«Τα Ελληνικά Περιοδικά του 19ου αιώνα (Τόμος Α' και Β')» της Μάρθας Καρπόζηλου (κριτική)

Κυρίαι και Κύριοι,
εάν είνε αληθές το πολλάκις λεχθέν ότι ο τύπος κατήντησε σήμερον ο επιούσιος πνευματικός άρτος των νεώτερων κοινωνιών, αναμφισβητήτως το θρεπτικώτερον στοιχείον του άρτου τούτου είνε τα περιοδικά [..] Είνε μαγικά κάτοπτρα, εν οίς κατοπτρίζονται εναμίλλως το μεγαλείον της φύσεως και το μεγαλείον του ανθρώπου[…] Τέρπει με την ποικιλίαν του, διδάσκει με την εμβρίθειάν του, ψυχαγωγεί με την μεθυγραφίαν του […] Οίκος άνευ περιοδικού είνε ό,τι πολυτελής αίθουσα άνευ παραθύρου ή λυχνίας».
Η Διεύθυνσις
Αθηναϊκός Αστήρ, Μάρτιος 1896, αρ. 1, σελ. 2

Η Μάρθα Καρπόζηλου, τ. καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στα μέσα, περίπου, της δεκαετίας του 1990, στη μονογραφία της Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, αναφέρεται στο παιδικό βιβλίο γνώσεων. Κι ήταν η πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία που παρουσιάστηκε μια τόσο εμπεριστατωμένη μελέτη. Από τότε, μπορώ να πω, ότι άρχισε εκτεταμένα και σε βάθος η μελέτη και η έρευνα του βιβλίου γνώσεων στα πανεπιστήμια της χώρας. Μια παρόμοια δυναμική κρύβεται και στο πρόσφατα δίτομο έργο της για τα Ελληνικά Περιοδικά του 19ου αιώνα. Ένα εμβληματικό έργο που είναι βέβαιο ότι θα πυροδοτήσει νέες μελέτες οι οποίες θα στηριχτούν επάνω του. Γιατί ακριβώς αυτή, πρέπει να το υπογραμμίσω, είναι και η συμβολή του/της επιστήμονα. Μέσα από δύσβατες διαδρομές και με ξέφωτα που δείχνουν το μέλλον, να ανοίγει νέους δρόμους στην έρευνα και τη θεωρία.

Άριστη γνώστης του 19ου αιώνα

Η Καρπόζηλου γνωρίζει άριστα τον 19ο αιώνα. Για την καταγραφή των περιοδικών, στο συγκεκριμένο δίτομο έργο της, έχει ασχοληθεί πάνω από τέσσαρες δεκαετίες. Ως αποτέλεσμα της πολύχρονης έρευνάς της είχαν ενδιάμεσα δημοσιευτεί εργασίες της για : τον νεανικό τύπο της περιόδου 1830 έως 1914, τα ελληνικά οικογενειακά-φιλολογικά περιοδικά της περιόδου 1847 έως 1900, τα ελληνικά περιοδικά της περιόδου 1879-1997 κι επίσης, για τα περιοδικά της Ηπείρου και άλλα σχετικά άρθρα, για έντυπα που απευθύνονταν σε όλες τις ηλικίες του 19ου αλλά και του 20ού αιώνα.

Μετά από τα προαναφερθέντα που δείχνουν την πρωτοπόρα και ρηξικέλευθη συμβολή τής Μάρθας Καρπόζηλου στην εκπαίδευση, στη θεωρία και την έρευνα, ο αναγνώστης και η αναγνώστρια θα έχουν στα χέρια τους ένα πολύτιμο έργο, ώστε να εγκύψουν ουσιαστικά σε έναν αιώνα του οποίου πτυχές είναι ακόμη ανερεύνητες. Τα περιοδικά, σύμφωνα και με απόψεις πολλών, είναι ο καθρέφτης μιας κοινωνίας. Κανένα άλλο μέσο, ιδίως εκείνων των εποχών, δεν μπορεί να αποτυπώσει την επικαιρότητα όπως ο περιοδικός έντυπος λόγος. Το συγκεκριμένο έργο της Καρπόζηλου, αποτελεί έργο ζωής, όπως υπογραμμίζει στον πρόλογο του Πρώτου Τόμου η Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Έλλη Δρούλια. Πρόκειται για ένα έργο το οποίο, εκκινώντας από μια εποχή που το νεαρό κράτος πάσχιζε να ορθοποδήσει, είναι βέβαιο ότι θα «συνομιλεί» με τις μετέπειτα εποχές.

