Τα 100 βιβλία του 2017

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 

Ίσως το ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ που συζητήθηκε περισσότερο τη φετινή χρονιά να είναι Οι τυφλοί του Νίκου Μάντη (εκδ. Καστανιώτη). Ένα φιλόδοξο εγχείρημα, το οποίο ξεδιπλώνεται σε κάτι παραπάνω από 600 σελίδες, με ιστορίες που αλληλοδιαπλέκονται από την εποχή των αρχών της δεκαετίας του 70 και τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών, μέχρι τις μεγάλες πορείες των πρόσφατων ετών, με ενδιάμεση στάση στην ταραγμένη δεκαετία του ’80 και την έξαρση της εγχώριας τρομοκρατίας. Επισημάνθηκαν από την κριτική η αφηγηματική άνεση, η μελετημένη δομή, τα πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης των επιμέρους ιστοριών.

Η Αργυρώ Μαντόγλου, επίσης, με το τελευταίο της μυθιστόρημα Σώμα στη βιτρίνα (εκδ. Μεταίχμιο) έδωσε σάρκα και λόγο σε μια κοπέλα «ταπεινής» καταγωγής, την Έλσε Κρίστενς, η οποία έφυγε από το χωριό της και πήγε στο Άμστερνταμ, για να βρει μια καλύτερη τύχη. Δούλεψε σκληρά, έγινε μοντέλο στο ατελιέ του Ρέμπραντ, ερωτεύτηκε και αμέσως μετά βρήκε τραγικό θάνατο διά απαγχονισμού. Μια παράλληλη ιστορία, αυτή της Νατάσσας, λαμβάνει χώρα στην εποχή μας. Η ηρωίδα της Μαντόγλου θα βρεθεί στην Κόκκινη Συνοικία του Άμστερνταμ, και θα γίνει άλλο ένα «σώμα» στις ξακουστές βιτρίνες. Μυθιστόρημα που συνδυάζει την πραγματολογική μελέτη, με την ικανότητα της Μαντόγλου να δημιουργεί ζωντανούς χαρακτήρες, με αντιφάσεις, προβληματισμούς και αυτονομημένη σκέψη.

Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά συναντούμε και στο νέο μυθιστόρημα («περιπετειώδες αφήγημα» χαρακτηρίζεται στο εξώφυλλο) της Σώτης Τριανταφύλλου, Το τέλος του κόσμου σε αγγλικό κήπο (εκδ. Πατάκη). Ο ήρωάς της Λούσιους Πρέσκοτ «ζωντανεύει» μέσα από το βιβλίο που γράφει (κι εμείς διαβάζουμε) ο φίλος του Βενέδικτος Σίλκοξ. Ο Λούσιους και ο Βενέδικτος ζουν στα χρόνια του Αγγλικού εμφύλιου πολέμου (1642-1651), ο πρώτος συντάσσεται με τον στρατό του Κρόμγουελ και παρακολουθεί από κοντά τις φρικαλεότητες του εμφύλιου (δοσμένες συχνά με μαύρο χιούμορ από τη συγγραφέα), χάνοντας σταδιακά κάθε πίστη και ελπίδα για το μέλλον. Το μυθιστόρημα της Τριανταφύλλου χαρακτηρίζεται από την προσεγμένη γραφή, τον εκφραστικό πλούτο και τους αντικομφορμιστές ήρωές του.

Ενδιαφέρουσα πραγματολογική έρευνα και συγκέντρωση στοιχείων γύρω από το πρώτο αεροπορικό δυστύχημα της Ολυμπιακής Αεροπορίας το 1959 έχει κάνει και ο Κώστας Καβανόζης στο μυθιστόρημα Τυχερό (εκδ. Πατάκη). Ξεκινώντας την ιστορία του από το 1922 και την εγκατάσταση του ήρωά του στο χωριό Τυχερό του Έβρου, ο συγγραφέας αξιοποιεί πλήθος πηγών, ντοκουμέντων της εποχής καθώς και μαρτυρίες, για να αφηγηθεί μια ιστορία κατά την οποία «όλα τα πρόσωπα υπήρξαν, όλα τα λόγια ειπώθηκαν και όλα τα γεγονότα συνέβησαν».

Οι ήρωες στο νέο μυθιστόρημα της Σοφίας Νικολαΐδου Στο τέλος νικάω εγώ (εκδ. Μεταίχμιο) έρχονται αντιμέτωποι με τις ιστορικές αλλαγές που συνέβησαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης από το 1916 μέχρι και το 2016. Εκατό χρόνια που άλλαξαν συθέμελα τη ζωή των ανθρώπων, τον τρόπο που οικοδομούν τις σχέσεις τους, με πιο βαθιά αυτή με τον εαυτό τους.

Στο βάθος των σχέσεων μπαίνει και ο Χρήστος Αγγελάκος με το μυθιστόρημά του Ψεύτικοι δίδυμοι (εκδ. Μεταίχμιο). Πυκνή γραφή σε μια ιστορία που κινείται μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου. Η ενηλικίωση, ο έρωτας, η απογοήτευση, η αναζήτηση της ευτυχίας και ο θάνατος που είναι πάντα εκεί. Ίσως το πιο μεστό βιβλίο του Αγγελάκου.

Σε μια ιδιαίτερη συνθήκη έχει στηρίξει ο νεότερος Σωφρόνης Σωφρονίου το δεύτερο μυθιστόρημά του Αργός σίδηρος, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αντίποδες. Ένας σκακιστής σκοτώνεται σε μια πλατεία της Νέας Υόρκης και μεταφέρεται στη Μικρή Ζωή, μια μεταθανάτια κατάσταση με περιορισμένη χρονική διάρκεια. Εκεί θα κληθεί να ανασυγκροτήσει το μυθιστόρημα 4001 του Αυστριακού Ρόμπερτ Κράους και να διαπιστώσει αν ο συγγραφέας βρίσκεται σε κάποιο σημείο του άγνωστου αυτού τόπου. Ένα δυστοπικό, παραληρηματικό ταξίδι με θέμα τον ίλιγγο της μνήμης, της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου.

Το περίφημο καινοτόμο μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη Η πάπισσα Ιωάννα σήκωσε θύελλες αντιδράσεων όταν κυκλοφόρησε. Εκκλησιαστικός αφορισμός, εισαγγελική παρέμβαση, λογοκρισία και κατάσχεση του βιβλίου είναι, εν τάχει, ό,τι ακολούθησε την έκδοση. Η αναλυτική καταγραφή όλων αυτών, με ντοκουμέντα και στοιχεία, καθώς και οι απαντήσεις του Ροΐδη αποτελούν το επιπλέον υλικό που συνοδεύει την Πάπισσα στην έκδοση με τίτλο Η Πάπισσα Ιωάννα και ο αφορισμός της (εκδ. Μεταίχμιο), με εισαγωγή του πανεπιστημιακού Γιάννη Παπαθεοδώρου.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε όχι μόνο αριθμητική αύξηση στις ΝΟΥΒΕΛΕΣ που εκδίδονται αλλά και θεαματική βελτίωση του επιπέδου των κειμένων. Η φόρμα της νουβέλας μοιάζει να «πηγαίνει» πολύ στους σύγχρονους Έλληνες πεζογράφους. Προς επίρρωση των παραπάνω αρκεί να διαβάσει κανείς τη νουβέλα του Αχιλλέα Κυριακίδη Σώμα (εκδ. Πατάκη). Πυκνότητα στον λόγο, ακρίβεια στις εκφράσεις και με πολλές αναφορές από την τέχνη του κινηματογράφου, της μουσικής και, φυσικά, της λογοτεχνίας, ο Κυριακίδης «σωματοποιεί» τις σκέψεις του με απαράμιλλο τρόπο και τις εκθέτει πλάι στο ταλαιπωρημένο σώμα.

Η Ρέα Γαλανάκη στο πρόσφατο βιβλίο της Δύο γυναίκες, δύο θέες (εκδ. Καστανιώτη) έχει συστεγάσει δύο νουβέλες φαινομενικά ασύνδετες. Στην πρώτη νουβέλα με τίτλο «“Αθηνά βοσκοπούλα”, ένα γλυπτό του Χαλεπά», η ιστορία εκτείνεται σε διάστημα είκοσι οκτώ χρόνων και περιλαμβάνει τα χρόνια που έζησε ο Χαλεπάς στην Τήνο, αφότου βγήκε από το φρενοκομείο της Κέρκυρας και μέχρι να επιστρέψει στην Αθήνα, ως αναγνωρισμένος γλύπτης. Σ’ αυτά τα χρόνια πεθαίνει η μητέρα του και αναγκάζεται να δουλέψει και σαν βοσκός. Η σχέση του με τη μητέρα και ο επαναπροσδιορισμός της τέχνης του είναι ορισμένα από τα ζητήματα της πρώτης νουβέλας. Στη δεύτερη, με τίτλο «Εγώ, η Αριάδνη», αφηγήτρια είναι η Αριάδνη, η οποία μας εξιστορεί από την πλευρά της, τον έρωτά της για τον Θησέα.

Σε έναν τόμο έχει συστεγάσει και ο Μιχάλης Μακρόπουλος δύο νουβέλες του με γενικό τίτλο τους τίτλους αυτών Τσότσηγια & Ω’μ (εκδ. Κίχλη). Η πρώτη νουβέλα «Τσότσηγια» είναι γραμμένη με τον «τρόπο» ενός παραμυθιού. Οι συμβάσεις της αφήγησης και των εκφραστικών μέσων τηρούνται με ακρίβεια και το αποτέλεσμα δίνει μια συγκινητική νουβέλα πολλαπλής ανάγνωσης. Εξαιρετικά φιλόδοξο είναι το εγχείρημα της δεύτερης νουβέλας «Ω’μ» γι’ αυτό και μεγάλης αξίας το τελικό αποτέλεσμα. Σαράντα χιλιάδες χρόνια πριν, ένας κυνηγός με λαβωμένο το ένα του πόδι αγωνίζεται να επιβιώσει μόνος σε μια σπηλιά, στη διάρκεια ενός χειμώνα. Ο καθημερινός του αγώνας για την επιβίωση, αναζητώντας τροφή, αντιμετωπίζοντας τα καιρικά φαινόμενα και τα άγρια ζώα που πλησιάζουν τη σπηλιά του, αποτυπώνονται τόσο σε άναρθρες κραυγές όσο και με ζωγραφιές στους εσωτερικούς τοίχους της σπηλιάς.

