arend kentriki

Για τον συγκεντρωτικό τόμο με τις συνεντεύξεις της Hannah Arendt «Τρεις συζητήσεις» (μτφρ. Γιώργος Στεφανίδης, επίμ. Δημήτρης Μαρκόπουλος, εκδ. Μάγμα).

Του Γιώργου Δρίτσα

Είναι γεγονός ότι η Χάνα Άρεντ σε πολλές περιπτώσεις δίχασε τους συναδέλφους της, κυρίως λόγω των θέσεων που εξέφρασε σχετικά με τη δίκη του Άιχμαν, όπως στο κλασικό πλέον βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία το κακού. Από κάποιους θεωρήθηκε ότι σε αυτό το έργο της «σχετικοποιούσε» το Κακό, ως νόημα και ουσία, αλλά και «αθώωνε» έμμεσα τους θύτες. Τι ισχύει όμως στην πραγματικότητα; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο παρών τόμος, ο οποίος συγκεντρώνει κάποιες από τις ελάχιστες συνεντεύξεις που έδωσε η Άρεντ και στις οποίες δίνει απαντήσεις για τα ζητήματα αυτά, όπως επίσης και για την πολιτική της ταυτότητα. Ο τόμος περιλαμβάνει εμβριθές και πληρέστατο επίμετρο του Δημήτρη Μαρκόπουλου.

Πρώτη συνέντευξη

Ξεκινώντας, στην πρώτη συνέντευξη που έδωσε στον Γκύντερ Γκάους, η Άρεντ αρχικά ξεκαθαρίζει τη θέση της και την ταυτότητα του έργου της, διευκρινίζοντας ότι είναι λάθος να συμπεριλαμβάνεται στους φιλοσόφους από τη στιγμή που ο τομέας του ενδιαφέροντός της είναι η πολιτική θεωρία και όχι η πολιτική φιλοσοφία. Και αυτό γιατί πέρα του ότι η ίδια πιστεύει ότι η πολιτική δεν μπορεί να τοποθετείται δίπλα στον όρο φιλοσοφία, ο τομέας της ενασχόλησής της είναι πολύ ευρύτερος και έχει να κάνει με την κατανόηση του πολιτικού και κοινωνικού φαινομένου ως συνόλου.

Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ίδια δεν είχε φιλοσοφικά αναγνώσματα ήδη από τα παιδικά της χρόνια, όταν και έμαθε αρχαία ελληνικά, ασχολούμενη κυρίως με τον Γιάσπερς και τον Καντ. Ήταν μια ενασχόληση ουσιώδης για την ίδια, καθώς έτσι, και μέσα από μια ανάμειξη θεολογικών και φιλοσοφικών μελετών, πίστευε ότι θα έφτανε σε λύση των διάφορων ερωτημάτων σχετικά με τον εαυτό της και την καταγωγή της, όντας εβραϊκής καταγωγής αλλά προερχόμενη από μια φιλελεύθερη οικογένεια όπου αυτό το στοιχείο δεν έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο.

Η ίδια εξάλλου, έχοντας βιώσει τον αποκλεισμό, κατάλαβε ότι η αφομοίωση που προτεινόταν ως στάση εντός της τότε εβραϊκής κοινότητας δεν μπορούσε να αποτελέσει λύση για τα προβλήματα που αυτή αντιμετώπιζε.

Βέβαια, η ίδια δεν ένιωσε ποτέ κάτι άλλο από Εβραία κι αυτό λόγω του διάχυτου διαχωρισμού και ρατσισμού που υπήρχε τότε στη γερμανική κοινωνία. Ένα στοιχείο που την έκανε όμως αρκετά δυναμική και ίσως περιφρονητική στη στάση της απέναντι στους άλλους ανθρώπους, με τους οποίους εξάλλου δεν συνδεόταν ουσιαστικά, αν και δεν έχασε, ούτε θέλησε να χάσει ποτέ την επαφή της με τη γερμανική γλώσσα και κουλτούρα. 

Παρά ταύτα, αυτό δεν την εμπόδισε να έχει έμμεση ανάμειξη με πολιτικο-κοινωνικά κινήματα, όπως αυτό του Σιωνισμού, το οποίο μέσω του Κουρτ Μπλούμενφελντ και της Γερμανικής Ομοσπονδίας των Σιωνιστών είχε δυναμική παρουσία στη Γερμανία. Η ίδια εξάλλου, έχοντας βιώσει τον αποκλεισμό, κατάλαβε ότι η αφομοίωση που προτεινόταν ως στάση εντός της τότε εβραϊκής κοινότητας δεν μπορούσε να αποτελέσει λύση για τα προβλήματα που αυτή αντιμετώπιζε. Μάλιστα, η εμπλοκή της αυτή και τα παρελκόμενά της (μεταξύ άλλων και η ανάκρισή της από την Γκεστάπο), την έκαναν, μόλις εγκατέλειψε τη Γερμάνια το 1933 με προορισμό τη Γαλλία, να αναλάβει δράση με σκοπό να φυγαδεύσει παιδιά εβραϊκής καταγωγής στην Παλαιστίνη, μέσω της συμμετοχής της στην οργάνωση «Μετανάστευση των Νέων» της Ρέχα Φράιερ και της Χενριέτα Σολντ.

