Πόσο συχνά, κλείνοντας ένα βιβλίο, έχεις την αίσθηση ότι η ανάγνωσή του σου άνοιξε, όχι ένα, αλλά πολλά παράθυρα στον κόσμο; Κι ότι σου έδωσε εργαλεία κατανόησης περίπλοκων ιστορικών και γεωπολιτικών ζητημάτων, που, τι περίεργο, σπάνια ακούς γι’ αυτά στις ειδήσεις. Λίγες σκέψεις, με αφορμή το βιβλίο του Tim Marshall «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας» (μτφρ. Σπυρίδων Κατσούλας, εκδ. Διόπτρα)
Του Κ.Β. Κατσουλάρη
Ο Τιμ Μάρσαλ είναι δημοσιογράφος. Έχει καλύψει ως πολεμικός ανταποκριτής συγκρούσεις σε τριάντα χώρες, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου, για κάμποσες δεκαετίες. Δεν είναι στρατιωτικός ή διπλωματικός αναλυτής του γραφείου, ούτε, όπως λέμε, διεθνολόγος. Γνωρίζει τα θέματα από την εμπειρία του στο πεδίο. Στο βιβλίο του συγκεντρώνει και συνδυάζει έναν τεράστιο όγκο δεδομένων, πάντα με κεντρικό άξονα τα αναλλοίωτα γεωγραφικά στοιχεία κάθε χώρας ή περιοχής.
Η γεωγραφία είναι μοίρα
Από τις πρώτες σελίδες γίνεται ξεκάθαρο ότι οι εύφορες πεδιάδες ή τα απόκρημνα βουνά, όπως και τα ποτάμια ή τα φυσικά λιμάνια, δεν είναι απλώς στοιχεία του ανάγλυφου του χάρτη. Όπως ακριβώς ο ορυκτός ή φυσικός πλούτος μιας χώρας, είναι όπλα ή αδυναμίες πάνω στα οποία στηρίχτηκαν αυτοκρατορίες, παλιότερα, και τα σύγχρονα κράτη στη συνέχεια. Από αυτήν την άποψη, η γεωγραφία είναι μοίρα.
Η Ρωσία, η αχανής αυτή χώρα με τις ανεξάντλητες πλουτοπαραγωγικές πηγές, φυσικό αέριο, πετρέλαιο, δεν διαθέτει ούτε ένα λιμάνι σε θερμά ύδατα, δηλαδή σε νερά που να μην παγώνουν για κάμποσους μήνες τον χρόνο.
Για παράδειγμα, τι ξέρουμε για τη Ρωσία; Ξέρουμε ότι είναι μια χώρα τεράστια σε έκταση, η μεγαλύτερη στον κόσμο, με διαφορά. Τόσο μεγάλη, ώστε από τη μια μεριά να συνορεύει με την ανατολική Ευρώπη και από την άλλη με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν είναι υπερβολή. Στον ανατολικό άκρο της Ρωσίας, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τα Ουράλια όρη, στον Βερίγγειο Πορθμό, από το ρωσικό έδαφος μπορεί κανείς να ατενίζει τις ακτές της Αλάσκας. Κι όμως, η Ρωσία, η αχανής αυτή χώρα με τις ανεξάντλητες πλουτοπαραγωγικές πηγές, φυσικό αέριο, πετρέλαιο, δεν διαθέτει ούτε ένα λιμάνι σε θερμά ύδατα, δηλαδή σε νερά που να μην παγώνουν για κάμποσους μήνες τον χρόνο.
Εκτός ίσως από ένα: Τη Σεβαστούπολη. Που όμως μέχρι πριν από λίγα χρόνια βρισκόταν σε μια άλλη χώρα, την Ουκρανία, και συγκεκριμένα στην επαρχίας της Κριμαίας. Από το 2014, η λεγόμενη Δημοκρατία της Κριμαίας έγινε, με τη βία, τμήμα της Ρωσίας.