Ο Νίκος Ξένιος στη νουβέλα του Το κυνήγι του βασιλιά Ματθία (εκδ. Κριτική) αφηγείται το οδοιπορικό πέντε μεταναστών από το Κουρδιστάν μέχρι τη Βουδαπέστη, προς αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Οι πέντε συνοδοιπόροι αναπτύσσουν μια ιδιαίτερη σχέση, μέσα από την αφήγηση, του γηραιότερου της παρέας, της ιστορίας της Μερσούδας, μιας πριγκίπισσας του 16ου αιώνα, που βρέθηκε κι αυτή κυνηγημένη να περιπλανάται και να δραπευτεύει από την αυλή και το συζυγικό κρεβάτι του βασιλιά Ματθία. Η βίαιη απομάκρυνση από την πατρογονική εστία, η περιπλάνηση, το αίσθημα του «μη ανήκειν» και η αφιλόξενη Ευρώπη, τότε και τώρα είναι το οξύ πολιτικό ζήτημα που θίγει η νουβέλα του Νίκου Ξένιου, επιστρατεύοντας με θαυμαστό τρόπο τη μεταμόρφωση ως αλληγορία της ελευθερίας και του ανυπότακτου πνεύματος.

Η Μαρία Φακίνου με τη νουβέλα της Ανατομία κόρης (εκδ. Αντίποδες) μιλά για την παιδική ηλικία, τις οικογενειακές σχέσεις, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, τα μυστικά και τις ενοχές μιας κοπέλας κατά τη διάρκεια της ενηλικίωσής της. Ο λόγος της Φακίνου αφαιρετικός και κρυπτικός, αποδίδει το ζοφερό κλίμα των οικογενειακών δεσμών και καθιστά την Ανατομία κόρης το πιο προσωπικό και μεστό της βιβλίο.

Παραδοσιακά οι ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ των Ελλήνων πεζογράφων αποτελούν το «δυνατό χαρτί» των εκδοτικών οίκων, όχι με εμπορικά κριτήρια, όσο με γνώμονα το υψηλό επίπεδο των κειμένων. Και φέτος στους πάγκους των βιβλιοπωλείων φιλοξενήθηκαν σημαντικές συλλογές διηγημάτων. Μια από αυτές είναι και το νέο βιβλίο του Γιώργου Σκαμπαρδώνη Ντεπό (εκδ. Πατάκη). Διηγήματα υψηλού επιπέδου και αναγνωστικής απόλαυσης από έναν συγγραφέα που κατέχει πλήρως τα εκφραστικά του μέσα και σε κάθε του βιβλίο σημειώνει και ένα βήμα προς τα εμπρός.

Ένα βήμα μπροστά, σε σχέση με τα προηγούμενα βιβλία του, έχει κάνει και ο Χρήστος Οικονόμου με τη συλλογή διηγημάτων του Οι κόρες του ηφαιστείου (εκδ. Πόλις). Ιστορίες με πρωταγωνίστριες γυναίκες, ιστορίες απελευθερωμένες από το κοινωνικό «μήνυμα» (παντού υπάρχει παρόλα αυτά), ιστορίες γραμμένες με χιούμορ και ανατρεπτική διάθεση. Ο Οικονόμου με τις «Κόρες» καταθέτει ένα βιβλίο έξω από τα στερεότυπα των αυστηρών αισθητικών και υφολογικών ταξινομήσεων.

Κάθε νέα συλλογή διηγημάτων του Σωτήρη Δημητρίου έρχεται να προσθέσει κάτι επιπλέον στο σημαντικό έργο του πεζογράφου. Στην τελευταία του συλλογή Θάμπωσε ο νους (εκδ. Πατάκη) ο Δημητρίου αντλεί και πάλι αρκετά από τα θέματά του από την καθημερινή ζωή της Αθήνας, από τους ανθρώπους του κέντρου και των προαστίων, από τους παραιτημένους από τη ζωή. Κείμενα σκωπτικά που ενέχουν στιγμές βαθιάς ειλικρίνειας.

Εικόνες από την καθημερινότητα της πόλης καταγράφουν και τα διηγήματα της συλλογής του Γιώργου Μπράμου Ανάμεσα σε τοίχους (εκδ. Καστανιώτη). Ήρωες σε κρίση μέσης ηλικίας, γυναίκες-καταλύτες στα προβλήματά τους και ιστορίες στις οποίες το συναίσθημα είναι το κλειδί με το οποίο «μπαίνει» κανείς στον κόσμο τους.

Δεύτερη συλλογή διηγημάτων για την Ελισάβετ Χρονοπούλου με τίτλο Ο έτερος εχθρός (εκδ. Πόλις). Στο βιβλίο συναντούμε δέκα ιστορίες από την περίοδο της γερμανικής κατοχής στην Αθήνα. Οι ήρωες έχουν να αντιμετωπίσουν καταστάσεις και να πάρουν αποφάσεις που θα τους κρατήσουν στη ζωή, συνήθως με βαρύ κόστος. Με γλώσσα μεστή και κατασταλαγμένη, η Χρονοπούλου καταπιάνεται με ένα θέμα «πολυχρησιμοποιημένο» και μας δίνει μιας από τις ωραιότερες και συμπαγέστερες συλλογές διηγημάτων της χρονιάς που τελειώνει.

Τα διηγήματα της συλλογής του Θοδωρή Γκόνη Εφτά λευκά πουκάμισα (εκδ. Άγρα), γράφτηκαν κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο, την περίοδο 2012-2017. Ιστορίες ευσύνοπτες που αιχμαλωτίζουν το εφήμερο της στιγμής και τη χαρά του ταξιδιού. Απολαυστικός και σ’ αυτό το βιβλίο, ο Θοδωρής Γκόνης καταθέτει κείμενα σπάνιας ευαισθησίας και λεπτότητας.

Ο Διονύσης Μαρίνος έχει δοκιμαστεί, με τα προηγούμενα βιβλία του, στο μυθιστόρημα, τη νουβέλα και την ποίηση και τώρα ήρθε ο καιρός για μια συλλογή διηγημάτων. Και μάλλον ήταν η σωστή στιγμή, γιατί όλα μοιάζουν να λειτουργούν στο βιβλίο Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ (εκδ. Μελάνι). Λόγος δουλεμένος, θέματα που θίγονται σε βάθος, χαρακτήρες πολύπλευροι. Η μικρή φόρμα ταιριάζει στον Διονύση Μαρίνο και του δίνει την ευκαιρία να εκφραστεί με αξιώσεις, σε ένα πεδίο όπου ο πήχης είναι πολύ ψηλά.

Ένας από τους συγγραφείς που έθεσαν τον πήχη του νεοελληνικού διηγήματος ψηλά είναι αδιαμφισβήτητα ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Η Αγγέλα Καστρινάκη ανθολογεί πέντε ερωτικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη και καταθέτει την εκτενή μελέτη της «Έρως νάρκισσος, έρως θείος: όψεις του έρωτα στο έργο του Παπαδιαμάντη», στο ιδιαιτέρως καλαίσθητο βιβλίο Ἦτον πνοή, ἴνδαλμα ἀφάνταστον, ὄνειρον…, το οποίο κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Τα τελευταία χρόνια οι ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΙ έχουν γίνει «μόδα» και αντικείμενο συζήτησης για τα βραβεία και τις κάθε είδους λίστες, που εμφανίζονται κατά διαστήματα με ποικίλες αφορμές. Η επιλογή όμως ενός πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα από κάποιον εκδοτικό οίκο οφείλει να είναι μια αναγνωστική πρόταση. Διαβάζοντας το πρώτο βιβλίο της μόλις 25χρονης Βίβιαν Στεργίου, τη συλλογή διηγημάτων Μπλε υγρό (εκδ. Πόλις), αισθάνεται κανείς ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια τέτοια περίπτωση. Φρέσκια φωνή που μιλάει με πάθος για ζητήματα που απασχολούν τους νέους σήμερα. Στις δεκαέξι ιστορίες της, η Στεργίου ελίσσεται αφηγηματικά ανάμεσα σε διαφορετικές υφολογικές διαδρομές, χωρίς όμως να αποφεύγονται πάντοτε οι βερμπαλισμοί ή και κάποια φλυαρία.

Σε εντελώς άλλη κατεύθυνση, ο Χρυσόστομος Τσαπραΐλης στο βιβλίο του Παγανιστικές δοξασίες της θεσσαλικής επαρχίας (εκδ. Αντίποδες) έχει οργανώσει τις σύντομες ιστορίες του με χωροταξικά κριτήρια, και συγκεκριμένα τα Βλαχοχώρια (στη θεσσαλική Πίνδο), τα Καραγκουνοχώρια (στον θεσσαλικό κάμπο), τα Δρακοχώρια (στο Πήλειο), τις πόλεις του κάμπου και την Αργιθέα. Διαβάζοντας, έχει κανείς την αίσθηση ότι έχει να κάνει με θρύλους και δοξασίες που επιβίωσαν χάρη στις αφηγήσεις από γενιά σε γενιά, χάνοντας τα ίχνη της αρχής τους. Μάγισσες, ξωτικά, κακά πνεύματα, κόρες δυστυχισμένες και στοιχειά της φύσης που παίρνουν ανθρώπινη φωνή είναι αυτά που θα συναντήσουμε στις περισσότερες ιστορίες του βιβλίου. Ένα αξιοπρόσεκτο παιχνίδι ύφους.

Η Άντζη Σαλταμπάση στο πρώτο της βιβλίο Μπερλίν (εκδ. Πόλις) κινείται με άνεση ανάμεσα στην υποκειμενική μαρτυρία, την ιστορική αναδίφηση και την πεζογραφική αφήγηση. Η αφηγήτρια διατρέχει το Βερολίνο και αναζητά τη χαμένη μνήμη της πόλης. Συναντά ανθρώπους, αναψηλαφεί ιστορίες, διερωτάται τι σημαίνει σήμερα να είσαι Εβραίος στο Βερολίνο ή και Γερμανός. Βιβλίο γεμάτο ερωτήματα, το οποίο διακρίνεται για την ειλικρίνεια και την αμεσότητα της πραγμάτευσης του θέματός του, που κερδίζει πολλά με το ανεπιτήδευτο και ρέον ύφος της γραφής του.