Οι εμπειρίες της αυτές δεν την έκαναν όμως να χάσει την προηγούμενη κριτική της στάση πάνω στα ανθρώπινα τεκταινόμενα και την ίδια την Ιστορία, την οποία ήθελε να κατανοήσει με σκοπό να την ερμηνεύσει και να συνάγει ευρύτερα συμπεράσματα, και όχι να την ξεγράψει. Και αυτό γιατί η αρχική «ευθυγράμμιση» της γερμανικής κοινωνίας και δη πολλών διανοουμένων με τις χιτλερικές ιδέες, πολύ πριν από την άνοδό του στην εξουσία, αν και την εξέπληξε δυσάρεστα δεν την επηρέασε τόσο όσο η βιομηχανοποίηση του θανάτου μέσω του Ολοκαυτώματος.

Δεύτερη συνέντευξη

Η δίκη του Άιχμαν ειδικά, η οποία έλαβε χώρα στις 11 Απριλίου του 1961 στην Ιερουσαλήμ, της κέντρισε το ενδιαφέρον και θέλησε να την παρακολουθήσει στενά από κοντά. Καρπός αυτής της ενασχόλησής της ήταν το προαναφερθέν έργο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία το κακού, όπου και αναδεικνύει την άμεση συνύφανση μεταξύ της γραφειοκρατίας, την οποία εκπροσωπούσε ο Άιχμαν μέσω της θέσης του στη Γκεστάπο, και των εγκλημάτων τα όποια διέταζε η κεντρική διοίκηση των ναζί.

Η γραφειοκρατία, λοιπόν, βλέποντας τον άνθρωπο ως έναν αριθμό και όχι ως πρόσωπο εξανεμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσω μιας ανώνυμης και συνεχούς δραστηριοποίησης, η οποία βέβαια δεν λαμβάνει καμία απολύτως ευθύνη για τα εγκλήματά της παρά μόνο υπακούει τυφλά στις εντολές που λαμβάνει.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, στη δεύτερη συνέντευξη του τόμου, η φιλόσοφος συζητά με τον Γιόαχιμ Φεστ και δίνει περισσότερες εξηγήσεις πάνω στον ρόλο της γραφειοκρατίας. Η γραφειοκρατία, λοιπόν, βλέποντας τον άνθρωπο ως έναν αριθμό και όχι ως πρόσωπο εξανεμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη μέσω μιας ανώνυμης και συνεχούς δραστηριοποίησης, η οποία βέβαια δεν λαμβάνει καμία απολύτως ευθύνη για τα εγκλήματά της παρά μόνο υπακούει τυφλά στις εντολές που λαμβάνει. Λόγω αυτού, ο ανθρωπότυπος του γραφειοκράτη που συντελεί σε τέτοιες εγκληματικές πράξεις δεν ταιριάζει απαραίτητα με το προφίλ ενός γεμάτου πάθη ή πορευόμενου με συμφέροντα συνηθισμένου εγκληματία. Αντιθέτως, καθήμενος στην καρέκλα του γραφείου του είναι ικανός για πολύ χειρότερα εγκλήματα – μαζικής κλίμακας.

Τρίτη συνέντευξη

magma arend treis syzitiseisΞεφεύγοντας από το πλαίσιο των προηγούμενων συνεντεύξεων, τόσο χρονικά όσο και ουσιαστικά, η τελευταία συνέντευξη του τόμου, η οποία δόθηκε στον Ροζέ Ερερά, καταπιάνεται με ζητήματα πολιτικής, ιδιαίτερα δε με το μοντέλο διοίκησης των Η.Π.Α. Πιο συγκεκριμένα, οι Η.Π.Α. για την Άρεντ ξεκίνησαν ως μια ρεπουμπλικανική δημοκρατία, μέσα στην οποία τα δικαιώματα των πάμπολλων εθνικών μειονοτήτων δεν καταπιέζονταν παρότι αυτές άνηκαν σε μια ευρύτερη κρατική ένωση. Αυτό επιτυγχανόταν μέσω της σχεδόν θρησκευτικής προσήλωσης στο σύνταγμα, το οποίο δεν άλλαζε συνεχώς ούτε μεταβαλλόταν εύκολα όπως στην Ευρώπη. Αυτή η κατάσταση, βέβαια, μεταβλήθηκε, ως έναν βαθμό, όταν δόθηκαν υπερεξουσίες στον εκάστοτε Πρόεδρο και προέκυψε η ψυχροπολεμική συνθήκη της «εθνικής ασφάλειας», μέσω της οποίας ξεκίνησε ένας φαύλος κύκλος κατάχρησης εξουσίας και έλλειψης διαφάνειας.

