alt

Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου με το οποίο δούλεψαν πρόσφατα και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενος, ο μεταφραστής Γιώργος Βαρθαλίτης, με αφορμή την ανθολογία του Stefan George «Ποιήματα και Πεζά» το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ανάμεσα στα ποικίλα είδη μεταφράσεων (πεζογραφία, δοκίμιο, πραγματεία), η μετάφραση της ποίησης –και ιδιαίτερα της έμμετρης– κατέχει μιαν ιδιαίτερη θέση. Είναι το πιο δυσμετάφραστο είδος, αλλά ταυτόχρονα επιτρέπει και την μέγιστη δυνατή δημιουργικότητα. Η ερμηνεία εδώ είναι μια αναδημιουργία, περίπου όπως αναδημιουργεί ερμηνεύοντας ένα μουσικό έργο ή ένα άσμα ο μουσικός κι ο τραγουδιστής ή όπως ενσαρκώνει ερμηνεύοντας τον ρόλο του ο ηθοποιός.

Συχνά επαναλαμβάνεται το απόφθεγμα πως «ποίηση είναι ό,τι χάνεται στη μετάφραση». Θα μπορούσε, βέβαια, να ισχύει και το αντίθετο. Ο Οράτιος έλεγε πως αν εξαρθρώσουμε ένα δυνατό ποίημα, και πάλι διακρίνονται τα διασκορπισμένα μέλη του ποιητή: invenias etiam disjecti membra poetae. Πόσο μάλλον όταν προσπαθείς να αναδιαρθρώσεις, σε μιαν άλλη γλώσσα, αυτά τα σκόρπια μέλη, όπως η Ίσιδα εκείνα του Οσίριδος.

Η ποίηση, κατ’ εμέ, είναι εν μέρει αμετάφραστη κι εν μέρει μεταφράσιμη, αλλά τα όρια μεταξύ του μεταφράσιμου και του αμετάφραστου συνεχώς μετατοπίζονται.

Ο Γκεόργκε όμως, όπως κι ο Χόπκινς κι ο Μαλλαρμέ, αποτελεί μιαν ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς ανήκει σ’ αυτούς, που όπως θα έλεγε ο Σικελιανός, έφτασαν «στα σύνορα τ’ ακρότατα του λόγου». Είναι ποιητές οριακοί και γι' αυτό, θα έλεγε κανείς, αμετάφραστοι. Ποια όμως μεγαλύτερη πρόκληση από το να μεταφράσεις έναν ποιητή που θεωρείται αμετάφραστος;

Ο Γκεόργκε όμως, όπως κι ο Χόπκινς κι ο Μαλλαρμέ, αποτελεί μιαν ακόμη πιο ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς ανήκει σ’ αυτούς, που όπως θα έλεγε ο Σικελιανός, έφτασαν «στα σύνορα τ’ ακρότατα του λόγου». Είναι ποιητές οριακοί και γι' αυτό, θα έλεγε κανείς, αμετάφραστοι. Ποια όμως μεγαλύτερη πρόκληση από το να μεταφράσεις έναν ποιητή που θεωρείται αμετάφραστος;

Εδώ δεν υπήρχε κάποια γέφυρα εκ των προτέρων κατασκευασμένη. Αυτή τη γέφυρα έπρεπε να την φτιάξω εγώ. Θέλω να πω πως έπρεπε να επινοηθεί μια ποιητική γλώσσα αντίστοιχη με την αλήθεια του πρωτοτύπου. Κανένα από τα μοντέλα έμμετρης μετάφρασης –ούτε το μεσοπολεμικό, που είναι και το πιο ισχυρό που διαθέτουμε στη γλώσσα μας– δεν επαρκούσε για να αποδοθεί ο τόνος του ποιητή. Ιδιαίτερα δύσκολα ήταν τα ομοιοκατάληκτα τετράστιχα. Κάθε φορά που καταπιανόμουν μ’ αυτά, η μετάφραση θύμισε τη λύση ενός λυρικού γρίφου, ενός ποιητικού αλγεβρικού προβλήματος.

Η μετάφραση ενός κομματιού του Γκεόργκε είναι δυσκολότερη από αυτήν ενός τυπικού παραδοσιακού ποιήματος. Μερικοί από τους λόγους είναι οι εξής:

— Υπάρχει μεγαλύτερη συμπύκνωση νοημάτων σε σχέση με ένα παραδοσιακό ποίημα.