Τέλος, προσωπικές αφηγήσεις και μαρτυρίες περιλαμβάνει το βιβλίο του έμπειρου Γιώργου Βέη Ινδικοπλεύστης (εκδ. Κέδρος). Κάθε τόπος αποτέλεσε αφορμή και απόπειρα ερμηνείας του. Έγραψε ο Γιώργος Λαμπράκος: «Στον Ινδικοπλεύστη τα εξωτερικά τοπία διαπλέκονται αέναα με τα εσωτερικά, ενόσω οι συχνές παραπομπές σε συγγραφείς, φιλοσόφους και καλλιτέχνες δίνουν το στίγμα μιας παρατηρητικότητας που βασίζεται σε ό,τι ο Πεσσόα χαρακτήριζε τόσο ωραία “σκεπτόμενες αισθήσεις”». 

ΠΟΙΗΣΗ 

Η ποιητική παραγωγή στη χώρα μας έχει γίνει φαινόμενο τόσο πολύπλοκο, σύνθετο και ετεροβαρές, που δύσκολα μπορεί να καλυφθεί στο πλαίσιο ενός καταλόγου προτάσεων όπως αυτός εδώ, κι έτσι επιλέξαμε να προτείνουμε μόνο λίγες ανθολογίες και συγκεντρωτικές εκδόσεις. Πρώτη, από πλευράς σπουδαιότητας, θα βάζαμε την επανέκδοση, μετά από πολλά χρόνια, της ανθολογίας του Ανέστη Ευαγγέλου Δεύτερη μεταπολεμική ποιητική γενιά (1950-2012), με πρόλογο του κριτικού και μελετητή Γιώργου Αράγη, τόσο αυτόν της πρώτης έκδοσης όσο και αυτόν που συνοδεύει ετούτη τη δεύτερη έκδοση. Μνημειώδες έργο, σχεδόν 1000 σελίδων, σημαντική συνεισφορά των εκδόσεων Gutenberg.

Σημαντική, αν και αφορά μόνον έναν ποιητή, είναι και η καλαίσθητη έκδοση με τα άπαντα του Γιώργη Παυλόπουλου με τίτλο Ποιήματα 1943-2008 (εκδ. Κίχλη), με την οποία ο καλός αυτός ποιητής παίρνει και εκδοτικά τη θέση που του αρμόζει. Μεγάλης σπουδαιότητας είναι επίσης η συγκεντρωτική έκδοση με τα Ποιήματα και πεζά (επιμέλεια Δημήτρης Δημηρούλης, εκδ. Gutenberg) του Κ. Γ. Καρυωτάκη, με την οποία αποκαθίσταται η αισθητική και κοινωνική σημασία του ποιητή.

Τέλος, αν και υπονομεύτηκε, μια κι επιχειρήθηκε να καταστεί «εργαλείο πολιτικής» (η έκκληση να διαβαστεί από ένα international audience, Now! από τον Yianis Varoufakis στο εξώφυλλο της αγγλικής έκδοσης είναι εύγλωττη), δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τις καλές προθέσεις και τη γνώση της ελληνίστριας Karen Van Dyck για τη συγκρότηση της συλλογής με νέους Έλληνες ποιητές Austerity Measures, που βγήκε πρόσφατα και στα ελληνικά με τίτλο Μέτρα λιτότητας (εκδ. Άγρα). Σε αυτήν εκπροσωπούνται πολλοί νέοι Έλληνες ποιητές καθώς και αλλοδαποί που διαβιούν στην Ελλάδα. Εντύπωση μας έκανε ο υπότιτλος «The New Greek Poetry» στην αμερικανική έκδοση, που στην ελληνική μετριάστηκε σε «Ανθολογία ποίησης». Όσο για τα ίδια τα ποιήματα, ο χρόνος θα δείξει πόσα «αντέχουν» έξω από την οδυνηρή πλην εξιδανικευμένη εμπειρία της «ελληνικής κρίσης». Ως σύνολο, πάντως, συνιστά αναγνωστική πρόκληση.  

ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 

Οι ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ αυξάνουν και πληθαίνουν τελευταία, ενώ υψηλό είναι το επίπεδο τόσο σε ό,τι αφορά τη μετάφραση όσο και από πλευράς αισθητικής αρτιότητας. Πέρα από τον Gutenberg, που με τις σειρές του Orbis Literae και Aldina κρατάει τα σκήπτρα στο είδος, νέοι ή παλιότεροι εκδοτικοί οίκοι έχουν οργανώσει τις δικές τους «σειρές», με διεθυντές που γνωρίζουν το αντικείμενο, και έμπειρους μεταφραστές-επιμελητές. Στο πλαίσιο αυτού του περιορισμένου καταλόγου δεν θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ούτε καν ένα μέρος από τα κλασικά βιβλία που εκδόθηκαν φέτος, ενώ δεν έλειψε και το φαινόμενο το ίδιο βιβλίο να κυκλοφορήσει με διαφορά ολίγων ημερών ή μηνών από δύο διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, σε δυο καλές εκδόσεις. Ένα από τους εκδοτικούς οίκους που είναι σχεδόν ολοκληρωτικά αφιερωμένος στην έκδοση κλασικών βιβλίων μεταφρασμένης πεζογραφίας, αλλά και ορισμένων συγγραφέων του ήπιου μοντερνισμού, είναι η εξαιρετική Ερατώ του Μανώλη Μανουσάκη. Μέσα στο 2017 εξέδωσε καμιά 15αριά βιβλία, όλα εξαιρετικές επιλογές και σε φροντισμένες εκδόσεις, από Τζόζεφ Κόνραντ μέχρι Τόμας Χάρντυ. Επιλέξαμε τρία από αυτά, με βάση το προσωπικό γούστο ή επειδή τα γνωρίζουμε καλύτερα, με πρώτο το Λευκές νύχτες – Ένα αισθηματικό ειδύλλιο από το ημερολόγιο ενός ονειροπόλου (μτφρ. Παναγιώτης Λούτας), μια εκτεταμένη νουβέλα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, όπου κατά τη διάρκεια μια από αυτές τις νύχτες του βορρά που ποτέ δεν πέφτει πλήρως το σκοτάδι εκτυλίσσεται ένα ιδιόρρυθμο αισθηματικό ειδύλλιο. Δεύτερο, ένα από τα πιο πολυσυζητημένα διηγήματα στην ιστορία της αστυνομικής λογοτεχνίας (ή της λογοτεχνίας με γρίφους, ακριβέστερα), το Κλεμμένο Γράμμα (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας) του Ένγκαρ Άλαν Πόε, με επίμετρο του καλού μεταφραστή και πολύτιμα συνοδευτικά κείμενα. Τρίτο βιβλίο, πάντα από την Ερατώ, Οι ηλίθιοι (μτφρ. Σπάρτη Γεροδήμου) του Τζόζεφ Κόνραντ, μια διαφορετική νουβέλα από τον συγγραφέα της Καρδιάς του Σκότους, ένα οικογενειακό δράμα στο οποίο ασκεί έντονη κριτική στο θεσμό του γάμου (παρότι λέγεται ότι συνέγραψε το βιβλίο κατά τη διάρκεια του δικού του μήνα του μέλιτος).

Μιλώντας για νουβέλες, για πρώτη φορά στη χώρα μας είχαμε φέτος τη μετάφραση του αριστοτεχνικού πεζού του Βέλγου Georges Rodenbach Μπρυζ η νεκρή, σε «κεντημένη» μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου (εκδ. Σαιξπηρικόν). Εμβληματικό έργο του Συμβολισμού (1892), αλλά και του ύστερου ρομαντισμού, η νουβέλα αυτή για την εμμονική αγάπη ενός άντρα για τη νεκρή γυναίκα του, που «μεταφέρεται» πρόσκαιρα σε μια γυναίκα που της μοιάζει, στη θανατερή και υποβλητική ατμόσφαιρα της παρηκμασμένης βελγικής πόλης, προσφέρει και σήμερα μεγάλη αναγνωστική απόλαυση, φέρνοντας στον νου απόηχους από Πόε και Μωπασάν. Θεωρείται, επίσης, το πρώτο πεζό που ενσωμάτωσε φωτογραφίες στην έκδοσή του (φωτογραφίες της Μπρυζ, τις οποίες έχει «ενσωματώσει» και η καλαίσθητη και ποιοτική ελληνική έκδοση).

Παραμένοντας στον χώρο των εκδόσεων κλασικής λογοτεχνίας, όπως προείπαμε, οι δύο σειρές των εκδόσεων Gutenberg ξεχωρίζουν, με την Aldina να περιλαμβάνει στους κόλπους της εκτός από κλασικά αστυνομικά και ορισμένα «διαμάντια» του μοντερνισμού. Φέτος, από τις κλασικές εκδόσεις, ξεχωρίζει η ταυτόχρονη κυκλοφορία, για πρώτη φορά στη χώρα μας, δύο μυθιστορημάτων του Anthony Trollope, από τα οποία σας προτείνουμε το Ο Επίτροπος (μτφρ. Σάντυ Παπαϊωάννου), το πρώτο έργο της σειράς «Τα χρονικά του Μπάρτσεστερ», βιβλίο που ξεχωρίζει για το καυστικό χιούμορ του και την πολιτική και κοινωνική σάτιρα που ασκεί ο συγγραφέας στην εποχή του. Τέλος, από την επιλογή μας δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η «επιστροφή» των εκδόσεων Εξάντας στην πρώτη γραμμή, με το κλασικό έργο Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος (μτφρ. Γιάννης Κοίλης) του Hans Jacob Christoffel Von Grimmelshausen, ένα κλασικό των γερμανικών γραμμάτων, το σημαντικότερο γερμανικό μυθιστόρημα της εποχής του Μπαρόκ, αληθινός μεταφραστικός άθλος. 

