Από σκοτάδι σε σκοτάδι

Η διεισδυτικότητα των παρατηρήσεων για την κατάστασή του, για τους άλλους, για τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής, αλλά κυρίως, η ειλικρίνεια και ο αμείλικτος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τον εαυτό του, αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία ξεδιπλώνεται η σκέψη του.

Η υπόθεση είναι φαινομενικά απλή: ο γιατρός Τύκο Γκάμπριελ Γκλας, τριάντα ετών, σκέφτεται να δολοφονήσει τον Πάστορα Γκρεγκόριους, ο οποίος είναι παντρεμένος με την πολύ μικρότερή του και όμορφη Χέλγκα. Αρχικά, η ιδέα του φόνου τροφοδοτείται από την αποκρουστική φυσιογνωμία του Πάστορα, την απέχθεια που νιώθει η ίδια η γυναίκα του Χέλγκα (απέχθεια την οποία εκμυστηρεύεται στον Γκλας, ζητώντας τη βοήθειά του ως γιατρού) και τον έρωτα του Γκλας για τη Χέλγκα. Ωστόσο, στη βάση αυτής της τριγωνικής σχέσης, ο Σέντερμπεργκ καταφέρνει να δομήσει έναν αφηγηματικό χώρο ο οποίος εμπλουτίζεται διαρκώς από οπτικές γωνίες, ενδεχόμενα και επιμέρους πτυχές. Αυτό το «σύντομο noir μυθιστόρημα», όπως το χαρακτηρίζει εύστοχα η μεταφράστρια στο επίμετρό της, επιτυγχάνει παράλληλα την πραγμάτευση κεντρικών ερωτημάτων της ανθρώπινης ζωής, χωρίς ίχνος διδακτισμού ή ηθικολογίας. Όλα αυτά, αποκτούν την υπόστασή τους στο πλαίσιο των ημερολογιακών καταγραφών του Γκλας που ξεκινούν στις 12 Ιουνίου (κάποιου έτους) και ολοκληρώνονται στις 20 Σεπτεμβρίου (του ίδιου έτους).

Μέσα από αυτές τις καταγραφές, γίνεται γρήγορα αντιληπτό ότι ο Γκλας είναι μια ασυνήθιστη περίπτωση ανθρώπου. Η διεισδυτικότητα των παρατηρήσεων για την κατάστασή του, για τους άλλους, για τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής, αλλά κυρίως, η ειλικρίνεια και ο αμείλικτος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τον εαυτό του, αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία ξεδιπλώνεται η σκέψη του. Σε αυτό το στοιχείο, μπορεί να εντοπιστεί και το στοχαστικό βάθος της αφήγησης, το οποίο δομείται σταδιακά μέσα από τις σκέψεις του Γκλας πάνω στη σκέψη του. Ήδη, στην πρώτη του εκτεταμένη καταγραφή, ο Γκλας φροντίζει να ορίσει το περίγραμμα ενός πλαισίου προσέγγισης της σκέψης του: η σκέψη είναι μια κίνηση («η σκέψη μου κινείται μόνη της»), η αποτύπωση της σκέψης δεν έχει τον χαρακτήρα εξομολόγησης («τα όσα γράφω σε αυτό το χαρτί δεν είναι κάποιου είδους εξομολόγηση»), η σκέψη δεν αποσκοπεί στη συνειδητή εξαπάτηση («ψέματα πάντως δεν λέω»). Σε μία από τις επόμενες καταγραφές, ορίζει επίσης, ένα φίλτρο καταχώρησης των σκέψεών του: «Δεν καταγράφω όλες μου τις σκέψεις. Όταν μία σκέψη μού έρχεται για πρώτη φορά, σπάνια τη γράφω. Περιμένω να δω αν θα ξαναπαρουσιαστεί». Αργότερα, θα δούμε τον Γκλας να αναζητά το ίχνος της σκέψης του, σε παλαιότερες αποφάσεις: «Ποια σκέψη να είχα άραγε πιο έντονη στο μυαλό μου όταν έφτιαχνα αυτά τα μικρά μαύρα χάπια;».

Τίποτα δεν έχει ειπωθεί στην τύχη, δεν υπάρχει ούτε μία λέξη που να είναι περιττή. Όλα συμμετέχουν, το κάθε στοιχείο είναι αντικατοπτρισμός ή προάγγελος ενός άλλου, με τρόπους που οδηγούν διαρκώς στην αναθεώρηση των προσδοκιών που ο ίδιος ο Σέντερμπεργκ δημιουργεί στον αναγνώστη.