Είπαμε, η γεωγραφία επιβάλει τη λογική της.
«Ο Θεός αγαπάει την Αμερική»
Ποια χώρα θα ηγείται στον πλανήτη τον εικοστό πρώτο αιώνα; Όλο και περισσότεροι αναλυτές ισχυρίζονται ότι αυτή θα είναι η Κίνα. Ο Μάρσαλ κάνει μια συνοπτική αλλά μεστή αναδρομή στην ιστορία και τα γεωγραφικά δεδομένα της μεγάλης αυτής χώρας με τους ενάμιση δισεκατομμύριο κατοίκους. Πεδιάδες, ποταμοί, πανύψηλες οροσειρές ως φυσικά σύνορα. Αλλά και η ανάγκη για εξασφάλιση εμπορικών δρόμων, λιμανιών, για απρόσκοπτη διέλευση και μεταφορά προϊόντων προς τη Δύση.
Τον Μάιο του 2015, η Κίνα διεξήγαγε ναυτικές ασκήσεις, από κοινού με τη Ρωσία, εδώ, στη γειτονιά μας, στη Μεσόγειο. Ασκήσεις με πραγματικά πυρά!
Ο συγγραφέας στέκεται ιδιαίτερα στη σταδιακή ανάδειξη της Κίνας σε παγκόσμια ναυτική δύναμη – εμπορική και στρατιωτική. Αναλύει με οξύνοια το περίπλοκο και επικίνδυνο παιγνίδι νεύρων που εξελίσσεται λίγο έξω από τις ακτές της, τόσο με τη γείτονα Ιαπωνία όσο και με το πανταχού παρών ναυτικό των Ηνωμένων Πολιτειών. Αλλά όχι μονάχα εκεί. Τον Μάιο του 2015, η Κίνα διεξήγαγε ναυτικές ασκήσεις, από κοινού με τη Ρωσία, εδώ, στη γειτονιά μας, στη Μεσόγειο. Ασκήσεις με πραγματικά πυρά!
Όσοι όμως θεωρούν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αρχίσει να εξασθενούν, ότι τάχα είναι, όπως λένε, “μια αυτοκρατορία που παρακμάζει”, πλανώνται πλάνην οικτράν, μας λέει ο Τιμ Μάρσαλ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, μια χώρα με μοναδική γεωγραφική θέση, με φυσικά λιμάνια και στους δυο μεγαλύτερους ωκεανούς, παραμένει η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στον κόσμο, η μεγαλύτερη εμπορική και οικονομική δύναμη.
Η παραμόρφωση της Αφρικής
Πολλοί δεν γνωρίζουμε ότι καθώς κοιτάζουμε τους συνηθισμένους επίπεδους χάρτες βρισκόμαστε μπροστά σε μια παραμορφωμένη εικόνα του πλανήτη μας. Δεν ξέρω γιατί αυτό είναι αναπόφευκτο, αλλά μπορείς να το διαπιστώσεις κοιτάζοντας έναν οποιοδήποτε χάρτη, ακόμη και στο google maps. Αποφάσισα να διαβάσω αυτό το βιβλίο έχοντας δίπλα μου μια υδρόγειο σφαίρα και κατάλαβα πως ο μεγαλύτερος αδικημένος αυτής της παραμόρφωσης, σαν από ειρωνεία, είναι η Αφρική.
Στο έδαφός της θα μπορούσε να χωρέσει η Γροιλανδία, μαζί και ολόκληρες οι Ηνωμένες Πολιτείες, μαζί και οι τρεις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες. Η Αφρική είναι τεράστια.
