Μαίρη, μια Μυθοπλασία, της Μέρι Γουόλστονκραφτ – Ζώντας στο δρόμο του φεμινισμού

Όλοι γνωρίζουμε (ή νομίζουμε ότι γνωρίζουμε) τι είναι φεμινισμός και έχουμε ακούσει ονόματα γυναικών όπως της Έμελιν Πάνκχερστ, της Σιμόν ντε Μπωβουάρ, της Μπέτι Φρίνταν που με τα βιβλία τους και τον δημόσιο λόγο τους αγωνίστηκαν για την εξάλειψη της ανισότητας ανάμεσα στα φύλα και για την κατάκτηση των δικαιωμάτων των γυναικών. Λιγότεροι είμαστε εξοικειωμένοι με το έργο και τον βίο της Mary Wollstonecraft, της συγγραφέα και διανοήτριας που θεωρείται πρωτεργάτρια του φεμινιστικού κινήματος, ήδη από τα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα.

Ποια είναι η Μέρι Γουόλστονκραφτ

Mary Wollstonecraft (Mrs William Godwin) του John Opie, @Creative Commons

Η Μέρι Γουόλστονκραφτ γεννήθηκε στο Λονδίνο, στις 27 Απριλίου 1759. Η οικογένειά της ήταν εύπορη, όμως εξαιτίας του μέθυσου και κακοποιητικού πατέρα της, η περιουσία τους εξανεμίστηκε. Η νεαρή Μέρι αναγκάστηκε στα δεκαεννιά της να φύγει από το σπίτι για να εργαστεί. Μετά από κάποιες επαγγελματικές επιλογές που δεν την ικανοποιούσαν, το 1787 αποφάσισε να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη συγγραφή. Διάβαζε πολύ, παρακολουθούσε λογοτεχνικές βραδιές, ενημερωνόταν για τις πολιτικές και επιστημονικές εξελίξεις, έμαθε γαλλικά και γερμανικά κι άρχισε να κάνει μεταφράσεις, να γράφει κριτικές βιβλίων και να αρθρογραφεί στο περιοδικό Analytical Review. Το έργο της Η αναγνώριση των δικαιωμάτων της γυναίκας (μτφρ. Θάνος Καραγιαννόπουλος, εκδ. Οξύ), που γράφτηκε το 1792, αποτελεί ένα από τα πρώτα κείμενα που αναφέρονται στη γυναικεία χειραφέτηση. Μεταξύ άλλων γράφει: 

«Θλίβομαι που οι γυναίκες υποτιμώνται συστηματικά λαμβάνοντας ευχαρίστως την ασήμαντη προσοχή που οι άνδρες θεωρούν πως αρμόζει να δείχνουν στο γυναικείο φύλο. Τόσο γελοία μου φαίνονται όλα αυτά τα μικρά τελετουργικά, που με δυσκολία συγκρατώ τα νεύρα μου όταν βλέπω έναν άνδρα να σπεύδει με πάσα προθυμία να πιάσει ένα πεσμένο μαντίλι ή να ανοίξει μια πόρτα, τη στιγμή που μια κυρία θα μπορούσε να το κάνει και μόνη της με μία κίνηση. (...) Εύχομαι οι γυναίκες να έχουν εξουσία όχι πάνω στους άντρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους»

Στο κείμενο αυτό η συγγραφέας επιχειρηματολογεί με πάθος για τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών, για την αναγκαιότητα ισότιμης εκπαίδευσης και των δύο φύλων, για το ότι η ευφυΐα και οι ικανότητες ενός ανθρώπου δεν συνδέονται με το φύλο του, για την αποδόμηση της στερεοτυπικής αντίληψης ότι η εγγενής ευαισθησία που διακρίνει τις γυναίκες είναι αρκετός λόγος για τον αποκλεισμό τους από τα κοινά.

«Εύχομαι οι γυναίκες να έχουν εξουσία όχι πάνω στους άντρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους».

