arend kentriki

Για τον συγκεντρωτικό τόμο με τις συνεντεύξεις της Hannah Arendt «Τρεις συζητήσεις» (μτφρ. Γιώργος Στεφανίδης, επίμ. Δημήτρης Μαρκόπουλος, εκδ. Μάγμα).

Του Γιώργου Δρίτσα

Είναι γεγονός ότι η Χάνα Άρεντ σε πολλές περιπτώσεις δίχασε τους συναδέλφους της, κυρίως λόγω των θέσεων που εξέφρασε σχετικά με τη δίκη του Άιχμαν, όπως στο κλασικό πλέον βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία το κακού. Από κάποιους θεωρήθηκε ότι σε αυτό το έργο της «σχετικοποιούσε» το Κακό, ως νόημα και ουσία, αλλά και «αθώωνε» έμμεσα τους θύτες. Τι ισχύει όμως στην πραγματικότητα; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο παρών τόμος, ο οποίος συγκεντρώνει κάποιες από τις ελάχιστες συνεντεύξεις που έδωσε η Άρεντ και στις οποίες δίνει απαντήσεις για τα ζητήματα αυτά, όπως επίσης και για την πολιτική της ταυτότητα. Ο τόμος περιλαμβάνει εμβριθές και πληρέστατο επίμετρο του Δημήτρη Μαρκόπουλου.

Πρώτη συνέντευξη

Ξεκινώντας, στην πρώτη συνέντευξη που έδωσε στον Γκύντερ Γκάους, η Άρεντ αρχικά ξεκαθαρίζει τη θέση της και την ταυτότητα του έργου της, διευκρινίζοντας ότι είναι λάθος να συμπεριλαμβάνεται στους φιλοσόφους από τη στιγμή που ο τομέας του ενδιαφέροντός της είναι η πολιτική θεωρία και όχι η πολιτική φιλοσοφία. Και αυτό γιατί πέρα του ότι η ίδια πιστεύει ότι η πολιτική δεν μπορεί να τοποθετείται δίπλα στον όρο φιλοσοφία, ο τομέας της ενασχόλησής της είναι πολύ ευρύτερος και έχει να κάνει με την κατανόηση του πολιτικού και κοινωνικού φαινομένου ως συνόλου.

Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ίδια δεν είχε φιλοσοφικά αναγνώσματα ήδη από τα παιδικά της χρόνια, όταν και έμαθε αρχαία ελληνικά, ασχολούμενη κυρίως με τον Γιάσπερς και τον Καντ. Ήταν μια ενασχόληση ουσιώδης για την ίδια, καθώς έτσι, και μέσα από μια ανάμειξη θεολογικών και φιλοσοφικών μελετών, πίστευε ότι θα έφτανε σε λύση των διάφορων ερωτημάτων σχετικά με τον εαυτό της και την καταγωγή της, όντας εβραϊκής καταγωγής αλλά προερχόμενη από μια φιλελεύθερη οικογένεια όπου αυτό το στοιχείο δεν έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο.

Η ίδια εξάλλου, έχοντας βιώσει τον αποκλεισμό, κατάλαβε ότι η αφομοίωση που προτεινόταν ως στάση εντός της τότε εβραϊκής κοινότητας δεν μπορούσε να αποτελέσει λύση για τα προβλήματα που αυτή αντιμετώπιζε.

Βέβαια, η ίδια δεν ένιωσε ποτέ κάτι άλλο από Εβραία κι αυτό λόγω του διάχυτου διαχωρισμού και ρατσισμού που υπήρχε τότε στη γερμανική κοινωνία. Ένα στοιχείο που την έκανε όμως αρκετά δυναμική και ίσως περιφρονητική στη στάση της απέναντι στους άλλους ανθρώπους, με τους οποίους εξάλλου δεν συνδεόταν ουσιαστικά, αν και δεν έχασε, ούτε θέλησε να χάσει ποτέ την επαφή της με τη γερμανική γλώσσα και κουλτούρα. 

Παρά ταύτα, αυτό δεν την εμπόδισε να έχει έμμεση ανάμειξη με πολιτικο-κοινωνικά κινήματα, όπως αυτό του Σιωνισμού, το οποίο μέσω του Κουρτ Μπλούμενφελντ και της Γερμανικής Ομοσπονδίας των Σιωνιστών είχε δυναμική παρουσία στη Γερμανία. Η ίδια εξάλλου, έχοντας βιώσει τον αποκλεισμό, κατάλαβε ότι η αφομοίωση που προτεινόταν ως στάση εντός της τότε εβραϊκής κοινότητας δεν μπορούσε να αποτελέσει λύση για τα προβλήματα που αυτή αντιμετώπιζε. Μάλιστα, η εμπλοκή της αυτή και τα παρελκόμενά της (μεταξύ άλλων και η ανάκρισή της από την Γκεστάπο), την έκαναν, μόλις εγκατέλειψε τη Γερμάνια το 1933 με προορισμό τη Γαλλία, να αναλάβει δράση με σκοπό να φυγαδεύσει παιδιά εβραϊκής καταγωγής στην Παλαιστίνη, μέσω της συμμετοχής της στην οργάνωση «Μετανάστευση των Νέων» της Ρέχα Φράιερ και της Χενριέτα Σολντ.