Πρόκειται για ένα έργο το οποίο, εκκινώντας από μια εποχή που το νεαρό κράτος πάσχιζε να ορθοποδήσει, είναι βέβαιο ότι θα «συνομιλεί» με τις μετέπειτα εποχές.

Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια θα έχουν στα χέρια τους ένα πολύτιμο έργο ώστε να εγκύψουν ουσιαστικά σε έναν αιώνα του οποίου πτυχές είναι ακόμη ανερεύνητες […] Πρόκειται για ένα έργο το οποίο, εκκινώντας από μια εποχή που το νεαρό κράτος πάσχιζε να ορθοποδήσει, είναι βέβαιο ότι θα «συνομιλεί» με τις μετέπειτα εποχές.

Στις ευχαριστίες της συγγραφέως πληροφορούμαστε για τον τρόπο που ξεκίνησε η περιπέτεια συγγραφής του δίτομου έργου. Αναφέρεται μεταξύ άλλων σε σημαντικά ονόματα όπως του καθηγητή Άλκη Αγγέλου, του εκ των ιδρυτών του ΕΛΙΑ Μάνου Χαριτάτου, του ιστορικού Φίλιππου Ηλιού και του Κ. Θ. Δημαρά, οι οποίοι με τον εμψυχωτικό τους τρόπο συνέβαλαν στην ολοκλήρωση του έργου. Στην επωδό των ευχαριστιών σημειώνεται: «…Ο δρόμος αποδείχτηκε μακρύς και λυπάμαι πολύ που δεν μπορώ να μοιραστώ το τέλος του με όλους τους ανθρώπους που με υποστήριξαν απ’ την αρχή και ιδιαίτερα τον Μάνο Χαριτάτο, που θα χαιρόταν όσο και εγώ» (σελ. 21).

Στη συνέχεια η συγγραφέας παραθέτει μια πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή με στοιχεία από την ελληνική και ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Επισημαίνει την αποσπασματικότητα νεότερων προσεγγίσεων σχετικών με την έκδοση και την κυκλοφορία των περιοδικών. Αναφέρεται στα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν άρχισε στην Αγγλία η μελέτη του περιοδικού τύπου μάλλον αποσπασματικά και σε σχέση με το προφίλ του μέσου αναγνώστη, καθώς και σε άλλες εργασίες οι οποίες όμως δεν έχουν δώσει την ακριβή εικόνα των αναγνωστών του 19ου αιώνα, που, σε κάθε περίπτωση, ταυτίζεται με εκείνον τον αναγνώστη των λαϊκών εντύπων. Επίσης, αναφέρεται στις πρώτες φιλότιμες προσπάθειες στην ελληνική βιβλιογραφία από την εποχή του μεσοπολέμου, στην επιλεκτική παράθεση περιοδικών κατά την μεταπολεμική περίοδο κι επιπλέον σε σημαντικές θεματικές μελέτες και σε διδακτορικές διατριβές που αναδύθηκαν κυρίως για τα μακροβιότερα περιοδικά, όπως επίσης σε αποδελτιώσεις περιοδικών. Ωστόσο, σημειώνει ότι ο περιοδικός τύπος είναι εν πολλοίς αχαρτογράφητος, υπογραμμίζοντας ότι η δική της καταγραφή «αποσκοπεί στην δημιουργία ενός σώματος που θα λειτουργήσει ερεθιστικά για μελλοντικές έρευνες, ιδιαίτερα τώρα που αρκετά περιοδικά έχουν σαρωθεί ή ψηφιοποιηθεί και είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο» (σελ. 29). Μάλιστα, όπως συμπληρώνει, τελευταία, έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και από εργασίες προερχόμενες από διάφορους επιστημονικούς κλάδους και ειδικότητες.

Στην έρευνά της ένα βασικό ερώτημα που την απασχολούσε ήταν αν πολλά από τα έντυπα είναι περιοδικά η εφημερίδες, αφού η σύγχυση ξεκινά από τα ίδια και στην αδυναμία αυτοπροσδιορισμού τους.