— Ακολουθείται η αρχή της ισομετρίας, δηλαδή κάθε στίχος δίνει αυτοτελές νόημα. Αυτό σημαίνει πως κάθε κομμάτι έπρεπε να δουλευτεί στίχο με στίχο, δίχως διασκελισμούς ή διαχύσεις του νοήματος στους επόμενους στίχους, όπου αυτά δεν υπήρχαν στο πρωτότυπο.

— Ο Γκεόργκε χρησιμοποιεί πλούσια, χτυπητή ρίμα.

Αν θεωρήσουμε πως πέρα από το νόημα άρρηκτα συστατικά ενός ποιήματος είναι και το μέτρο, ο ρυθμός, η ρίμα, ο βαθύτερος τόνος, αυτό που ο Σαίν-Τζον Περς θα αποκαλούσε «μεγάλο προσωδιακό χιτώνα», τότε προσπάθησα να είμαι πιστός, με την έννοια πως προσπάθησα να διατηρήσω όσο περισσότερα γινόταν από τα στοιχεία συναπαρτίζουν, σε αδιάρρηκτην, οργανικήν ενότητα, τα στιχηρά του Γκεόργκε.

Οι ελευθερίες που πήρα (ας πω όμως πως κι όταν απομακρύνθηκα από την κατά λέξιν απόδοση προσπάθησα να μην προδώσω τον βαθύτερο «νουν» του κειμένου) ουσιαστικά ανταποκρίνονταν στην επιδίωξη μιας βαθύτερης πειθαρχίας. Προσπάθησα να μείνω «πιστός», αλλά με μία πιο ουσιαστική σημασία. Εξηγούμαι. Αν θεωρήσουμε πως πέρα από το νόημα άρρηκτα συστατικά ενός ποιήματος είναι και το μέτρο, ο ρυθμός, η ρίμα, ο βαθύτερος τόνος, αυτό που ο Σαίν-Τζον Περς θα αποκαλούσε «μεγάλο προσωδιακό χιτώνα», τότε προσπάθησα να είμαι πιστός, με την έννοια πως προσπάθησα να διατηρήσω όσο περισσότερα γινόταν από τα στοιχεία συναπαρτίζουν, σε αδιάρρηκτην, οργανικήν ενότητα, τα στιχηρά του Γκεόργκε. Όπου απίστησα, το έκανα, επιδιώκοντας αυτή τη βαθύτερη πίστη. Θα σας θύμιζα και την ευαγγελική ρήση «το μεν πνεύμα ζωοποιεί, το δε γράμμα αποκτείνει». Θα σας παρακαλούσα όμως να δώσετε στη λέξη πνεύμα και την παλιά της ετυμολογική σημασία, που εδώ θα σήμαινε τη ρυθμική ανάσα, την πνοή (και την εμπνοή, βέβαια!), του λόγου.

Σημειώνω ακόμη πως κι ο ίδιος ο Γκεόργκε υπήρξε μέγας μεταφραστής. Μετέφρασε ποίηση από όλες τις σύγχρονες σχεδόν ευρωπαϊκές γλώσσες, από τα εγγλέζικα, τα ιταλικά, τα ολλανδικά, τα δανέζικα, τα πολωνικά, τα γαλλικά, τα νορβηγικά. Η μεταφράσεις του του Δάντη, του Μπωντλαίρ και των σονέτων του Σαίκσπηρ θεωρούνται κλασσικές. Ουσιαστικά τις δικές του μεταφραστικές αρχές εφάρμοσα. Στα γερμανικά υπάρχει η λέξη Umdicthung για να δηλώσει την ποιητικήν ανάπλαση ενός λυρικού κειμένου σε μιαν άλλη γλώσσα. Επιδίωξα κι οι δικές μου μεταγραφές να είναι Umdichtungen.

Αυτές οι μεταφράσεις δουλεύτηκαν σε βάθος χρόνου με προδημοσιεύσεις σε διάφορα περιοδικά: στην «Ποίηση», τη «Νέα Εστία», τη «Νέα Ευθύνη» και το «Πλανόδιον». Μέσα από τις προηγούμενες δημοσιεύσεις είχα την ευκαιρία να ξαναδουλεύω και να λειαίνω συνεχώς τα μεταφράσματά μου.