Η Γουόλστονκραφτ έγραψε μυθιστορήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, δοκίμια, παιδικά βιβλία, μια Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, από την οποία επηρεάστηκε εμφανώς και πολλά άρθρα στα οποία διατύπωσε τις προοδευτικές απόψεις της. Είχε θυελλώδεις ερωτικές σχέσεις -αρχικά με τον Ελβετό ζωγράφο Χένρι Φουζέλι, αργότερα με τον Αμερικανό τυχοδιώκτη Γκίλμπερτ Ίμλεϊ, με τον οποίο απέκτησε μια κόρη εκτός γάμου-, έκανε δύο απόπειρες αυτοκτονίας. Παντρεύτηκε, αν και ήταν κατά του γάμου, τον αναρχικό πολιτικό φιλόσοφο Γουίλιαμ Γκόντγουιν, καθώς και οι δύο ήθελαν να προφυλάξουν το παιδί που τότε κυοφορούσε η Γουόλστονκραφτ από το κοινωνικό στίγμα του νόθου. Για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους και μετά τον γάμο, κατοικούσαν σε διαφορετικά σπίτια.

Στις 14.11.2020, πάνω από δυο αιώνες μετά το θάνατό της και μετά από μια δεκαετία προσπαθειών να τιμηθεί, έγιναν στο Newington Green στο βόρειο Λονδίνο, εκεί όπου η Γουόλστονκραφτ είχε ιδρύσει οικοτροφείο για κορίτσια, τα αποκαλυπτήρια αγάλματός της, έργο της γλύπτριας και ζωγράφου Μάγκι Χάμπλινγκ. Το έργο δεν ικανοποίησε όλους τους θαυμαστές της πρωτοπόρου διανοήτριας. Το ορειχάλκινο άγαλμα με επάργυρη επίστρωση είναι γυμνό. Επιλογή που προκαλεί ερωτήματα για την στόχευσή της καθώς όπως υπογραμμίζεται εννέα στα δέκα αγάλματα που βρίσκονται στο Λονδίνο είναι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις ανδρών, στην πλειοψηφία τους ντυμένων. Η Βρετανίδα εικαστικός απάντησε ότι η Γουόλστονκραφτ ήταν επαναστράτρια και της αξίζει ένα επαναστατικό έργο τέχνης. (φωτογραφία @Wikimedia Commons)

Η Γουόλστονκραφτ πέθανε στις 10 Σεπτεμβρίου 1797, σε ηλικία μόλις τριάντα οκτώ ετών, λίγες μέρες μετά τη γέννηση της δεύτερης κόρης της, Μαίρης Γκόντγουιν-Σέλεϊ, η οποία αργότερα θα γίνει η συγγραφέας του εμβληματικού μυθιστορήματος της λογοτεχνίας του φανταστικού Φράνκενσταϊν. Μετά τον θάνατό της, ο Γκόντγουιν εξέδωσε τα χειρόγραφά της. Δεν έτυχαν όμως της ανάλογης προσοχής καθώς ο τρόπος ζωής της ήταν σκανδαλώδης για την εποχή. Το ενδιαφέρον για το έργο της αναθερμάνθηκε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.

Η υπόθεση της νουβέλας «Μαίρη, Μια μυθοπλασία»