Η συγγραφέας, προκειμένου η έρευνά της να είναι ουσιαστική και εξαντλητική, δεν αρκέστηκε μόνον στη βιβλιοθήκη της Βουλής, αλλά επισκέφτηκε και βιβλιοθήκες της επαρχίας. Εν τέλει παρουσιάζει 589 τίτλους, μια πλουσιότερη και εγκυρότερη μεθοδολογικά καταγραφή, από μια απλή και ελλιπή πρώτη που είχε πραγματοποιηθεί το 1900. Στην έρευνά της ένα βασικό ερώτημα που την απασχολούσε ήταν αν πολλά από τα έντυπα είναι περιοδικά η εφημερίδες, αφού η σύγχυση ξεκινά από τα ίδια και στην αδυναμία αυτοπροσδιορισμού τους. Μόνο κατά τέλη του αιώνα με την εμφάνιση των ημερήσιων εφημερίδων διαφάνηκε ένα ξεκαθάρισμα του τοπίου. Όπως σημειώνει «…Η ύπαρξη εξωφύλλου και πίνακα περιεχομένων […] κρίθηκε καθοριστική και οπωσδήποτε τα περιεχόμενα ήταν εκείνα που εν τέλει προσδιόρισαν την ένταξη ενός εντύπου στο σώμα των περιοδικών»…. Ωστόσο, «…χρειάστηκε να φυλλομετρήσω χιλιάδες έντυπα [...] που μετεωρίζονται ανάμεσα στο περιοδικό και την εφημερίδα..» (σελ. 39).

Το εμβληματικό έτος 1863

Η Καρπόζηλου εξηγεί ότι, ανάμεσα στα έντυπα του αιώνα που παρουσιάζει, επέλεξε να σκιαγραφήσει την εικόνα του έτους 1863, γιατί το συγκεκριμένο έτος «συμπυκνώνει τις πολλαπλές διεργασίες και φωτίζει πτυχές του περιοδικού κόσμου» (σελ. 39). Εκείνη τη δύσκολη χρονιά με τις πολιτικές ανακατατάξεις, τερμάτισε την έκδοσή του ο ΦΙΛΙΣΤΩΡ και ξεκίνησε η έκδοση του περιοδικού ΧΡΥΣΑΛΛΙΣ και στην Κωνσταντινούπολη το περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ. Η συγγραφέας εστιάζει σε αυτά τα περιοδικά, γιατί όπως υπογραμμίζει «διαγράφεται όλο το εκδοτικό σύμπαν του ελληνικού περιοδικού κατά τον 19ο αιώνα» (σελ. 39). Το 1863 εκδίδονταν, στην Αθήνα, εννέα περιοδικά. Τα τέσσερα εξ’ αυτών απευθύνονταν σε διάφορα επαγγέλματα (π.χ. νομικούς κ.ά.) ενώ οι αναζητήσεις των υπόλοιπων ανάλογα με τους στόχους τους, εστιάζονταν σε λογοτεχνικά κείμενα και σε κείμενα οικογενειακού ή θρησκευτικού περιεχομένου.

Η Καρπόζηλου ανασύρει από το βάθος του αιώνα εκείνα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα, ώστε να αναδυθούν από τις σελίδες των εντύπων η εικόνα του σε όλους τους τομείς της πραγματικότητας. Δείχνει επιπλέον εκείνες τις σημαντικές λεπτομέρειες που, νομίζω ότι κανένα βιβλίο πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας ούτε καμιά ιστορία της λογοτεχνίας μπορούν να αναδείξουν τόσο εύγλωττα και παραστατικά.