Οι εμπειρίες της αυτές δεν την έκαναν όμως να χάσει την προηγούμενη κριτική της στάση πάνω στα ανθρώπινα τεκταινόμενα και την ίδια την Ιστορία, την οποία ήθελε να κατανοήσει με σκοπό να την ερμηνεύσει και να συνάγει ευρύτερα συμπεράσματα, και όχι να την ξεγράψει. Και αυτό γιατί η αρχική «ευθυγράμμιση» της γερμανικής κοινωνίας και δη πολλών διανοουμένων με τις χιτλερικές ιδέες, πολύ πριν από την άνοδό του στην εξουσία, αν και την εξέπληξε δυσάρεστα δεν την επηρέασε τόσο όσο η βιομηχανοποίηση του θανάτου μέσω του Ολοκαυτώματος.

Δεύτερη συνέντευξη

Η δίκη του Άιχμαν ειδικά, η οποία έλαβε χώρα στις 11 Απριλίου του 1961 στην Ιερουσαλήμ, της κέντρισε το ενδιαφέρον και θέλησε να την παρακολουθήσει στενά από κοντά. Καρπός αυτής της ενασχόλησής της ήταν το προαναφερθέν έργο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία το κακού, όπου και αναδεικνύει την άμεση συνύφανση μεταξύ της γραφειοκρατίας, την οποία εκπροσωπούσε ο Άιχμαν μέσω της θέσης του στη Γκεστάπο, και των εγκλημάτων τα όποια διέταζε η κεντρική διοίκηση των ναζί.

Η γραφειοκρατία, λοιπόν, βλέποντας τον άνθρωπο ως έναν αριθμό και όχι ως πρόσωπο εξανεμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσω μιας ανώνυμης και συνεχούς δραστηριοποίησης, η οποία βέβαια δεν λαμβάνει καμία απολύτως ευθύνη για τα εγκλήματά της παρά μόνο υπακούει τυφλά στις εντολές που λαμβάνει.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, στη δεύτερη συνέντευξη του τόμου, η φιλόσοφος συζητά με τον Γιόαχιμ Φεστ και δίνει περισσότερες εξηγήσεις πάνω στον ρόλο της γραφειοκρατίας. Η γραφειοκρατία, λοιπόν, βλέποντας τον άνθρωπο ως έναν αριθμό και όχι ως πρόσωπο εξανεμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσω μιας ανώνυμης και συνεχούς δραστηριοποίησης, η οποία βέβαια δεν λαμβάνει καμία απολύτως ευθύνη για τα εγκλήματά της παρά μόνο υπακούει τυφλά στις εντολές που λαμβάνει. Λόγω αυτού, ο ανθρωπότυπος του γραφειοκράτη που συντελεί σε τέτοιες εγκληματικές πράξεις δεν ταιριάζει απαραίτητα με το προφίλ ενός γεμάτου πάθη ή πορευόμενου με συμφέροντα συνηθισμένου εγκληματία. Αντιθέτως, καθήμενος στην καρέκλα του γραφείου του είναι ικανός για πολύ χειρότερα εγκλήματα – μαζικής κλίμακας.

Τρίτη συνέντευξη

magma arend treis syzitiseisΞεφεύγοντας από το πλαίσιο των προηγούμενων συνεντεύξεων, τόσο χρονικά όσο και ουσιαστικά, η τελευταία συνέντευξη του τόμου, η οποία δόθηκε στον Ροζέ Ερερά, καταπιάνεται με ζητήματα πολιτικής, ιδιαίτερα δε με το μοντέλο διοίκησης των Η.Π.Α. Πιο συγκεκριμένα, οι Η.Π.Α. για την Άρεντ ξεκίνησαν ως μια ρεπουμπλικανική δημοκρατία, μέσα στην οποία τα δικαιώματα των πάμπολλων εθνικών μειονοτήτων δεν καταπιέζονταν παρότι αυτές άνηκαν σε μια ευρύτερη κρατική ένωση. Αυτό επιτυγχανόταν μέσω της σχεδόν θρησκευτικής προσήλωσης στο σύνταγμα, το οποίο δεν άλλαζε συνεχώς ούτε μεταβαλλόταν εύκολα όπως στην Ευρώπη. Αυτή η κατάσταση, βέβαια, μεταβλήθηκε, ως έναν βαθμό, όταν δόθηκαν υπερεξουσίες στον εκάστοτε Πρόεδρο και προέκυψε η ψυχροπολεμική συνθήκη της «εθνικής ασφάλειας», μέσω της οποίας ξεκίνησε ένας φαύλος κύκλος κατάχρησης εξουσίας και έλλειψης διαφάνειας.