Η Μαίρη, η ηρωίδα του βιβλίου, ζει στο Λονδίνο. Είναι κόρη του Έντουαρντ και της Ελίζας, δύο ανθρώπων που παντρεύτηκαν μόνο επειδή έτσι αποφάσισαν οι γονείς τους και οι οποίοι δεν κατάφεραν ποτέ να επικοινωνήσουν κατά τη διάρκεια του γάμου τους. Ο πατέρας ψάχνει διασκεδάσεις εκτός σπιτιού, είναι αδιάφορος, τυραννικός και συχνά βίαιος και η μητέρα διαβάζει αισθηματικά μυθιστορήματα, καλλωπίζεται και ζει έτσι όπως πρέπει να ζει μια γυναίκα της τάξης της. Η Μαίρη μεγαλώνει παραμελημένη και αφιερώνει πολύ χρόνο στο διάβασμα. Κάθε φορά που κάτι την δυσαρεστεί, βρίσκει καταφύγιο σε ένα εγκαταλελειμμένο κάστρο, και από εκεί παρατηρεί τη θάλασσα, τα σύννεφα, τα παιχνιδίσματα του φωτός. Οι γονείς της αποφασίζουν να την παντρέψουν εσπευσμένα, λίγο μετά τα δεκαεφτά της, καθώς η μητέρα της είναι ετοιμοθάνατη και θέλει, πριν πεθάνει, να την δει αποκατεστημένη. Η Μαίρη αναγκάζεται να συναινέσει σε αυτόν τον γάμο, όση φρίκη κι αν της προκαλεί η ιδέα. Κι ενώ πολύ σύντομα ο σύζυγός της φεύγει στην Ευρώπη για σπουδές, εκείνη φιλοξενεί την Ανν, την άρρωστη φίλη της, που χρειάζεται οικονομική και ηθική υποστήριξη. «Γεμίζουν τον χρόνο τους με μουσική, ζωγραφική και διάβασμα». Όταν η κατάσταση της υγείας της Ανν επιδεινώνεται, οι γιατροί συστήνουν αλλαγή κλίματος και οι δύο φίλες ταξιδεύουν στη Λισσαβώνα.

Η Μαίρη αναγκάζεται να συναινέσει σε αυτόν τον γάμο, όση φρίκη κι αν της προκαλεί η ιδέα. Κι ενώ πολύ σύντομα ο σύζυγός της φεύγει στην Ευρώπη για σπουδές, εκείνη φιλοξενεί την Ανν, την άρρωστη φίλη της, που χρειάζεται οικονομική και ηθική υποστήριξη.

Η Μαίρη επενδύει στη φιλία. Την αγάπη που δεν είχε την τύχη να λάβει από τους γονείς της, την αναζητά στο πρόσωπο της φίλης της και προσπαθεί να της συμπαρασταθεί με κάθε τρόπο. Αναζητά την αδελφή ψυχή, με την συνύπαρξη της οποίας θα είναι ευτυχισμένη. Παράλληλα θεωρεί χρέος της να βοηθά όσους την χρειάζονται. Όμως «την ενθουσιάζουν και οι συναναστροφές με έξυπνους άνδρες, οι οποίοι έχουν φιλοσοφικές αναζητήσεις». Και τότε έρχεται ο έρωτας. Και το σύμπαν δεν περιέχει κανέναν άλλον, εκτός από τον αγαπημένο της. «Ένιωθε ότι κοντά του το πνεύμα της διευρυνόταν. Μαζί του, είχε αυξήσει τα αποθέματα των ιδεών της και τα ενδιαφέροντά της είχαν πολλαπλασιαστεί». Ποιες θα είναι άραγε οι αποφάσεις της Μαίρης, γνωρίζοντας από τη μια ότι ο αγαπημένος της είναι άρρωστος κι από την άλλη ότι σε λίγο θα επιστρέψει ο σύζυγός της, για τον οποίο νιώθει μόνο απέχθεια;