Με τον όρο ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ εννοούμε εδώ την πεζογραφία που γράφεται μέσα στον εικοστό αιώνα, πεζογραφία που περιλαμβάνει βιβλία κλασικότροπης δομής και αφήγησης, όπως τα βιβλία του Γκράχαμ Γκρην, ή και μοντερνιστικά ή μεταμοντέρνα μυθιστορήματα. Είναι μια χρονολογική και όχι αισθητική περιοδολόγηση, ανάμεσα στη λεγόμενη κλασική λογοτεχνία (άλλος ένας όρος με δυσκολίες ορισμού) και τη σύγχρονη (με την έννοια του contemporary, της πεζογραφίας που γράφεται στις μέρες μας, λίγο πολύ). Με αυτή την έννοια, από τις πλέον εμβληματικές εκδόσεις της χρονιάς υπήρξε αναμφίβολα η κυκλοφορία από δύο εκδοτικούς οίκους του μοντερνιστικού-συμβολιστικού μυθιστορήματος Πετρούπολη του Αντρέι Μπιέλυ (όπως μετέφερε στα καθ’ ημάς το όνομα του Ρώσου συγγραφέα η μεταφράστρια Ελένη Μπακοπούλου, στις έκδοση από τους Αντίποδες), ένα πολυπρισματικό και ιλιγγιώδες πορτρέτο της Αγίας Πετρούπολης στα προεπαναστατικά χρόνια. Ίσως ήταν εκδοτική υπερβολή, να έχουμε ένα τέτοιο απαιτητικό μυθιστόρημα δουλεμένο από δύο ικανές ομάδες μεταφραστών-επιμελητών σχεδόν ταυτόχρονα. Σε ό,τι μας αφορά, προτιμήσαμε την πιο μπαρόκ και συγκινησιακή μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου (εκδ. Αντίποδες), από την πιο στρωτή και λειασμένη της έμπειρης Σταυρούλας Αργυροπούλου (εκδ. Κίχλη). Οι αναγνώστες θα κάνουν τη δική τους επιλογή, και τα δύο βιβλία βρίσκονται σε όλα τα καλά βιβλιοπωλεία.

Από δύο διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, με διαφορά λίγους μήνες, κυκλοφόρησε ακόμη ένα σημαντικό μυθιστόρημα, το Και τώρα, ανθρωπάκο του Hans Fallada. Παρότι και σε αυτή την περίπτωση και οι δύο μεταφράσεις είναι προσεγμένες, η πλάστιγγα γέρνει υπέρ της έκδοσης του Gutenberg, όχι τόσο χάρη στην πολύ καλή δουλειά, για ακόμη μια φορά, της Ιωάννας Αβραμίδου (η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, στην έκδοση του Μίνωα, είναι επίσης δόκιμη μεταφράστρια), μα κυρίως λόγω της γενικότερης φροντίδας της έκδοσης, τόσο τυποτεχνικά, όπως όλα τα βιβλία της σειράς, όσο και χάρη στην επιμέλεια και τον πρόλογο του Κώστα Κουτσουρέλη. Το βιβλίο, η μεγαλύτερη επιτυχία του Fallada, κυκλοφόρησε στη Γερμανία το 1932, και θεωρείται ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα που απηχούν, χωρίς να το «φωνάζουν», το ασφυκτικό κλίμα του τέλους της δημοκρατίας της Βαϊμάρης με τη επερχόμενη άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία (1933). Λίγα χρόνια μετά, το 1937, ο σχεδόν συμπατριώτης του Fallada, κι εξόριστος πλέον στο Παρίσι, όπου έχει παραδοθεί πλήρως στο αλκοόλ, ο αυστριακός Joseph Roth, εκδίδει, αρχικά στην Ολλανδία, το μυθιστόρημά του Το κάλπικο ζύγι – Η ιστορία ενός επιθεωρητή επί των μέτρων και των σταθμών (μτφρ. Ηλιάνα Αγγελή, εκδ. Άγρα), όπου μέσα από την ιστορία ενός πυροτεχνουργού που για χάρη της γυναίκας του παραιτείται από το στράτευμα κι αναλαμβάνει τη θέση κρατικού επιθεωρητή, αρμόδιου για τον έλεγχο των μέτρων και σταθμών. Ενα συγκινητικό μυθιστόρημα από τον συγγραφέα που «έπιασε» όσο κανείς άλλος το κλίμα της κατάρρευσης της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας.

Μερικά χρόνια νωρίτερα, ο Σουηδός Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ κυκλοφόρησε το υποβλητικό μυθιστόρημα Δόκτωρ Γκλας (μτφρ. Αγγελική Νάτση, εκδ. Printa), με ήρωα τον ιδιόρρυθμο γιατρό Τύκο Γκάμπριελ Γκλας και τις συναισθηματικές και υπαρξιακές του περιπέτειες. Η όμορφη έκδοση περιλαμβάνει επίμετρο της Μάργκαρετ Άντγουντ καθώς και της μεταφράστριας, συστήνοντάς μας ξανά έναν σημαντικό συγγραφέα, γνωστό μεταξύ άλλων για το θεατρικό του «Γερτρούδη», στο οποίο βάσισε ο Δανός Καρλ Ντράγιερ την ομότιτλη αριστουργηματική ταινία του. Στην Μεγάλη Βρετανία, τώρα, δέκα χρόνια μετά, το 1915, κυκλοφόρησε ένα από τα αριστουργήματα του πρώιμου Μοντερνισμού, ο Καλός Στρατιώτης – Μια ιστορία πάθους (μτφρ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης, εκδ. Gutenberg), του Ford Madox Ford (ψευδώνυμο του Φορντ Χέφερ), μια σαγηνευτική ιστορία δύο ζευγαριών στην παρακμάζουσα Ευρώπη, μέσα από το βλέμμα του ενός εκ των ανδρών, μα με ήρωα τον άλλον. 

Γραμμένο το 1914, κι έχοντας εκδοθεί το 1919, το εκτενές διήγημα του Κάφκα Στη σωφρονιστική αποικία (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κίχλη) κυκλοφόρησε επιτέλους στα ελληνικά στη μετάφραση που αρμόζει, και γενικότερα σε μια προσεγμένη έκδοση. Για λόγους που δεν είναι της παρούσης, ο Κάφκα είναι από τους μεγάλους συγγραφείς που έχουν δεινοπαθήσει στη μεταφορά τους στα ελληνικά, κάτι που με εκδόσεις όπως αυτή (αλλά και τις μεταφράσεις της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη, με πιο πρόσφατη το Έρευνες ενός σκύλου και άλλα διηγήματα, εκδ. Πατάκης, του Κ. Κουτσουρέλη στο Μελάνι και άλλες) σιγά σιγά αποκαθίσταται. Όσο για το διήγημα, τι να πρωτοπεί κανείς; Όσο λιγότερο το «συστήσεις», τόσο καλύτερο θα είναι για τον φιλέρευνο αναγνώστη. Είναι πάντως από τα πιο σκληρά του Κάφκα, και σίγουρα ένα από τα πιο ενορατικά – όχι κάτι μικρό για τον πιο προφητικό συγγραφέα του μοντέρνου κόσμου.

Από την άλλη, το Ημερολόγιο ενός επαρχιακού εφημέριου (μτφρ. Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, εκδ. Πόλις) του Georges Bernanos είναι η ιστορία ενός ιερέα που παλεύει με τον τρόμο της απώλεια της πίστης όσο και με την σωματική και ψυχική κατάρρευση. Βραβευμένο με το Μεγάλο Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας, είναι ένα από τα πιο μεταφρασμένα σύγχρονα γαλλικά μυθιστορήματα, ενώ μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Ρομπέρ Μπρεσόν (απ’ όπου και η φωτογραφία στο εξώφυλλο). Η ελληνική έκδοση συνοδεύεται από πρόλογο, αναλυτικό χρονολόγιο και εκτενείς σημειώσεις από την έκδοση της Pléiade, καθώς και επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, κυκλοφόρησε στην αρχή της χρονιάς ένα από τα καλύτερα βιβλία του σπουδαίου Γκράχαμ Γκρην, Η καρδιά των πραγμάτων (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Πόλις), με τη ιστορία να εκτυλίσσεται σε χώρα της Δυτικής Αφρικής που δεν κατονομάζεται, μέσα στη αβεβαιότητα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ιδανικό κλίμα ώστε να ξεδιπλώσει ο συγγραφέας της ηθικές και κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες του, πάντοτε μέσα από ένα υποδειγματικό story telling.

Σε τελείως άλλο κλίμα, το Ζωντανοί & Νεκροί (μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη) που μόλις κυκλοφόρησε είναι το εμβληματικό έργο του σοβιετικού συγγραφέα Κονσταντίν Σιμόνοφ, ένα συγκινητικό οδοιπορικό 700 σελίδων στις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πολύ διαφορετικός, επίσης, ο βραβευμένος με Πούλιτζερ Μάστορας (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Καστανιώτη) του Αμερικανού Μπέρναρντ Μαλαμούντ, τοποθετείται στο Κίεβο των αρχών του προηγούμενου αιώνα, όπου ο εβραϊκής καταγωγής ήρωας γίνεται στόχος προκαταλήψεων και κοινωνικού μίσους.

Παραμένοντας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο John Williams θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένας από τους μεγάλους «αδικημένους» της λογοτεχνικής ιστορίας, κι ας μοιράστηκε με το τελευταίο του μυθιστόρημα, το Αύγουστος, το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου με τον Τζον Μπαρθ, το 1973. Τόσο η κριτική όσο και το ευρύ κοινό ανακάλυψε το συγγραφικό του μέγεθος με καθυστέρηση, έτσι που πλέον τα μόλις τέσσερα μυθιστορήματά του να τον κατατάσσουν ως έναν από τους σπουδαιότερους αμερικανούς συγγραφείς του περασμένου αιώνα. Φέτος, είχαμε την τύχη να δούμε στα ελληνικά δύο από αυτά, πιθανότατα τα δύο καλύτερα, αρχής γενομένης με τον εκπληκτικό Στόουνερ, σε άψογη μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου (εκδ. Gutenberg). Το «καλό» επαναλήφθηκε, λίγες μέρες τώρα, με την κυκλοφορία του Αύγουστος, σε μετάφραση της έμπειρης Μαρίας Αγγελίδου (με εισαγωγή του John McGahen, σε μετάφραση της Τόνιας Κοβαλένκο), από τον Gutenberg φυσικά κι αυτό. Πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, με το Στόουνερ να αποτελεί ένα πρώιμο Κάμπους Νόβελ, ενώ το δεύτερο κατατάσσεται στα ιστορικά μυθιστορήματα, είναι από τις περιπτώσεις για τις οποίες η τετριμμένη έκφραση «είναι το ένα καλύτερο από το άλλο» αποκτά νόημα. Ποιο είναι ποιο, αυτό καλείται να το αποφασίσει ο αναγνώστης, αφού και το δύο μυθιστορήματα είναι από τα must read της χρονιάς. 

Πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, στα 1939, συναντάμε ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στο Λος Άντζελες, γραμμένο από τον ιταλοαμερικανό John Fante. Το Ρώτα τη σκόνη (μτφρ. Γιάννης Λειβαδάς, εκδ. Κέδρος) είναι ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα για τον αγώνα του συγγραφέα να καταφέρει να σταθεί όρθιος στην προπολεμική Αμερική, με ύφος και θεματολογία που επηρέασε μεγαγενέστερους αμερικανούς συγγραφείς όπως ο Τσαρλς Μπουκόφσκι, κείμενο του οποίο παρατίθεται ως πρόλογος στην έκδοση, που περιλαμβάνει επίσης επίμετρο του μεταφραστή.

Πίσω στην Ευρώπη, ή μάλλον στην Μεγάλη Βρετανία, στα 1947, συναντάμε ακόμη ένα θαυμάσιο μυθιστόρημα της μεταπολεμικής Αγγλίας, το Οι σκλάβοι της μοναξιάς (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Στερέωμα) του Patrick Hamilton. Η δράση εκτυλίσσεται σε μια φανταστική πολίχνη όχι μακριά από το Λονδίνο, όπου η δεσποινίς Ρόουτς, η ηρωίδα, προσπαθεί να συνηθίσει στην ιδιότυπη καθημερινότητα που έχει επιβάλει η πραγματικότητα του πολέμου. Μέχρι που στην πανσιόν της κάνει την εμφάνισή του ένας αμερικανός υπολοχαγός και όλα ανατρέπονται. Από τα βιβλία που δεν τα αφήνεις από τα χέρια σου, συγκινητικό αλλά και κάπως αστείο, με την εγγύηση της Κατερίνας Σχινιά στη μετάφραση, ενώ την καλαίσθητη έκδοση συνοδεύει πρόλογος της Ντόρις Λέσσινγκ και επίμετρο.

Αρκετά χρόνια μετά, στα μέσα της δεκαετίας του εβδομήντα, ο J.G. Ballard βρίσκεται σε μια από τις πιο εύφορες περιόδους της συγγραφικής πορείας του. Έχει εκδώσει το Crash (1973) και το The concrete island (1974), κι ακολουθεί το High-Rise (1975), το οποίο μόλις κυκλοφόρησε από τον Κέδρο, σε μετάφραση Αποστόλη Πρίτσα, συμπληρώνοντας ακόμη μια ψηφίδα από το έργο του σημαντικού συγγραφέα στα ελληνικά. Στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε τη ζωή των κατοίκων ενός τεράστιου οικοδομικού συγκροτήματος, στο οποίο η κοινωνική διαστρωμάτωση ακολουθεί το ύψος των ορόφων, κι όπου κυριαρχεί ένας ιδιότυπος νόμος της ζούγκλας. Αναμφίβολα, ένα από τα πλέον εντυπωτικά μυθιστορήματα του Ballard.

Τέλος, από τις πολλές και ποικίλες επανεκδόσεις παλιότερων μυθιστορημάτων, ξεχωρίζει η ξαναδουλεμένη μετάφραση της Αργυρώς Μαντόγλου στη σειρά Aldina του Gutenberg για το Ορλάντο – Μια βιογραφία της Virginia Woolf, το οποίο επιπλέον εμπλούτισε με πολλές και χρήσιμες πληροφορίες στις υποσημειώσεις. Με την ίδια μετάφραση, της Αγορίτσας Μπακοδήμου, αλλά με καινούργιο και πολύ πιο εντυπωτικό εξώφυλλο επανακυκλοφόρησε από τον Κέδρο το αριστουργηματικό Αόρατος άνθρωπος του Ραλφ Έλισον. Το μυθιστόρημα, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1952, όταν ο ρατσισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός των μαύρων ήταν η επικρατούσα πραγματικότητα, τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των Ηνωμένων Πολιτειών και θεωρείται ένα από τα σπουδαία μυθιστορήματα της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας. 

Το πρώτο μυθιστόρημα του αμερικανού George Saunders χάρισε στον καταξιωμένο διηγηματογράφο το βραβείο Booker για το 2017 επιβεβαιώνοντας το σπουδαίο ταλέντο και την ξεχωριστή ματιά του. Το Λήθη και Λίνκολν (μτφρ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης, εκδ. Ίκαρος) είναι ένα μυθιστόρημα που ανανεώνει το είδος, μια και δεν θυμίζει σχεδόν τίποτε απ’ ό,τι έχει προηγηθεί. Αναπτύσσεται μέσα από την αφήγηση πολλαπλών φωνών νεκρών, καθώς η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από το πένθος του Προέδρου Λίνκολν για τον χαμό του παιδιού του. Σπουδαίο βιβλίο, απαιτεί την ενεργή συμμετοχή του αναγνώστη, αλλά τον επιβραβεύει για τον κόπο και την επιμονή του.

Την ίδια χρονιά, το 2016, κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ ένα μυθιστόρημα-ποταμός, το οποίο ο συγγραφέας του, ο Nathan Nill, δούλευε ξανά και ξανά, για χρόνια. Όταν τελικά το βιβλίο με τον παράξενο τίτλο Το Νιξ (μτφρ. Γιάννης Βογιατζής, εκδ. Αλεξάνδρεια) κυκλοφόρησε, η υποδοχή ήταν διθυραμβική. Για ποιο πράγμα μιλάει; Δύσκολο να το χωρέσει κανείς σε λίγες αράδες. Στο κέντρο της ιστορίας, πάντως, βρίσκεται η σχέση μάνας και γιου, με πολλά πολλά άλλα τριγύρω. Το μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα (700 σελίδες, παρακαλώ) μας χτυπάει και πάλι την πόρτα. Θα την ανοίξουμε;

Ο Nathan Nill είναι από την Αϊόβα, όπως και η Marylline Robinson, η σπουδαία αμερικανίδα πεζογράφος και δοκιμιογράφος, η βραβευμένη με Πούλιτζερ και άλλα βραβεία, το πρώτο μυθιστόρημα της οποίας κυκλοφόρησε φέτος και στη χώρα μας. Το Ρουθ (Housekeeping, ο αγγλικός τίτλος), θεωρείται ήδη κλασικό, κι έχει συμπεριληφθεί από πολλούς στα 100 καλύτερα αμερικανικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν ποτέ. Στη γλώσσα μας έχει μεταφερθεί με ευαισθησία από την Κατερίνα Σχινά, ενώ προηγήθηκε πέρσι ένα ακόμη μυθιστόρημά της, μεταγενέστερο, η Λάιλα, από την ίδια μεταφράστρια. Και τα δύο από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, που λογαριάζουν να βγάλουν και τα υπόλοιπα δύο μυθιστορήματα της συγγραφέως σε νέες μεταφράσεις (έχουν ήδη κυκλοφορήσει από άλλον εκδοτικό οίκο).

Ένα ακόμη μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα, Οι διορθώσεις του Τζόναθαν Φράνζεν, κυκλοφόρησε και πάλι φέτος, σε νέα μετάφραση, από τον Γιώργο-Ίκαρο Μπαμπασάκη (εκδ. Ψυχογιός). Πρόκειται για το πλέον επιτυχημένο μυθιστόρημα του Φράνζεν, μάλλον και το καλύτερο, για το οποίο τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας και βρέθηκε στη λίστα για τα Πούλιτζερ, στο μακρινό 2001. Όποιοι δεν το έχουν ανακαλύψει, από την πρώτη έκδοση της Ωκεανίδας, έχουν τώρα την ευκαιρία να το διαβάσουν, βελτιωμένο κατά πολύ.

Παραμένοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες, θα σταθούμε σε δύο ακόμη βιβλία, συλλογές διηγημάτων και τα δύο. Το πρώτο, Η χαρά του πολεμιστή (μτφρ. Γιάννης Παλαβός, Τάσος Αναστασίου, εκδ. Ίκαρος) είναι μια ανθολογία με δέκα από τα καλύτερα διηγήματα ενός από τους κορυφαίους αμερικανούς διηγηματογράφους, του Tobias Wolff, κι είναι πράγματι μια από τις καλύτερες συλλογές με διηγήματα που είδαν το φως φέτος στη χώρα μας. Όχι άμεσα συγκρίσιμη, αλλά εξαιρετική, είναι η συλλογή Άσωτοι (μτφρ. Παναγιώτης Κεχαγιάς, εκδ. Αντίποδες) του πρωτοεμφανιζόμενου Greg Jackson, το πορτρέτο μιας γενιάς σε σύγχυση, που αναζητά νόημα στην παραίσθηση, τον έρωτα, την προσήλωση στον εαυτό και στο χάσιμο στον άλλον. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και διαβαστερά βιβλία της χρονιάς. 

Το πέμπτο βιβλίο της νομπελίστριας Alice Munro που κυκλοφόρησε φέτος στη χώρα μας με τίτλο Μ’ αγαπάει δεν μ’ αγαπάει (μτφρ. Σοφία Σκουλικάρη, εκδ. Μεταίχμιο) περιλαμβάνει ένα από τα γνωστότερα και καλύτερα εκτενή διηγήματά της, το «Πέρασε η αρκούδα το βουνό», διήγημα στο οποίο βασίστηκε και η ταινία Υστερόγραφο μιας σχέσης με την Τζούλι Κρίστι. Οι φίλοι της θα βρουν έναν ακόμη λόγο να την αγαπήσουν, όσοι δεν την γνωρίζουν θα μπορούσαν να ξεκινήσουν τη γνωριμία τους με το στιβαρό και στοχαστικό γράψιμο της Καναδής συγγραφέως από αυτή τη συλλογή.