Στο στοχαστικό βάθος της αφήγησης συμβάλλει επίσης η ανάλυση εννοιών και φράσεων που είτε αποτελούν κυρίαρχες νοηματοδοτήσεις της εποχής είτε διατυπώσεις του ίδιου του Γκλας: «Ο σεβασμός για την ανθρώπινη ζωή – αυτές οι λέξεις που ξεστομίζω δεν είναι τίποτα άλλο από καθαρή υποκρισία, και στην πραγματικότητα δεν σημαίνουν τίποτα για όποιον τις επεξεργαστεί, έστω και για μία και μοναδική φορά, μέσα στο μυαλό του». Είναι χαρακτηριστικό της συνοχής που διέπει το μυθιστόρημα, ότι σε αυτή την παθολογία στη χρήση και ερμηνεία των λέξεων, αποδίδεται η δυστυχία της νεαρής Χέλγκα μέσα από την απόφασή της να παντρευτεί τον πάστορα Γκρεγκόριους: «…την πόθησε [ο πάστορας] με ‘δόξα και τιμή’ όπως το λένε στην περίεργη διάλεκτο της θρησκείας, και αυτή [η Χέλγκα] συναίνεσε χωρίς να έχει επίγνωση και χωρίς να καταλαβαίνει τι συμβαίνει, όντας σε κατάσταση σύγχυσης εξαιτίας της περίεργα διαστρεβλωμένης χρήσης των λέξεων που χρησιμοποιήθηκαν στην ανατροφή της».

Αυτές οι σκέψεις του Γκλας, συνυπάρχουν με περιγραφές και στοιχεία που εξελίσσουν την πλοκή. Η οικονομία και οι αναλογίες που διέπουν την αφήγηση του Σέντεμπεργκ είναι αξιοσημείωτες. Σχετικά γρήγορα, ο υποψιασμένος αναγνώστης θα συνειδητοποιήσει ότι τίποτα δεν έχει ειπωθεί στην τύχη, ότι δεν υπάρχει ούτε μία λέξη που να είναι περιττή. Όλα συμμετέχουν, το κάθε στοιχείο είναι αντικατοπτρισμός ή προάγγελος ενός άλλου, με τρόπους που οδηγούν διαρκώς στην αναθεώρηση των προσδοκιών που ο ίδιος ο Σέντερμπεργκ δημιουργεί στον αναγνώστη. Για παράδειγμα, ένα πλέγμα προσδοκιών δημιουργείται μέσα από τα όνειρα που καταγράφει ο Γκλας και κυρίως αυτά που σχετίζονται με τη δολοφονία του Πάστορα. Είναι χαρακτηριστικός επίσης ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται καταστάσεις, οι οποίες δεν φαίνονται να έχουν εκ πρώτης όψεως μία σχέση με το βασικό σχήμα της πλοκής. Για παράδειγμα, η απέχθεια την οποία αισθάνεται ο Γκλας για ένα άρρωστο παιδί, καρπό μίας δυστυχισμένης σχέσης και αθέλητης εγκυμοσύνης, ενσωματώνεται μέσα στο βασικό σχήμα της πλοκής, όταν σε μεταγενέστερη καταγραφή του ο Γκλας, αναλογίζεται το ενδεχόμενο να μείνει η Χέλγκα έγκυος από τον Πάστορα.