Η θέση της γυναίκας και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο

Η εν λόγω νουβέλα γράφτηκε το 1788. Και βέβαια τη διαβάζουμε κάνοντας την απαραίτητη αναγωγή στην εποχή κατά την οποία γράφτηκε, στο συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον. Με εμφανείς επιρροές από το πνεύμα του Διαφωτισμού, όπως η ανάγκη ενός ανήσυχου πνεύματος να αναρωτιέται για το κάθε τι, αλλά και με έντονη παρουσία ρομαντικών στοιχείων όπως η επαφή με τη φύση, η μελαγχολία, η ονειροπόληση, η παρουσία του θανάτου και η διαρκής αναζήτηση εσωτερικής πληρότητας, το κείμενο αντικατοπτρίζει την κατάσταση της συγγραφέα την συγκεκριμένη εποχή, που διαμορφώνει τις απόψεις της, αρχίζει να ανακαλύπτει τον εαυτό της και τις επιθυμίες της και αναζητεί έναν τρόπο να τα διεκδικήσει. Δεν διαθέτει ακόμα την δύναμη, το πάθος και την επαναστατικότητα, που χαρακτηρίζουν τα επόμενα κείμενά της.

Η Γουόλστονκραφτ αρνείται να ακολουθήσει τα χνάρια των συγγραφέων της εποχής της. Φιλοδοξεί να φιλοτεχνήσει το χαρακτήρα μιας ηρωίδας «με καλλιεργημένο πνεύμα, το μεγαλείο της οποίας θα προέρχεται από τις εκδηλώσεις των δικών της σκέψεων και δεν θα επηρεάζεται από τις γνώμες των άλλων». Χωρίς μεγάλες ανατροπές στην πλοκή, περιγράφει κυρίως τα τεκταινόμενα στη σκέψη της ηρωίδας της, τις διεργασίες του μυαλού της. Θυμίζει με έναν τρόπο τους περίπλοκους συλλογισμούς των ηρώων μυθιστορημάτων ιδεών του 20ου αιώνα. Μπορεί η συγγραφέας να χαρακτηρίζει τη νουβέλα της μυθοπλασία, όμως η ύπαρξη βιογραφικών στοιχείων είναι εμφανής: ο βίαιος και αυταρχικός πατέρας, η συγκατοίκηση με μια αγαπημένη φίλη, ο αποτυχημένος γάμος των γονιών, είναι στοιχεία κοινά στη ζωή της Γουόλστονκραφτ και της ηρωίδας.

Η Μαίρη του βιβλίου προσπαθεί να ξεφύγει από τα κοινωνικά στερεότυπα, που θέλουν τη γυναίκα εντυπωσιακή εξωτερικά αλλά εντελώς κενή, χωρίς γνώσεις και άποψη, με μόνο προορισμό να τεκνοποιεί, να υπακούει στο σύζυγο και να συμμετέχει στις κοινωνικές συναναστροφές σαν διακοσμητικό στοιχείο.

Η Μαίρη του βιβλίου προσπαθεί να ξεφύγει από τα κοινωνικά στερεότυπα, που θέλουν τη γυναίκα εντυπωσιακή εξωτερικά αλλά εντελώς κενή, χωρίς γνώσεις και άποψη, με μόνο προορισμό να τεκνοποιεί, να υπακούει στο σύζυγο και να συμμετέχει στις κοινωνικές συναναστροφές σαν διακοσμητικό στοιχείο. Υφίσταται έναν ανεπιθύμητο γάμο και προσπαθεί να βρει την ευτυχία στη φιλία, στην τέχνη, στο διάβασμα. Έχει πνευματικές ανησυχίες, όμως όλη της η αντίσταση και η επαναστατική διάθεση εξαντλείται σε σκέψεις και προβληματισμούς που δεν μετουσιώνονται σε πράξεις. Αντιμέτωπη όχι μόνο με την κοινωνία αλλά και με τον ίδιο της τον εαυτό, προσπαθεί να εξηγήσει τις συναισθηματικές της μεταπτώσεις, καταφεύγει στην τέχνη, που θεωρεί ως μέσο ολοκλήρωσης και εξύψωσης και αναζητά ανακούφιση στις αγαθοεργίες και στη θρησκεία. Η θρησκευτικότητά της όμως δεν συνδέεται με τα τελετουργικά της λατρείας που αποσκοπούν μόνο στο θεαθήναι, αλλά μελετά τη φύση και τις επιστήμες για να βρει τις αποδείξεις για την ύπαρξη του θεού.