Η θεώρηση της Άρεντ έρχεται σε αντίθεση με αυτή τη συνθήκη την οποία και καυτηριάζει, και πιο κοντά σε ένα γνήσιο δημοκρατικό μοντέλο, ρεπουμπλικανικής μορφής, στο οποίο οι άνθρωποι, μέσω συνομαδώσεων, χειρίζονται στην πράξη τις υποθέσεις τους στον δημόσιο χώρο ελεύθερα. Ελεύθερα, βέβαια, με τη συνοδεία της απαραίτητης ευθυκρισίας και όχι με γνώμονα μια ατομικιστική λογική που θέτει το «εγώ» πάνω από το «εμείς».

Η φιλόσοφος ανέδειξε τη ρηχότητα του Κακού, όπως αναδεικνύεται μέσα στους μηχανισμούς του ίδιου του νεότερου κράτους και δεν προσπαθεί επ’ουδενί να δώσει κάποιο άλλοθι στους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων.

Κλείνοντας, όπως είδαμε, η θέση ότι οι διαπιστώσεις της Άρεντ σχετικοποιούσαν το ίδιο το γεγονός του Ολοκαυτώματος είναι τελείως λαθεμένη. Καθώς, όπως επισημαίνει στο κατατοπιστικότατο επίμετρο της έκδοσης ο Δημήτρης Μαρκόπουλος, η φιλόσοφος ανέδειξε τη ρηχότητα του Κακού, όπως αναδεικνύεται μέσα στους μηχανισμούς του ίδιου του νεότερου κράτους και δεν προσπαθεί επ’ουδενί να δώσει κάποιο άλλοθι στους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων.

Τέλος, η προσωπική στάση της Άρεντ, την οποία και περιγράψαμε, δεν αφήνει περιθώρια για κάποιου είδους μομφή ούτε βέβαια η πολιτική της τοποθέτηση, η οποία διέπεται από ένα ξεκάθαρο ανθρωπισμό και αντι-ολοκληρωτισμό.


* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΙΤΣΑΣ είναι απόφοιτος του Τμήματος ΦΠΨ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και του ΠΜΣ «Φιλοσοφία» του ΕΚΠΑ, με ειδίκευση στην Ιστορία της Φιλοσοφίας και των Ιδεών.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

Για το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

Γράφει ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς βομβαρδίζου...

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

Για τη μελέτη του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (Albrecht Dieterich) «Νέκυια» (μτφρ. Μαρία Ευσταθίου, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο Τειρεσίας καθώς εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα - λεπτομέρεια του πίνακα του Henry Fuseli.

Γράφει ο Γιώργος Βέης  ...

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Για τα δοκίμια του Τζόζεφ Σ. Νάι Τζ. (Joseph S. Nye, Jr.) «Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική» (μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Παπαζήση) και «Θρησκεία και πολιτική – Μια σύγχρονη επιτομή» (συλλογικό έργο, μτφρ. Λουκρητία Μακροπούλου, εκδ. Πεδίο). Κεντρική εικόνα: Τζό...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Άρης Μαραγκόπουλος: «Τα μαρξιστικά διαβάσματα ξεθώριασαν όταν διάβασα

Άρης Μαραγκόπουλος: «Τα μαρξιστικά διαβάσματα ξεθώριασαν όταν διάβασα "Το δικαίωμα την τεμπελιά"»

Από τον «Εραστή της λαίδης Τσάτερλυ» στους «Υπνοβάτες» και από τις «Μεταμορφώσεις» στον «Οδυσσέα», αυτά είναι κάποια από τα-βιβλία-της-ζωής του Άρη Μαραγκόπουλου.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Το πρώτο βιβλίο που θυμάμαι...

«Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» του Αρμάντο Ρομέρο – Ποίηση όπως το φως κι η θάλασσα

«Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» του Αρμάντο Ρομέρο – Ποίηση όπως το φως κι η θάλασσα

Για την ποιητική συλλογή του Αρμάντο Ρομέρο (Armando Romero) «Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» (μτφρ. Αγαθή Δημητρούκα, εκδ. Τόπος). 

Γράφει ο Χρήστος Κούκης

Ο Αρμάντο Ρομέρο έλκει την καταγωγή του από την Ελλάδα. Σ...

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

«Γράφω για να επικοινωνήσω με τον αναγνώστη, γι’ αυτό και έχω πάντα στο νου μου να διεγείρω το ενδιαφέρον του» μας είπε ο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες (Juan Gabriel Vásquez), που συμμετέχει στο Φεστιβάλ ΛΕΑ. Με αφορμή το βιβλίο του «Η μετάφραση του κόσμου» (μτφρ. Αχ. Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος), μιλά για την πολιτική μυθοπλα...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά ποιητές και ποιήτριες παραδίδουν τους στίχους τους στο αναγνωστικό κοινό μέσα από τις νέες τους ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Book Press

Επτά ποιητικά βιβλία από τις εκδόσεις Βακχικόν. 

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