Η σκέψη του Γκλας είναι μία κίνηση. Αυτή η κίνηση συγκροτεί έναν χώρο που διαρκώς διευρύνεται. Μία κίνηση που ενεργοποιείται από αναμνήσεις, πρόσωπα του παρελθόντος, υλικά ίχνη (όπως για παράδειγμα, αποκόμματα εφημερίδων που είχε κρατημένα σε ένα συρτάρι), εικόνες της φύσης, το φεγγάρι. Ενδεικτικά εδώ, είναι σπάνιας υφής η απλότητα με την οποία αποδίδεται η διεύρυνση του χώρου τον οποίο έχει συγκροτήσει η σκέψη του Γκλας, αναφερόμενος στο φεγγάρι: «Ήταν απλώς μεγάλο και αστραφτερό. Ήταν μέρος του παραθύρου και το παράθυρο ήταν μέρος του δωματίου. Το φεγγάρι ζούσε στο σπίτι μας». Ο Γκλας, αναλύοντας αυτές τις μετατοπίσεις, το πλέγμα σχέσεων που ορίζει τον υπαρξιακό του χώρο (εμφανώς είναι ο Σέντερμπεργκ επηρεασμένος από υφιστάμενες για την εποχή του avant la lettre υπαρξιακές θεωρήσεις και πρόδρομος, σύγχρονών του), αναθεωρεί, εξετάζει, προσπαθεί να καταλάβει (και μαζί του ο αναγνώστης), ποιος μπορεί να είναι ο προορισμός του στη ζωή, ποιο είναι το νόημα αυτής της ζωής. Με γενναιότητα, αποδέχεται ότι οι απαντήσεις σε όλα αυτά, πρέπει να έχουν ως αναφορά τον ίδιο, αυτό που είναι ο ίδιος: «Δεν μου αρέσει ιδιαίτερα το πώς είμαι, ούτε το περίβλημα ούτε το από μέσα. Όμως δεν θα ήθελα να είμαι κάποιος άλλος». Αλλά ακόμα πιο σημαντικός, ίσως, είναι ο όρος που θέτει στον εαυτό του, ένας όρος που βάλλει ευθέως ενάντια στον ιδεαλισμό και τη μεταφυσική, το ξεχείλισμα των οποίων εκδηλώνεται μέσα από τον μηδενισμό, τον κυνισμό, την απάθεια: «Θα δεις τον κόσμο σου από τη δική σου οπτική γωνία και όχι από κάποιο σημείο του διαστήματος. Θα τον μετρήσεις ταπεινά με το δικό σου μέτρο, σύμφωνα με τη δική σου θέση και τους δικούς σου όρους, τη θέση και τους όρους του ανθρώπου που εδώ κατοικεί. Τότε η γη είναι αρκετά μεγάλη και η ζωή είναι σημαντική. Και η νύχτα είναι ατελείωτη και βαθιά».

O Γκλας δομεί εικονικούς κόσμους, εναλλακτικές οπτικές που αντλούν από την επαφή του με την τέχνη, αντίδοτο στη μοναχικότητά του, τη δυστυχία του, την κοινοτοπία, την ανία της πραγματικότητας.

Στην αγωνία της πλοκής και της εξέλιξης, συμμετέχει και το ενδεχόμενο της αυτοκτονίας του Γκλας, το οποίο ο Σέντερμπεργκ, επαναφέρει διαρκώς και αφήνει ανοιχτό μέχρι το τέλος. Ταυτόχρονα όμως, και σε αυτό το στοιχείο μπορεί να εντοπίσει κάποιος μία από τις βασικές εντάσεις που διαπερνούν το έργο, ο Γκλας δομεί εικονικούς κόσμους, εναλλακτικές οπτικές που αντλούν από την επαφή του με την τέχνη, αντίδοτο στη μοναχικότητά του, τη δυστυχία του, την κοινοτοπία, την ανία της πραγματικότητας: «Η τέχνη με έκανε να θέλω να περπατώ στα ανθισμένα λιβάδια της αρχαίας Φλωρεντίας, να πηγαινοέρχομαι στις θάλασσες του Ομήρου και να γονατίζω στα ιερά άλση του Μπέκλιν. Αχ, τι θα έβλεπαν τα δικά μου φτωχά μάτια αν κοίταζαν μόνα τους τον κόσμο, χωρίς όλους αυτούς τους εκατοντάδες ή και χιλιάδες δασκάλους και φίλους που έχουν γράψει ποιήματα, έχουν σκεφτεί για λογαριασμό όλων των υπολοίπων;».