Η Γουόλστονκραφτ θεωρεί τον γάμο μία από τις χειρότερες κοινωνικές συμβάσεις. Δεν αποδέχεται το ρόλο που έχει δώσει η κοινωνία στη γυναίκα, η οποία δεν επιτρέπεται να αποκτά υπόσταση, παρά μόνο αναφορικά με κάποιον άντρα. Πιστεύει στην ευφυΐα των γυναικών, στην αναλυτική και περίπλοκη σκέψη τους, στην ικανότητά τους να βρίσκουν λύσεις σε δύσκολα προβλήματα, αν τύχουν ισότιμης εκπαίδευσης με τους άντρες και αν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες με αυτούς, πιστεύει στην ικανότητά τους να αναλάβουν σημαντικούς ρόλους. «Εύχομαι οι γυναίκες να έχουν εξουσία όχι πάνω στους άντρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους», αναφέρει στο A vindification of the rights of woman. Να έχουν, δηλαδή, την εξουσία να αποφασίζουν για τη ζωή τους, το επάγγελμά τους, τις σχέσεις τους και να μην αποδέχονται τη βία, την κακοποίηση και τον εξευτελισμό.

Η συγγραφέας ονειρεύεται έναν κόσμο που δεν θα δίνει σημασία στο περίβλημα αλλά στο περιεχόμενο, όχι στο «τι θα πει ο κόσμος» αλλά στο πώς θα αισθάνεται ο καθένας με τον εαυτό του. Οραματίζεται έναν κόσμο όπου οι γυναίκες θα είναι ανεξάρτητες, ελεύθερες και ισότιμες με τους άνδρες. Τολμά να πιστέψει και να ελπίσει ότι αυτή η αλλαγή θα συμβεί.

«Σε στιγμές μελαγχολικής μοναξιάς, μια ακτίνα χαράς διαπερνούσε την ψυχή της – σκεφτόταν ότι βάδιζε ολοταχώς προς έναν κόσμο όπου ούτε οι άνδρες νυμφεύονται, ούτε οι γυναίκες παντρεύονται».

Η μετάφραση του Θωμά Μαστακούρη είναι λειτουργική, αποδίδει το πνεύμα της εποχής και την ιδιαίτερη σκέψη της συγγραφέα. Η νουβέλα συνοδεύεται και από ένα αναλυτικό σημείωμα του μεταφραστή για τη ζωή και το έργο της Μέρι Γουόλστονκραφτ. Ένα έργο που τον τελευταίο καιρό έρχεται ξανά στην επιφάνεια κι αποκτά τη σημασία που του αξίζει. 

* Η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΟΥΚΟΥΛΗ είναι εκπαιδευτικός.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Τα μυαλά τους ήταν δέσμια σε μια σειρά αντιλήψεων σχετικά με την ευπρέπεια και το συνταίριασμα των πραγμάτων με την άποψη του κόσμου, δεσμά τα οποία πάντα υποτάσσουν τους αδύναμους. Το πρώτο πράγμα που σκέφτονταν πριν κάνουν οτιδήποτε για πρώτη φορά ήταν το τι θα έλεγε ο κόσμος ή το τι θα έκανε η κόμισσα σε μια ανάλογη περίσταση. Όταν είχαν την απάντηση σ’ αυτή την ερώτηση, θεωρούσαν πως είχαν ανακαλύψει το σωστό και το λάθος, χωρίς να χρειάζεται να έχουν διαμορφώσει κάποια δική τους αντίληψη για το ζήτημα… Είχαν ανατραφεί από το νηπιαγωγείο, ή το μέρος στο οποίο τις είχαν περιορισμένες, μόνο με έναν στόχο: να κάνουν τα πρόσωπά τους να δείχνουν όσο το δυνατόν λιγότερο συνηθισμένα – να μοιάζουν με λαμπερά αστέρια που θα γοητεύουν λόρδους».