Στην από εδώ πλευρά του ατλαντικού ξανά, η σπουδαία Ιρλανδή συγγραφέας Edna O'Brien έγραψε πριν από δύο χρόνια, το 2015, στα 85 της χρόνια δηλαδή, ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματά της, εμπνευσμένο από την τραγωδία του Σεράγεβο, απ’ όπου και ο τίτλος Μικρές κόκκινες καρέκλες (μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, εκδ. Κλειδάριθμος). Ένας γοητευτικός άντρας φτάνει σ’ ένα χωριό της Ιρλανδίας και προκαλεί ανακατατάξεις στα ψυχικά φορτία, ειδικά απ’ όταν αποκαλύπτεται ότι ήταν εγκληματίας πολέμου από την πρώην Γιουγκοσλαβία. Στην Ιρλανδία τοποθετεί την ιστορία της το κορίτσι-θαύμα από την Αδελαΐδα της Αυστραλίας, η μόλις 32χρονη σήμερα Hannah Kent, την οποία γνωρίσαμε από το εξαιρετικό μυθιστόρημα Έθιμα Ταφής (εκδ. Ίκαρος). Στο νέο της μυθιστόρημα, Οι καλοί (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Ίκαρος), πρωταγωνιστούν τρεις γυναίκες, που προσπαθούν να βοηθήσουν ένα παιδί, μέσα από τις τελετουργίες και τα έθιμά τους, στην Κομητεία του Κέρι, το 1825. Μια ξεχωριστή συγγραφέας, ένα σπουδαίο ταλέντο, με γραφή βαθιά και επιδραστική.

Σε τελείως άλλο κλίμα, σε αυτό της λογοτεχνίας του φανταστικού, μας μεταφέρει ο Neil Gaiman, καθώς μεταγράφει λογοτεχνικά μεγάλο μέρος από τα σενάρια στα οποία βασίστηκε η τηλεοπτική σειρά Ποτέ και Πουθενά. Το ομότιτλο μυθιστόρημα Ποτέ και πουθενά (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Ίκαρος) μας «κατεβάζει» στα υπόγεια ενός φανταστικού Λονδίνου, με τη φαντασία να έχει το πρώτο χέρι, σε μια πλούσια και οργιαστική εκτενή αφήγηση.

Αυτοβιογραφούμενος και αυστοχαζόμενος, ο Νορβηγός Καρλ Ούβε Κνάουσγκορντ έχει συγγράψει μια εντυπωσιακή σάγκα μερικών χιλιάδων σελίδων, που ειρωνικά τιτλοφορείται Ο αγώνας μου, και που έχει αποκτήσει φανατικό κοινό σε πολλές χώρες, και στη δική μας. Φέτος κυκλοφόρησε το τέταρτο βιβλίο του, Χορεύοντας στο σκοτάδι (μτφρ. Σωτήρης Σουλιώτης, εκδ. Καστανιώτη), στο οποίο ο ήρωας βρίσκεται σε ένα μικρό ψαράδικο χωριό δουλεύοντας ως δάσκαλος, κι ενώ παράλληλα πασχίζει να γράψει τα πρώτα του διηγήματα, η ζωή του στον αρκτικό κύκλο, του αλκοόλ βοηθούντος, παίρνει αναπάντεχη τροπή. Μια άλλη εκτενέστατη αφήγηση, διεθνές μπεστ σέλερ τεράστιας απήχησης, είναι και η «Τετραλογία της Νάπολης» της μυστηριώδους Elena Ferrante. Με την Ιστορία της χαμένης κόρης (μτφρ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Πατάκη) κλείνει ο κύκλος των δύο ηρωίδων από τη Νάπολη, όχι χωρίς ανατροπές και εκπλήξεις.

Παραμένοντας στην Ιταλία, ο Eri de Luca, συγγραφέας και ακτιβιστής, έχει γνωρίσει εσχάτως μεγάλη επιτυχία και στη χώρα μας, κυρίως μέσα από τις εκδόσεις Κέλευθος που με τις επιλογές τους κατάφεραν να συστήσουν καλύτερα αυτό τον ιδιότυπο συγγραφέα που συνδυάζει το βιωματικό στοιχείο με τον φιλοσοφικό στοχασμό. Η μεγάλη του επιτυχία μέχρι σήμερα ήταν αναμφίβολα η νουβέλα Το βάρος της πεταλούδας (μτφρ. Άννα Παπασταύρου, εκδ. Κέλευθος), ενώ εδώ και λίγες μέρες κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του Φύση γυμνή (μτφρ. Άννα Παπασταύρου), όπου και πάλι έρωτας και τέχνη συνυπάρχουν σε ισορροπημένες δόσεις, με μια γραφή που ξεχωρίζει για την απλότητά της και τη σοφία της.

Από την άλλη πλευρά του ατλαντικού, ξανά, αλλά στο νότο, και συγκεκριμένα στην Αργεντινή, οι νεότευκτες ποιοτικές εκδόσεις Angelus Novus ανακάλυψαν ένα ξεχασμένο διαμαντάκι του 1966. Η Μετάφραση (μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος) του Pablo de Santis είναι ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται σε ένα παραθαλάσσιο θέρετρο στη διάρκεια ενός συνεδρίου για τη… μετάφραση, κι ενώ οι διαδοχικοί θάνατοι συνέδρων, παράλληλα με άλλα παράξενα φαινόμενα, δημιουργούν μια αλλόκοτη ατμόσφαιρα, μες στην οποία αναζητούνται οι ένοχοι. Έρωτας και μυστήριο, σε συνδυασμό με ποικίλα λογοτεχνικά παίγνια, σε ένα μυθιστόρημα που τιμήθηκε, στον καιρό του, με το σημαντικό βραβείο Planeta. Παραμένοντας στη νότιο Αμερική, από την Κολομβία μας έρχεται ένα ακόμη συναρπαστικό βιβλίο, πολύ πιο πρόσφατο (2006), μεταξύ ντοκουμέντου και μυθοπλασίας, το Η λήθη που θα γίνουμε του Hector-Abad Faciolince (μτφρ. Τιτίνα Σπερελάκη, εκδ. Πατάκη). Με λυρισμό και ποιητική διάθεση, αλλά και συγκίνηση, έχουμε μια επιτυχημένη απόπειρα ανασύστασης της ζωής του πατέρα του συγγραφέα, ενός γιατρού που στον αγώνα του για τα δικαιώματα έπεσε θύμα της τοπικής μαφίας. 

Η γαλλική λογοτεχνία, μετά από μερικά χρόνια αποδυνάμωσης, φαίνεται να έχει βρει ξανά το σφρίγος της, καθώς απομακρύνεται όλο και περισσότερο από μοντερνιστικές και λογοκεντρικές αναζητήσεις, γίνεται όλο και περισσότερο αφηγηματική, πολιτική, ερευνητική. Οι Έλληνες εκδότες «ψάχνουν» όλο και περισσότερο στους γαλλικούς καταλόγους, με αποτέλεσμα πολύ καλά βιβλία να μεταφράζονται και να προτείνονται στο ελληνικό κοινό, που κι αυτό ξεπερνάει σιγά σιγά τους δισταγμούς του απέναντι στα γαλλόφωνα έργα. Οι εκδόσεις Πόλις, έχοντας σταθερά στραμμένο το βλέμμα στο γαλλικό βιβλίο, εξέδωσαν πρόσφατα το ιδιότυπο μυθιστόρημα Λετισιά ή το τέλος των ανδρών (μτφρ. Χαρά Σκιαδέλη), του πανεπιστημιακού Ivan Jablonka, μια μυθοπλασία-σπουδή πάνω στη βία που υφίστανται οι γυναίκες, χωρίς να εξωραΐζει τον θύτη, προσφέροντας ένα θαυμάσιο πορτρέτο μιας ιδιαίτερης λογοτεχνικής ηρωίδας. Σε εντελώς άλλο ύφος, στήνοντας μια εξωφρενική ιστορία κατασκοπίας στη Βόρειο Κορέα, ο σπουδαίος στυλίστας Jean Echenoz επιστρέφει με την Ειδική απεσταλμένη (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος), ένα μυθιστόρημα που συνδυάζει μυστήριο, κατασκοπία και τη γνώριμη παρισινή μελαγχολία του συγγραφέα.

Ο σημαντικός ρωσικής καταγωγής Γάλλος συγγραφέας Andrei Makine δεν έχει βρει ακόμη το κοινό που του αναλογεί στη χώρα μας, ίσως κι επειδή είχε εκδοτικά «διασπαρεί» σε πολλούς οίκους. Οι εκδόσεις Utopia, που έχουν τον τελευταίο καιρό, παράλληλα με το ποιοτικό επιστημονικό βιβλίο, κάνει μια εντυπωσιακή είσοδο στη μεταφρασμένη λογοτεχνία, προτείνουν το μυθιστόρημα Το αρχιπέλαγος μιας άλλης ζωής (μτφρ. Γιάννης Στρίγκος), ένα περιπετειώδες αφήγημα στα δύσβατα δάση της Σιβηρίας, μια καταδίωξη μέχρι θανάτου γεμάτη εκπλήξεις. Από τις ίδιες εκδόσεις, κυκλοφόρησε την άνοιξη ένα επίσης συναρπαστικό ανάγνωσμα, που μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο από τον Ρομάν Πολάνσκι, το μυθιστόρημα Μια αληθινή ιστορία της Delphine De Vigan (μτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη), ένα συναρπαστικό θρίλερ πάνω στα όρια των σχέσεων, στη ρευστότητα των ταυτοτήτων, που έκανε τρομακτική επιτυχία στη Γαλλία, αλλά εδώ πέρασε, σχεδόν, απαρατήρητο. Τσεκάρετέ το!

Παραμένοντας στη Γαλλία, τον Emmanuel Carrère μας τον έχουν συστήσει εδώ και χρόνια οι καλές Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, με κορυφαίο ίσως βιβλίο του το Ο εχθρός, πριν από αρκετά χρόνια. Τώρα, μας συστήνουν ένα ιδιαίτερο βιβλίο, που έχει προκαλέσει αντιφατικά σχόλια, αν και στη Γαλλία τιμήθηκε με το έγκυρο βραβείο Renaudot. Πρόκειται για τη μυθιστορηματική βιογραφία ενός αμφιλεγόμενου προσώπου, το λιγότερο που μπορείς να πεις για τον Eduard Limonov, αντίπαλο του Πούτιν αρχικά, ένθερμο υποστηρικτή του στη συνέχεια, μορφή αντιφατική και σκοτεινή. Ο ίδιος ο συγγραφέας, πάντως, το τοποθετεί ως εξής: «Ο Λιμόνοφ δεν είναι μυθιστορηματικός χαρακτήρας. Υπάρχει. Γνωριζόμαστε. Υπήρξε αλήτης στην Ουκρανία, είδωλο του σοβιετικού αντεργκράουντ, άστεγος και μετά θαλαμηπόλος ενός δισεκατομμυριούχου στο Μανχάταν, μοδάτος συγγραφέας στο Παρίσι, στρατιώτης χαμένος στα Βαλκάνια και τώρα, στο απέραντο μπουρδέλο του μετακομμουνισμού, γηραιός χαρισματικός ηγέτης ενός κόμματος νεαρών ντεσπεράντο. Ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του σαν ήρωα, άλλοι μπορεί να τον θεωρούν αγύρτη: επ’ αυτού, επιφυλάσσομαι». Μένει να δούμε πώς οι Έλληνες αναγνώστες θα υποδεχτούν λοιπόν τον κατά Carrère Λιμόνοφ (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου).