Συγκρίνοντας, για παράδειγμα, στον επίπεδο χάρτη την Αφρική με την Γροιλανδία, αποκτά κανείς την πεποίθηση ότι έχουν σχεδόν την ίδια έκταση. Κι όμως, η Αφρική είναι δεκατέσσερις φορές μεγαλύτερη! Στο έδαφός της θα μπορούσε να χωρέσει η Γροιλανδία, μαζί και ολόκληρες οι Ηνωμένες Πολιτείες, μαζί και οι τρεις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες. Η Αφρική είναι τεράστια. Είναι σχεδόν διπλάσια από την αχανή Ρωσία. Σε αυτήν την ψευδαίσθηση του χάρτη οφείλεται εν μέρει και το παραμορφωμένο μας βλέμμα γι’ αυτήν την ήπειρο, την πιο φτωχή του κόσμου. Γιατί άραγε; Μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει πολλά.
Και κάτι δυσχερέστερο για την επικοινωνία και το εμπόριο: Έχει μεν μεγάλα ποτάμια, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν είναι πλωτά. Καταρράκτες διακόπτουν κάθε τόσο την ομαλή ροή τους.
Η Αφρική είναι από παντού αποκλεισμένη. Αριστερά, δεξιά, και νότια, έχει τα υδάτινα φράγματα δυο ωκεανών. Ενώ, βόρεια, τη χωρίζει από την Ευρώπη η μεγαλύτερη έρημος στον πλανήτη. Επίσης: παρά την ατελείωτη ακτογραμμή της, δεν διαθέτει καθόλου φυσικά λιμάνια. Και κάτι δυσχερέστερο για την επικοινωνία και το εμπόριο: Έχει μεν μεγάλα ποτάμια, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν είναι πλωτά. Καταρράκτες διακόπτουν κάθε τόσο την ομαλή ροή τους. Προσθέστε σε αυτά τις πολλές τροπικές ασθένειες, οφειλόμενες εν πολλοίς και στο κλίμα, μαζί και τα δεινά της αποικιοκρατίας, και σιγά σιγά θα έχετε την απάντηση που γυρεύετε.
Στους αντίποδες βρίσκεται η Ευρώπη. Εύφορες πεδιάδες, πλωτά ποτάμια, καλός ή προβλέψιμος καιρός. Ο Δούναβης, για παράδειγμα, πηγάζει από τον Μέλανα Δρυμό, στη Γερμανία, και ενώνει δέκα χώρες πριν καταλήξει στη Μαύρη Θάλασσα.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια. Υπάρχει εκτενής ανάλυση για τη Μέση Ανατολή, για τη Λατινική Αμερική, την Κορέα και την Ιαπωνία, την Ινδία και το Πακιστάν, αλλά και για την Αρκτική – το νέο hot spot γεωπολιτικών ανταγωνισμών καθώς οι πάγοι λιώνουν. Πάντα με το ίδιο δημιουργικό πνεύμα, που συνδυάζει την κοινή λογική με βαθιά γνώση της Ιστορίας και των γεωγραφικών και οικονομικών δεδομένων κάθε περιοχής. Στον ορίζοντα της ανάλυσης υπάρχει και η Ελλάδα μας, με το μικρό κομμάτι που της αναλογεί – κι αυτό όμως ιδιαίτερα ενδιαφέρον.
Το βιβλίο «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας» του Τιμ Μάρσαλ, σε προσεκτική μετάφραση του Σπυρίδωνα Κατσούλα, είναι ένα καλά φροντισμένο και επιμελημένο βιβλίο. Στα πολλά του προτερήματα, που το καθιστούν δελεαστικό ανάγνωσμα, να προσθέσουμε και το εξής: Αν και κυκλοφόρησε το 2015, ο συγγραφέας του φροντίζει να το ανανεώνει διαρκώς. Έτσι, η αναθεωρημένη έκδοση που θα βρείτε αυτήν τη στιγμή στα βιβλιοπωλεία είναι η τέταρτη στη σειρά και περιλαμβάνει ακόμη και γεγονότα του 2020! Τέλος, υπάρχει και μια ξεχωριστή, όμορφα εικονογραφημένη έκδοση για παιδιά και νεαρούς αναγνώστες.
* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.