Η καταγραφή με ημερομηνία καταχώρησης «24 Ιουλίου», αφορά τη συνάντηση και συζήτηση του Γκλας με δύο γνωστούς του, τον Μπιρκ και τον Μαρκέλ. Στις έντεκα περίπου σελίδες αυτής της καταχώρησης, η διαδοχική αλλαγή οπτικών γωνιών είναι τουλάχιστον εντυπωσιακή: εκτός από τη θεώρηση των γεγονότων μέσα από την άμεση οπτική των Γκλας, Μπιρκ και Μαρκέλ, υπάρχουν και μία σειρά από επιμέρους προοπτικές: το φως (που αλλάζει ανάλογα αν είμαστε στο θερινό ηλιοστάσιο ή όχι), ο ουρανός (που αλλάζει ανάλογα αν είμαστε στην εξοχή ή στην πόλη), τα αστέρια (τι σήμαιναν για εμάς όταν ήμασταν παιδιά και τι σημαίνουν τώρα), ο έλεγχος της σκέψης των πραγμάτων μέσα από την αντιπαραβολή της με την αστρική κλίμακα, η θεώρηση των πραγμάτων μέσα από το πρίσμα της αιωνιότητας (sub specie aeternitatis), η θεώρηση της ύπαρξης μέσα από την ύπαρξη (ή όχι) του Θεού, η θεώρηση της ύπαρξης μέσα από το αναπόφευκτο γεγονός του θανάτου, η θεώρηση της μοίρας του ατόμου με βάση την οικονομική του κατάσταση, η θεώρηση της ζωής μέσα από τον πρίσμα (παραθέτω τα πιο εμφανή) της ευχαρίστησης, της ευτυχίας, της λειτουργίας του σώματος, του υποσυνειδήτου, του ιδεαλισμού, της μόρφωσης, των φαντασιώσεων, του προσωπικού έργου. Όλα αυτά βέβαια, δημιουργούν αφενός την αίσθηση μίας επερχόμενης απροσδιοριστίας και παράλυσης, αλλά το κυριότερο, συμβάλλουν στην πλοκή προβάλλοντας πλέον επιτακτικά δύο ερωτήματα. Το πρώτο, έχει να κάνει με τον ίδιο τον Γκλας: τώρα που είμαστε κοινωνοί όλων αυτών των σκέψεων, ποια θα είναι η κατάληξη του Γκλας; Το δεύτερο έχει να κάνει με το κεντρικό στοιχείο της πλοκής: τώρα που γνωρίζουμε την αναλυτική δύναμη της σκέψης του Γκλας, με ποιον τρόπο θα τεκμηριώσει την απόφασή του για τη δολοφονία ή όχι του Πάστορα;

Ο Γκλας, η σκέψη του, μας έφερε σε επαφή με αυτούς τους χώρους, μας θύμισε ότι υπάρχουμε μέσα σε αυτούς, ότι αυτό που βλέπουμε είναι αυτό που μας επιτρέπει η ιδιαίτερη θέση και συνθήκη εγγραφής μας μέσα σε αυτούς τους χώρους. Με άλλα λόγια, ο Γκλας είναι μια άσκηση στα όρια και για τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης.

Την ίδια στιγμή βέβαια, ο Γκλας (ο Σέντερμπεργκ), φροντίζει να υπενθυμίζει διαρκώς στον εαυτό του (σε εμάς), τη ματαιότητα που έχει η απόπειρα ολοκληρωτικής προσέγγισης και κατανόησης του άλλου: «Εμείς οι άνθρωποι ξέρουμε τόσα λίγα ο ένας για τον άλλον. Αγκαλιάζουμε μία σκιά και αγαπάμε ένα όνειρο». Δεν είναι λίγες οι φορές επίσης που ο αναγνώστης θα συναντήσει τη φράση: «Ζωή, δεν σε καταλαβαίνω». Ο Γκλας αναλύει την ύπαρξή του και τις επιθυμίες του σε περισσότερες φωνές, όμως και αυτό το εγχείρημα αποδεικνύεται μάταιο. Επειδή ακριβώς, αυτές οι φωνές είναι καταγεγραμμένες και κωδικοποιημένες (αυτή που λέει: «θέλω», αυτή που λέει: «δεν θέλω» σε σχέση με τη διάπραξη του φόνου), ο Γκλας μπορεί και επανέρχεται σε αυτές, μέσω μιας άλλης φωνής. Την ίδια στιγμή, βλέπουμε τον πανικό που τον κυριεύει, τους τρόπους με τον οποίο τον αιφνιδιάζει ο ίδιος του ο εαυτός, τον φόβο του για τη διολίσθηση πέρα από την επικράτεια του πραγματικού. Μία από τις κυρίαρχες φωνές στη συνείδηση του Γκλας, και την ίδια στιγμή μια γενικότερη διαστρωμάτωση του έργου, είναι μια φωνή βαθιά καλλιεργημένη (με αναφορές σε άλλα έργα, όπως το Έγκλημα και τιμωρία του Ντοστογιέφσκι), μια φωνή η οποία απλώνεται κατευναστικά μέσα στη συνείδηση και την ψυχή του Γκλας, όταν ο Γκλας έχει φτάσει σε εκείνο το σημείο όπου έχει ενεργοποιήσει όλα του τα άγχη, έχει έρθει σε επαφή με όλους του τους φόβους.