Συμβουλεύθηκα τις περισσότερες παλιότερες μεταφράσεις στις γλώσσες που μπορώ να παρακολουθήσω. Ήθελα να δω τι λύσεις έδωσαν οι προηγούμενοι μεταφραστές.

Ως μεταφραστής, αντιμετώπισα και το εξής δίλημμα: ή θα εκπονούσα μια πιο εκτεταμένη επιλογή ή θα περιοριζόμουν σε ένα μικρότερο απάνθισμα, που, με συνεχή και υπομονητική κατεργασία, θα το έφερνα σε ένα υψηλό επίπεδο αρτιότητας. Προτίμησα το δεύτερο.

Συμβουλεύθηκα τις περισσότερες παλιότερες μεταφράσεις στις γλώσσες που μπορώ να παρακολουθήσω. Ήθελα να δω τι λύσεις έδωσαν οι προηγούμενοι μεταφραστές. Ένα παράδειγμα: την απόδοση του Weltenkronen ως «διαδήματος των κόσμων» στον στίχο: Το έκπαγλο διάδημα των κόσμων δεν θαμπώνει μου την υπέβαλε μια γαλλική μετάφραση που χρησιμοποιεί το diadême για να αποδώσει το Krone. Αλλά το Diademe το χρησιμοποιεί αλλού κι ο ίδιος ο Γκεόργκε.

altInfo
Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι φιλόλογος με σπουδές στην Αθήνα και στη Χαϊδελβέργη, ποιητής και μεταφραστής.

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Δεν μεταφράζουμε λέξεις!

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Έλεγα σε προηγούμενο άρθρο μου ότι συμβαίνει κάμποσες φορές αναγνώστες μιας μετάφρασης να έχουν ενστάσεις για την απόδοση της μιας ή της άλλης λέξης. Όσοι διαμαρτύρονται μάλιστα συνήθως έχουν και μια τριβ...

Τι κάνει ο μεταφραστής

Τι κάνει ο μεταφραστής

Tου Κώστα Κουτσουρέλη

Συμβαίνει συχνά. Ο μεταφραστής που μένει πιστός στη μορφή του πρωτότυπου ποιήματος, που κρατάει λ.χ. το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία του, να δέχεται κριτική (καλόπιστη συνήθως) ότι προδίδει το «νόημά» του. ...

Για τη μετάφραση

Για τη μετάφραση

Του Γιώργου Βέη

Ο Ezra Pound, ως γνωστόν, αρεσκόταν να μεταφράζει Κομφούκιο από το σινικό πρωτότυπο χωρίς να ομιλεί ή να γράφει τη γλώσσα των μανδαρίνων. Πρόκειται για δήθεν μετάφραση, παρανόηση, παράφραση ή επινόηση κειμένου;
...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

Για το βιβλίο του Εντ Γιόνγκ [Ed Yong] «Ένας απέραντος κόσμος» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Πεδίο), «ένα μεγάλο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας, στην προσπάθεια να αξιολογήσουμε ορθότερα την παρουσία μας σε τούτο τον πλανήτη». 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

Δημήτρης Καραγιάννης: «Το κακό δεν έχει οντότητα, αναφύεται εκεί που απουσιάζει το φως της ζωής»

Δημήτρης Καραγιάννης: «Το κακό δεν έχει οντότητα, αναφύεται εκεί που απουσιάζει το φως της ζωής»

Με αφορμή το βιβλίο του, «Κρυμμένη ψυχική ομορφιά» (εκδ. Αρμός), ο Δημήτρης Καραγιάννης, παιδοψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, μιλά για τη συστημική ψυχοθεραπεία, το κακό, τα ένστικτα και τις ενορμήσεις, και λέει ότι  «η καλοσύνη μπορεί στην αυθεντική έκφρασή της να αποτελεί έκφραση της ψυχικής ομορφιάς».  ...

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Βάννας Κατσαρού «Το παιδί και το κρι κρι», σε εικονογράφηση της Μαίης Σταθοπούλου, το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίγα λόγια για...

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Μίνου Ευσταθιάδη «Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 5 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΑ ΤΥΜΠΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