήματος στους επόμενους στίχους, όπου αυτά δεν υπήρχαν στο πρωτότυπο.

— Ο Γκεόργκε χρησιμοποιεί πλούσια, χτυπητή ρίμα.

Αν θεωρήσουμε πως πέρα από το νόημα άρρηκτα συστατικά ενός ποιήματος είναι και το μέτρο, ο ρυθμός, η ρίμα, ο βαθύτερος τόνος, αυτό που ο Σαίν-Τζον Περς θα αποκαλούσε «μεγάλο προσωδιακό χιτώνα», τότε προσπάθησα να είμαι πιστός, με την έννοια πως προσπάθησα να διατηρήσω όσο περισσότερα γινόταν από τα στοιχεία συναπαρτίζουν, σε αδιάρρηκτην, οργανικήν ενότητα, τα στιχηρά του Γκεόργκε.

Οι ελευθερίες που πήρα (ας πω όμως πως κι όταν απομακρύνθηκα από την κατά λέξιν απόδοση προσπάθησα να μην προδώσω τον βαθύτερο «νουν» του κειμένου) ουσιαστικά ανταποκρίνονταν στην επιδίωξη μιας βαθύτερης πειθαρχίας. Προσπάθησα να μείνω «πιστός», αλλά με μία πιο ουσιαστική σημασία. Εξηγούμαι. Αν θεωρήσουμε πως πέρα από το νόημα άρρηκτα συστατικά ενός ποιήματος είναι και το μέτρο, ο ρυθμός, η ρίμα, ο βαθύτερος τόνος, αυτό που ο Σαίν-Τζον Περς θα αποκαλούσε «μεγάλο προσωδιακό χιτώνα», τότε προσπάθησα να είμαι πιστός, με την έννοια πως προσπάθησα να διατηρήσω όσο περισσότερα γινόταν από τα στοιχεία συναπαρτίζουν, σε αδιάρρηκτην, οργανικήν ενότητα, τα στιχηρά του Γκεόργκε. Όπου απίστησα, το έκανα, επιδιώκοντας αυτή τη βαθύτερη πίστη. Θα σας θύμιζα και την ευαγγελική ρήση «το μεν πνεύμα ζωοποιεί, το δε γράμμα αποκτείνει». Θα σας παρακαλούσα όμως να δώσετε στη λέξη πνεύμα και την παλιά της ετυμολογική σημασία, που εδώ θα σήμαινε τη ρυθμική ανάσα, την πνοή (και την εμπνοή, βέβαια!), του λόγου.

Σημειώνω ακόμη πως κι ο ίδιος ο Γκεόργκε υπήρξε μέγας μεταφραστής. Μετέφρασε ποίηση από όλες τις σύγχρονες σχεδόν ευρωπαϊκές γλώσσες, από τα εγγλέζικα, τα ιταλικά, τα ολλανδικά, τα δανέζικα, τα πολωνικά, τα γαλλικά, τα νορβηγικά. Η μεταφράσεις του του Δάντη, του Μπωντλαίρ και των σονέτων του Σαίκσπηρ θεωρούνται κλασσικές. Ουσιαστικά τις δικές του μεταφραστικές αρχές εφάρμοσα. Στα γερμανικά υπάρχει η λέξη Umdicthung για να δηλώσει την ποιητικήν ανάπλαση ενός λυρικού κειμένου σε μιαν άλλη γλώσσα. Επιδίωξα κι οι δικές μου μεταγραφές να είναι Umdichtungen.

Αυτές οι μεταφράσεις δουλεύτηκαν σε βάθος χρόνου με προδημοσιεύσεις σε διάφορα περιοδικά: στην «Ποίηση», τη «Νέα Εστία», τη «Νέα Ευθύνη» και το «Πλανόδιον». Μέσα από τις προηγούμενες δημοσιεύσεις είχα την ευκαιρία να ξαναδουλεύω και να λειαίνω συνεχώς τα μεταφράσματά μου.

Συμβουλεύθηκα τις περισσότερες παλιότερες μεταφράσεις στις γλώσσες που μπορώ να παρακολουθήσω. Ήθελα να δω τι λύσεις έδωσαν οι προηγούμενοι μεταφραστές.

Ως μεταφραστής, αντιμετώπισα και το εξής δίλημμα: ή θα εκπονούσα μια πιο εκτεταμένη επιλογή ή θα περιοριζόμουν σε ένα μικρότερο απάνθισμα, που, με συνεχή και υπομονητική κατεργασία, θα το έφερνα σε ένα υψηλό επίπεδο αρτιότητας. Προτίμησα το δεύτερο.

Συμβουλεύθηκα τις περισσότερες παλιότερες μεταφράσεις στις γλώσσες που μπορώ να παρακολουθήσω. Ήθελα να δω τι λύσεις έδωσαν οι προηγούμενοι μεταφραστές. Ένα παράδειγμα: την απόδοση του Weltenkronen ως «διαδήματος των κόσμων» στον στίχο: Το έκπαγλο διάδημα των κόσμων δεν θαμπώνει μου την υπέβαλε μια γαλλική μετάφραση που χρησιμοποιεί το diadême για να αποδώσει το Krone. Αλλά το Diademe το χρησιμοποιεί αλλού κι ο ίδιος ο Γκεόργκε.

altInfo
Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι φιλόλογος με σπουδές στην Αθήνα και στη Χαϊδελβέργη, ποιητής και μεταφραστής.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Η Ήλια Μπούρα μας συστήθηκε πρόσφατα με την ποιητική της συλλογή «Εύκρατη ζώνη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. «Ένας νέος ποιητής δεν φέρνει τίποτα καινούργιο εκτός από τη βιωματική χρήση των λέξεων που υπάρχουν στη γλώσσα μας τόσες χιλιάδες χρόνια», σημειώνει, μεταξύ άλλων.

...
«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

Η παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» παρουσιάζεται στο Σύγχρονο Θέατρο σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη. Φωτογραφίες: Ελίνα Γιουνανλή.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

H παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» που ανεβάζει στο Σύγχρονο Θέατ...

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Σύμφωνα με έρευνα, ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες [Gabriel García Márquez} είναι ο πιο μεταφρασμένος συγγραφέας ισπανόφωνης λογοτεχνίας των τελευταίων είκοσι ετών, εκθρονίζοντας από την πρώτη θέση τον Θερβάντες [Miguel de Cervantes], δημιουργό του «Δον Κιχώτη».

Επιμέλεια: Boo...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