Επίσης, με το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα Κόκκινοι (μτφρ. Κώστας Κατσουλάρης, εκδ. Στερέωμα) γνώρισε το ελληνικό κοινό τον γερμανικής καταγωγής Γάλλο συγγραφέα Carl Aderhold, γιο γνωστού ηθοποιού και ένθερμου μέλους του Κομμουνιστικού Κόμματος, σε ένα μυθιστόρημα που μέσα από την οικογενειακή ιστορία του ήρωα αναπαριστάται η Γαλλία από το πενήντα μέχρι την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων.

Από τη γειτονική Γερμανία, και μάλιστα από την πρώην ανατολική, κατάγεται η πολύ καλή συγγραφέας Τζέννυ Έρπενμπεκ, που φέτος μας συστήθηκε με το περίτεχνο μυθιστόρημα Η συντέλεια του κόσμου (μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδ. Καστανιώτη), με την ηρωίδα του να διασχίζει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, από τη Γαλικία λίγο μετά το 1900 μέχρι το Βερολίνο της επανενωμένης Γερμανίας. Από τη γειτονική Αυστρία, από εκδόσεις Utopia και πάλι, μας έρχεται ένα ευσύνοπτο μυθιστόρημα, του συγγραφέα και σεναριογράφου Robert Seethaler, με τίτλο Μια ολόκληρη ζωή (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης). Η ιστορία διαδραματίζεται σε ένα μικρό χωριό των αυστριακών Άλπεων όπου τόσο οι τεχνολογικές αλλαγές όσο και ο μαζικός τουρισμός επηρεάζουν τη ζωή των κατοίκων. Πυκνογραμμένο και λυρικό, το μυθιστόρημα του Robert Seethaler ήταν υποψήφιο για το έγκυρο βραβείο Man Booker International για το 2016 και έχει πουλήσει σχεδόν ένα εκατομμύριο αντίτυπα στην Γερμανία και στην Αυστρία.

Τέλος, Χρονικό ενός τελευταίου καλοκαιριού (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Κριτική) τιτλοφορείται το συναρπαστικό μυθιστόρημα της Αιγύπτιας Yasmine El Rashidi, που διηγείται την πορεία μιας γενιάς που μεγάλωσε στην Αίγυπτο των αποσιωπήσεων και των απαγορεύσεων ενώ παράλληλα αποτυπώνει το πρόσφατο ταραγμένο πολιτικό σκηνικό της χώρας. Η El Rashidi συνεργάζεται με μεγάλες αμερικανικές εφημερίδες, ενώ το έργο της έχει γίνει δεκτό με διθυραμβικές κριτικές από τον αμερικανικό τύπο. 

ΔΟΚΙΜΙΑ & ΜΕΛΕΤΕΣ 

Τα ΒΙΒΛΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, καθώς και τα βιβλία για την επιστήμη της Ιστορίας (παραδειγματικό του είδους το πρόσφατο Η ιστορία είναι μια σύγχρονη λογοτεχνία, από τις εκδόσεις Πόλις), εξακολουθούν να εμφανίζονται με μεγάλη ένταση στο εκδοτικό τοπίο, με έμφαση έως πρόσφατα είτε στον ελληνικό Εμφύλιο είτε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τη φετινή εκδοτική παραγωγή ξεχωρίζει το εμβληματικό Σκέψεις για τον εικοστό αιώνα (μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια), μια συζήτηση του σημαντικού ιστορικού Tony Judt με τον μαθητή και συνάδελφό του Timothy Snyder, γύρω από τα σημαντικότερα ζητήματα του αιώνα που πέρασε. Από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι τον Ομπάμα και τον πόλεμο στο Ιράκ, οι δυο στοχαστές συζητούν μερικά από τα πιο κομβικά ζητήματα της εποχής μας, με ευρυμάθεια και ρωμαλέο πνεύμα.

Σε μια από τις εμβληματικότερες «στιγμές» της ιστορίας του εικοστού αιώνα εστιάζει ο Robert Service με το βιβλίο του Ρωσική Επανάσταση, 1900-1927 (μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, εκδ. Οκτώ). Όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, ο Service απλώνει την έρευνά του σε κάτι λιγότερο από τρεις δεκαετίες, προκειμένου να κατανοήσει το φαινόμενο σε όλη του την συνθετότητα, έξω από δογματισμούς και απλοϊκές προσεγγίσεις. Σε παρόμοιο πνεύμα συνθετικής προσέγγισης ο σπουδαίος ιστορικός Steven Runciman στο γραμμένο το 1933 κλασικό πλέον βιβλίο του Βυζαντινός Πολιτισμός (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μεταίχμιο) μελετά χίλια χρόνια ιστορίας, από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, κάπου τον 4ο μ.Χ. αιώνα, έως την πτώση της πόλης το 1453. Ο Runciman όχι μόνο αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα του Βυζαντίου αλλά και τα επιτεύγματά του σε ποικίλους τομείς.

Στα καθ’ ημάς, ο ιστορικός Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, έπειτα από το δημοφιλές 1915, Ο εθνικός διχασμός (εκδ. Πατάκη), καταπιάνεται με μια άλλη κρίσιμη περίοδο για τον διχασμό της ελληνικής κοινωνίας, αυτή των χρόνων μετά τη μικρασιατική καταστροφή, και την καταδίκη και εκτέλεση των έξι. Έτσι, το Μετά το 1922 – Η παράταση του διχασμού (εκδ. Πατάκης), είναι η συνέχεια του προαναφερθέντος βιβλίου, με χρονικό ορίζοντα την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, το 1940, όπου και διαφαίνεται για μια στιγμή ότι το διχαστικό κλίμα που προηγήθηκε θα μπορούσε, απέναντι στον κοινό εχθρό, να αντιστραφεί.

Ένα πολύ σημαντικό πόνημα, που μπορεί να χρησιμεύσει ως πηγή για περαιτέρω έρευνα, είναι το βιβλίο Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης – Μαρτυρίες μη θεσσαλονικέων 50 μ.Χ.-1912, των Γιάννη Μέγα και Τζέκυ Μπενμαγιόρ (εκδ. University Studio Press). Περιλαμβάνει μαρτυρίες επισκεπτών της πόλης από τα χρόνια του Μεγάλου Παύλου έως την Απελευθέρωση της πόλης το 1912, πιστοποιώντας έτσι και σε βάθος χρόνου πόσο σημαντική εβραϊκή κοινότητα υπήρξε στη Θεσσαλονίκη μέχρι και τον εκτοπισμό και την εξόντωσή της, σχεδόν στο σύνολό της, στα χρόνια της Κατοχής. Ένα ακόμη έργο που έρχεται να προστεθεί στην μεγάλη κινητικότητα που υπάρχει στο πεδίο της ιστορικής έρευνας, αλλά και της καλλιτεχνικής αναπαράστασης (μυθιστορήματα, ταινίες, θεατρικά), για το συγκεκριμένο ιστορικό συμβάν, μετά από αποσιώπηση δεκαετιών.

Μετά την Ιστορία, τα ΔΟΚΙΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ παραμένουν σημαντικό πεδίο εκδοτικού ενδιαφέροντος, όπως αυτό αναζωπυρώθηκε τα τελευταία χρόνια λόγω της κρίσης. Και παρότι η σχετική θεματική δείχνει να έχει κάπως κορεστεί, σημαντικά σχετικά βιβλία κυκλοφόρησαν και φέτος. Ένα από τα πιο εμβληματικά, και ίσως πάλι επίκαιρο λόγω των πολιτικών εξελίξεων στη χώρα μας, είναι το Αριστερή μελαγχολία – Η δύναμη μιας κρυφής παράδοσης (μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου) του Enzo Traverso. Από τον Μπλανκί μέχρι τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, κι από εκεί στη Λουίζ Μισέλ και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, μια «δέσμη» χαμένων επαναστάσεων κληροδοτείται εν είδει συλλογικής μνήμης από τη μια γενιά στην άλλα, συνθέτοντας μια ζωντανή παράδοση. Εξίσου εμβληματικό, από την αντίπερα όχθη της Ιστορίας, εκεί όπου μια μορφή κομμουνιστικής αριστεράς κατέλαβε την εξουσία, είναι το βιβλίο Αιχμάλωτη σκέψη (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Παπαδόπουλος) του Πολωνού Czeslaw Milosz. Μια από τις οξυδερκέστερες αναλύσεις του Ολοκληρωτισμού, μέσα από τις ιδιαιτερότητες του σταλινισμού, με ιδιαίτερη εστίαση στη στάση των διανοούμενων σε αυτά τα καθεστώτα. Τέλος, εξαιρετικά σύγχρονο τόσο ως θέμα όσο και ως πραγμάτευση, είναι το συλλογικό έργο των Ετιέν Μπαλιμπάρ και Ιμανουέλ Βαλερστάιν Φυλή, έθνος, τάξη – Οι διφορούμενες ταυτότητες (μτφρ. Άγγελος Ελεφάντης, εκδ. Νήσος) που αποτελεί επανέκδοση, με νέα επιμέλεια, παλιότερης έκδοσης του Πολίτη (1991). Μια σημαντική προσπάθεια αποσαφήνισης της ταυτότητας του σύγχρονου ρατσισμού, πριν ακόμη τον δούμε να αναδίνεται με νέα ορμή τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας όσο και παντού στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Τέλος, ευρυγώνια επισκόπηση της κριτικής σκέψης, της σκέψης που αντιτίθεται στην άναρχη παγκοσμιοποίηση και στον νεοφιλελευθερισμό εν γένει, μας δίνει ο Razmig Keucheayan στο βιβλίο Αριστερό ημισφαίριο – Μια χαρτογραφία της νέας κριτικής σκέψης (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Angelus Novus). Ενδεικτικά, γίνονται αναφορές στους Τόνι Νέγκρι, Γιούργκεν Χάμπερμας, Τζόρτζιο Αγκάμπεν, Τζούντιθ Μπάτλερ, Ζακ Ρανσιέρ, Αλέν Μπαντιού, Φρέντρικ Τζέιμσον, Έντουαρντ Σαΐντ, Σλαβόι Ζίζεκ. Ένα πολύμορφο και πολυπρισματικό βιβλίο, αληθινό πανόραμα της κριτικής σκέψης του καιρού μας.