Η θεώρηση της Άρεντ έρχεται σε αντίθεση με αυτή τη συνθήκη την οποία και καυτηριάζει, και πιο κοντά σε ένα γνήσιο δημοκρατικό μοντέλο, ρεπουμπλικανικής μορφής, στο οποίο οι άνθρωποι, μέσω συνομαδώσεων, χειρίζονται στην πράξη τις υποθέσεις τους στον δημόσιο χώρο ελεύθερα. Ελεύθερα, βέβαια, με τη συνοδεία της απαραίτητης ευθυκρισίας και όχι με γνώμονα μια ατομικιστική λογική που θέτει το «εγώ» πάνω από το «εμείς».

Η φιλόσοφος ανέδειξε τη ρηχότητα του Κακού, όπως αναδεικνύεται μέσα στους μηχανισμούς του ίδιου του νεότερου κράτους και δεν προσπαθεί επ’ουδενί να δώσει κάποιο άλλοθι στους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων.

Κλείνοντας, όπως είδαμε, η θέση ότι οι διαπιστώσεις της Άρεντ σχετικοποιούσαν το ίδιο το γεγονός του Ολοκαυτώματος είναι τελείως λαθεμένη. Καθώς, όπως επισημαίνει στο κατατοπιστικότατο επίμετρο της έκδοσης ο Δημήτρης Μαρκόπουλος, η φιλόσοφος ανέδειξε τη ρηχότητα του Κακού, όπως αναδεικνύεται μέσα στους μηχανισμούς του ίδιου του νεότερου κράτους και δεν προσπαθεί επ’ουδενί να δώσει κάποιο άλλοθι στους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων.

Τέλος, η προσωπική στάση της Άρεντ, την οποία και περιγράψαμε, δεν αφήνει περιθώρια για κάποιου είδους μομφή ούτε βέβαια η πολιτική της τοποθέτηση, η οποία διέπεται από ένα ξεκάθαρο ανθρωπισμό και αντι-ολοκληρωτισμό.


* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΙΤΣΑΣ είναι απόφοιτος του Τμήματος ΦΠΨ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και του ΠΜΣ «Φιλοσοφία» του ΕΚΠΑ, με ειδίκευση στην Ιστορία της Φιλοσοφίας και των Ιδεών.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

Για το βιβλίο του Άλμπερτ Γουίλ [Albert Weale] «Η βούληση του λαού: Ένας σύγχρονος μύθος» (μτφρ. Δημοσθένης Κούλουθρος, εκδ. Επίκεντρο). Κεντρική εικόνα: © Vlad Tchompalov (Unsplash).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...
«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

Για το δοκίμιο της Μόνα Σολέ [Mona Chollet] «Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: © Nathan Walker (Unsplash).

Γράφει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου ...

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Για το βιβλίο του Τέρι Ίγκλετον [Terry Eagleton] «Ιδεολογία» (μτφρ. Μελέτης Λάμπρου, εκδ. Πεδίο) και του Γιώργου Ν. Πολίτη «Εξουσιαστική Αριστερά» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

«Ο μαρξισμός ως ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Τζορντάνα Λεβίν [Jordanna Levin] «Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» (μτφρ. Νοέλα Ελιασά), που θα κυκλοφορήσει στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Τζορντάνα Λεβίν [Jordanna Levin] «Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» (μτφρ. Νοέλα Ελιασά), που θα κυκλοφορήσει στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Ηλίας Πετρόπουλος: Σκληρός από τρυφερότητα» του Τζον Τέιλορ (προδημοσίευση)

«Ηλίας Πετρόπουλος: Σκληρός από τρυφερότητα» του Τζον Τέιλορ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση του προλόγου του μεταφραστή Γιώργου Ι. Αλλαμανή, στο βιβλίο του Τζον Τέιλορ [John Taylor] «Σκληρός από τρυφερότητα – Ο Έλληνας ποιητής και λαογράφος του άστεως Ηλίας Πετρόπουλος», το οποίο κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Δίχτυ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

03 Σεπτεμβρίου 2023 ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

23 σημαντικές εκδηλώσεις στο πλαίσιο του 51ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Πεδίον του Άρεως

Πρόγραμα σημαντικών εκδηλώσεων στην Κεντρική Σκηνή «Μελίνα Μερκούρη» στη διάρκεια όλων των ημερών του 51ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Πεδίον του Άρεως. Επιμέλεια: Book Press

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