Το τέλος που επιλέγει ο Σέντερμπεργκ, το τέλος στο οποίο οδηγείται, θα πλημμυρίσει τον αναγνώστη με ερωτήματα. Ερωτήματα που ύφανε επιμελώς ο Σέντερμπεργκ, αφήνοντας τον αναγνώστη να πιστέψει ότι, στο τέλος, μπορεί να έβρισκε τις απαντήσεις. Οι χώροι τούς οποίους υπέδειξε ο Σέντερμπεργκ συνδέονται όλοι μεταξύ τους, απόδειξη μιας απαράμιλλης συνοχής, ο ένας διανοίγεται δίπλα στον άλλον, στην πορεία συνειδητοποιούμε ότι ο ένας χώρος βρίσκεται μέσα στον άλλο. Ο Γκλας, η σκέψη του, μας έφερε σε επαφή με αυτούς τους χώρους, μας θύμισε ότι υπάρχουμε μέσα σε αυτούς, ότι αυτό που βλέπουμε είναι αυτό που μας επιτρέπει η ιδιαίτερη θέση και συνθήκη εγγραφής μας μέσα σε αυτούς τους χώρους. Με άλλα λόγια, ο Γκλας είναι μια άσκηση στα όρια και για τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης: «Είμαι σε μία δίνη, όλα γύρω μου περιστρέφονται σε κύκλο. Από σκοτάδι σε σκοτάδι». Τελικά, τα ερωτήματα που θέτει ο Γκλας θέλουν σκέψη και η σκέψη θέλει χρόνο. Συλλαμβάνουμε στο τέλος τον Γκλας να αναλογίζεται σενάρια που δεν θα του άφηναν χρόνο για σκέψη, ασχολίες που θα τον εμπόδιζαν να σκεφτεί, επιλογές ζωής ίσως που φαίνονται να έχουν αποκηρύξει τη σκέψη μέσα από τη συμβατικότητά τους, την κοινοτοπία τους ή στο άλλο άκρο, μέσα από την υπερβολή, την έλλειψη μέτρου, την απόλυτη παράδοση στην επιθυμία, στην παρόρμηση. Ακόμα και έτσι όμως, τα ερωτήματα θα υπήρχαν, έστω και σε λανθάνουσα μορφή. Τα παραθέτουμε: μπορεί να υπάρχει νόημα χωρίς κατανόηση; Μπορεί να υπάρχει ζωή μέσα στο σκοτάδι; Έχει πρακτικό νόημα η σκέψη; Και όταν τελικά η σκέψη αφορά μία συγκεκριμένη πράξη, ακόμα και αν αυτή η πράξη είναι ο φόνος ενός άλλου ανθρώπου, αρκεί για να δώσει νόημα στη ζωή; Αρκεί για να δώσει, έστω, νόημα στη ζωή ενός άλλου ανθρώπου.

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Μου φάνηκε ότι είδα ένα δυνατό χέρι να τους κρατάει μαζί δεμένους στο ίδιο αόρατο νήμα και να τους τραβάει και τους δυο προς την ίδια κατεύθυνση. Και αναρωτήθηκα: πού θα τους βγάλει άραγε ο δρόμος αυτόν κι αυτήν; Κι εγώ τι ρόλο παίζω; Το δρόμο που διάλεξε εκείνη για τον εαυτό της, θα τον έπαιρνε και χωρίς τη βοήθειά μου. Εγώ απλώς καθάρισα λίγο την αποκρουστική βρομιά για να μη λερωθούν τα μικρά της πόδια. Ο δρόμος της όμως, ακόμα κι έτσι, είναι δύσκολος. Πρέπει να είναι. Ο κόσμος είναι σκληρός για αυτούς που αγαπούν. Και στο τέλος καταλήγει πάντα στο σκοτάδι, και για τους ερωτευμένους και για όλους μας».

Δόκτωρ Γκλας

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΛΜΑΡ ΣΕΝΤΕΡΜΠΕΡΓΚ