Πολλά και σημαντικά ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ εκδόθηκαν και φέτος, τα περισσότερα και τα αρτιότερα από τις πάντα ποιοτικές και φροντισμένες Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ξεκινώντας από το πρώτο, το εμβληματικό και πολυσυζητημένο Ο Ραμπελαί κι ο κόσμος του – Για τη λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης (μτφρ. Γιώργος Πινάκουλας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) του Μιχαήλ Μπαχτίν, που έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό, καθώς πρόκειται για ένα από τις δυο γνωστότερες μελέτες ενός από τους πιο επιδραστικούς θεωρητικούς της λογοτεχνίας και του πολιτισμού των τελευταίων 40 χρόνων.

Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, είχαμε μες στη χρονιά το φιλόδοξο έργο του Δημήτρη Τζιόβα Η πολιτισμική ποιητική της ελληνικής πεζογραφίας – από την ερμηνεία στην ηθική, μελέτη που διατρέχει αιώνες ελληνικής πεζογραφίας, αποβλέποντας στην ένταξή της μέσα στα ευρύτερα πολιτισμικά συμφραζόμενα. Επίσης από τις ΠΕΚ, κυκλοφόρησε πρόσφατα η ενδελεχής μελέτη της Ελένης Πολίτου-Μαρμαρινού Ο Πύργος και το Γιοφύρι - Μελετήματα για τον Κωστή Παλαμά, ένα σημαντικό εγχείρημα επανεξέτασης της σημασίας του πολύμορφου έργου του Παλαμά στο πλαίσιο της ιστορίας της νεοελληνικής γραμματείας.

Με έναν άλλον σπουδαίο των ελληνικών γραμμάτων, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, καταπιάνεται ο Λάκης Προγκίδης στο δοκίμιό του Υπό την Παπαδιαμαντικήν δρυν (εκδ. Εστία), όπου μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων διηγημάτων του σκιαθίτη, οδηγείται σε συμπεράσματα ερεθιστικά όσο και αμφιλεγόμενα. Ένα παθιασμένο βιβλίο που, σε κάθε περίπτωση, αξίζει να διαβαστεί, έστω και για να διαφωνήσει κανείς με ορισμένες μονομερείς τοποθετήσεις του συγγραφέα του. Σε άλλο ύφος, ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή κριτικούς, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος συγκεντρώνει στον τόμο Κριτική της Κριτικής (εκδ. Gutenberg) μια σειρά από κείμενα που διακρίνονται για το ουσιαστικά φιλελεύθερο και ανανεωτικό πνεύμα τους, μια και ο ρόλος της κριτικής, όπως τον αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας, δεν είναι παρά να «συνδέει τη λογοτεχνία-τέχνη με την αυτογνωσία και την ευαισθησία μιας κοινότητας». Η Κατερίνα Σχινά συγκέντρωσε, ανθολόγησε και οργάνωσε στον τόμο Μυστικά του συρταριού – Η τέχνη και οι τεχνίτες της ημερολογιακής γραφής (εκδ. Πατάκη) ημερολογιακές εγγραφές από εκατόν τριάντα συγγραφείς, εικαστικούς, μουσικούς, στοχαστές αλλά και καθημερινούς ανθρώπους. Η οργάνωση του υλικού έγινε με θεματικούς άξονες, που βοηθούν να γίνει άμεσα αντιληπτός ο σκοπός αυτής της ανθολογίας, που δεν είναι άλλος από «την παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο συνδιαλεγόταν κανείς με τους καημούς και τα φαντάσματά του», όπως σημειώνει η Κατερίνα Σχινά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκτενής εισαγωγή της ανθολόγου.

ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΘΡΗΣΚΕΙΑ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Με μια μνημειώδη έκδοση, εξαιρετικής ποιότητας από κάθε άποψη, οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης μας πρόσφεραν ένα από τα σπουδαιότερα έργα αυτής της σημαντικής μορφής της νεωτερικότητας, του Κάρολου Δαρβίνου. Ο τόμος Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και στα ζώα (μτφρ. Κατερίνα Λιγκοβάνλη) περιλαμβάνει όχι μόνο όλες τις σημειώσεις και διορθώσεις που ο Δαρβίνος επιθυμούσε να προσθέσει, αλλά επιπλέον σχόλια του Paul Ekman για σύγχρονες ερευνητικές εξελίξεις, καθώς και πλήρη εξιστόρηση των περιπετειών που γνώρισε η δαρβινική θεωρία περί συγκινήσεων μέσα σε ενάμιση σχεδόν αιώνα από την έκδοσή της. 

Με ένα σημαντικό κείμενο της παγκόσμιας θρησκευτικής γραμματείας, αγνώστου πατρός και μεγάλης αισθητικής και φιλοσοφικής αξίας, έκανε το δεύτερο βήμα του ο νεότευκτος εκδοτικός οίκος Το Δώμα, του Θάνου Σαμαρτζή και της Μαριλένας Καραμολέγκου. Ο Εκκλησιαστής (μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής) γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα τον 3ο αιώνα π.Χ. και περιλαμβάνεται στην εβραϊκή Βίβλο και τη χριστιανική Παλαιά Διαθήκη, κι εκτός από ένα σκοτεινό κείμενο, περιγράφεται και σαν ένας φιλοσοφικός ύμνος στην χαρά.

Σπανίζουν τα κείμενα γραμμένα από ανθρώπους της εκκλησίας που να προσφέρονται προς ανάγνωση ακόμη κι από όσους δεν ανήκουν, με την αυστηρή έννοια, στους κόλπους της ή ακόμη κι από ανθρώπους που δεν ασπάζονται κάποιο δόγμα αλλά ενδιαφέρονται για τον ρόλο της εκκλησίας και της θρησκείας στην κοινωνία. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει ο π. Ευάγγελος Γκανάς, όπως διαφαίνεται από το βιβλίο του Ο λύχνος πάνω στη λυχνία – Η Εκκλησία ως εναλλακτική πόλις (εκδ. Πόλις). Ο θεολόγος προσπαθεί να αναδείξει το ρόλο της εκκλησίας, κυρίως, ως κοινότητα μαρτυρίας, η οποία μαρτυρεί μιαν άλλη αλήθεια.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Με ένα κείμενο γραμμένο το 1928, ερχόμαστε σε επαφή με τη σκέψη και τους προβληματισμούς του διάσημου πολωνοεβραίου παιδαγωγού Janus Korczak μέσα από το βιβλίο του Το δικαίωμα του παιδιού στο σεβασμό (μτφρ. Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, εκδ. Μεταίχμιο). Η έκδοση συμπληρώνεται από φωτογραφικά ντοκουμέντα της εποχής, καθώς και από εκτενή αναφορά στη ζωή και στο έργο του Γιάνους Κόρτσακ, ενός μοναδικού ανθρώπου που έμεινε πιστός στις αρχές του μέχρι το τραγικό τέλος του στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα.

Στην ίδια κατεύθυνση, αλλά επικεντρωμένος στα προβλήματα του ελληνικού σχολείου, επιχειρηματολογεί ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο βιβλίο με συλλογή από άρθρα του Για το Σχολείο (εκδ. Πόλις). Ο Ζουμπουλάκης, που υπήρξε για χρόνια διευθυντής λυκείου και γενικότερα φιλόλογος στη μέση εκπαίδευση, γνωρίζει καλά το αντικείμενό του και διαπνέεται από μια φιλοσοφία που ενώ σέβεται τον μαθητή πάνω απ’ όλα τοποθετεί το σχολείο ως χώρο μετάδοσης της γνώσης, όπου ο δάσκαλος διδάσκει πραγματικές γνώσεις κι όχι απλές δεξιότητες. Ένα βιβλίο που κάθε εκπαιδευτικός θα έπρεπε να διαβάσει, αν όχι και κάθε γονιός, αλλά και γενικότερα ο πολίτης που με κάθε ευκαιρία αναφωνεί το κοινότοπο «όλα είναι θέμα παιδείας».

Το τελευταίο έργο του Καρτέσιου (René Descartes) Τα πάθη της ψυχής επανεκδίδεται είκοσι χρόνια μετά από την πρώτη του έκδοση από τις εκδόσεις Κριτική, στην ίδια μετάφραση, του Γιάννη Πρελορέντζου, με πρόλογο του ιδίου. Η φροντισμένη έκδοση περιλαμβάνει και επίμετρο του Jean-Luc Marion.

Από το πεδίο της Ψυχανάλυσης, ο Ιταλός Massimo Recalcati, μετά από το βιβλίο του για τον πατέρα, Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου (εκδ. Κέλευθος), επανέρχεται με τη μελέτη Τα χέρια της μητέρας – Επιθυμία, φαντασιώσεις και κληρονομιά της μητέρας (μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδ. Κέλευθος), εξετάζοντας τη σχέση παιδιού μητέρας μέσα από πλήθος πολιτισμικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών, αλλά και έργων τέχνης ή λογοτεχνικών έργων. Χωρίς να γίνεται κουραστικός ή υπερβολικά θεωρητικός, η σκέψη του έχει πρωτοτυπία και βάθος.

Τέλος, μεταξύ κοινωνικής ανθρωπολογίας και λαογραφίας, κινείται η εξαιρετικά πλούσια μελέτη του καθηγητή Ευάγγελου Αυδίκου Εορταί και πανηγύρεις – Σύνορα, λαϊκά δρώμενα και τελετές (εκδ. Επίκεντρο), στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η μελέτη και ανάλυση των τελετουργιών σε συγκεκριμένες περιοχές της ελληνικής επαρχίας. Βιβλίο πρωτότυπο και καλά τεκμηριωμένο, καταφέρνει να απευθυνθεί και σε ένα κοινό πέρα του πανεπιστημίου, αγγίζοντας πολλά θέματα ευρέως ενδιαφέροντος.