Η ανάγνωση των σελίδων του Πρώτου Τόμου αποτελεί μια πλούσια διαδρομή μεστού περιεχομένου. Η Καρπόζηλου ανασύρει από το βάθος του αιώνα εκείνα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα, ώστε να αναδυθούν από τις σελίδες των εντύπων η εικόνα του σε όλους τους τομείς της πραγματικότητας. Δείχνει επιπλέον εκείνες τις σημαντικές λεπτομέρειες που, νομίζω ότι κανένα βιβλίο πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας ούτε καμιά ιστορία της λογοτεχνίας μπορούν να αναδείξουν τόσο εύγλωττα και παραστατικά. Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια στην περιδιάβαση των σελίδων, των σχετικών με τα περιοδικά, θα ξεκινήσουν με την αναγγελία από τον Στέφανο Κουμανούδη της παύσης του ΄συγγράμματος΄ (συχνή λέξη σε πολλούς χαρακτηρισμούς ή και τίτλους εντύπων) ΦΙΛΙΣΤΩΡ. Και θα συνεχίσουν την ανάγνωση με πληροφορίες για τη δυναμική του περιοδικού ΧΡΥΣΑΛΛΙΣ με τις ελπιδοφόρες υποσχέσεις για την ύλη. Αλλά κι αυτού του περιοδικού η έκδοση θα κρατήσει τέσσερα χρόνια. Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο συναντάται στη ζωή των εντύπων εκείνης της εποχής που συνάδει και με τα οικονομικά τους προβλήματα. Τα περισσότερα έντυπα βάδιζαν σε δύσβατες διαδρομές προσπαθώντας να ορθοποδήσουν είτε εύκολα είτε δύσκολα προπάντων κατά τις αλλαγές των πολιτικών καταστάσεων. Μερικά περιοδικά όπως Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, η ΠΑΝΔΩΡΑ, η ΕΣΤΙΑ, η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ είχαν πολύχρονη παρουσία χωρίς να σημαίνει ότι δεν είχαν προβλήματα, ιδίως από την ολιγωρία των συνδρομητών ή δεν είχαν δεχτεί μεγάλο πλήγμα περιοδικά, όπως, για παράδειγμα, η ΠΑΝΔΩΡΑ και η ΕΣΤΙΑ όταν απαγορεύτηκε η κυκλοφορία τους στην Τουρκία.

Η συγγραφέας υπογραμμίζει την πολυφωνικότητα, τη διαλογικότητα και τη διακειμενικότητα των περιοδικών τα οποία αφήνουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους, γιατί «…αναπόδραστα εμπλέκονται στην δημιουργία ταυτότητας, εθνικής, τοπικής, θρησκευτικής και φύλου…» (σελ. 55). Οι συνδρομητές/συνδρομήτριες και αναγνώστες/αναγνώστριες των περιοδικών προέρχονταν από όλες σχεδόν τις κοινωνικές τάξεις. Αναγνώστες είναι και νέοι κυρίως των αστικών οικογενειών, αργότερα εμβληματικά ονόματα όπως ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, ο Παλαμάς, ο Δροσίνης, ο Ξενόπουλος, ο Βενιζέλος κ.ά. Παρατίθενται χαρακτηριστικά στιγμιότυπα αναγνωστών που ασμένως κάθε φορά περίμεναν το τεύχος τους. Για παράδειγμα, ο πατέρας του Βενιζέλου έγραψε στον Καλαποθάκη, Διευθυντή του περιοδικού Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, να στέλνει το περιοδικό στο όνομα του γιου του Ελευθερίου.

Αρκετά περιοδικά προέβαιναν και σε αναδημοσιεύσεις σημαντικών κειμένων από άλλα παλαιότερα περιοδικά, κάποιες φορές ανομολόγητη. Παρόλα αυτά ο νόμος περί πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν αυστηρός. Ο πολυφωνικός χαρακτήρας των περιοδικών είναι δεδομένος. Ταξιδεύουν με τα μέσα της εποχής, προσφέρουν ένα ευκολότερο ανάγνωσμα από το βιβλίο, είναι πιο προσιτά και οικονομικά, έχουν ποικιλία κειμένων ανεξάρτητα από τον βασικό χαρακτήρα τους και ξεφεύγοντας από τη γραφιστική μονοτονία του βιβλίου, αποτυπώνουν πολλαπλούς γραφιστικούς κώδικες στη γραμματοσειρά ή στην εμφάνιση με εικόνες. Κάποιες φορές αλλάζουν και τον αρχικό τους προσανατολισμό. Επίσης αναπτύσσουν και διάλογο με τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες και γενικά προσπαθούν να ανανεώνονται συλλαμβάνοντας τα μηνύματα των καιρών παρακολουθώντας την καθημερινότητα.

Αναντίρρητα πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο ερευνητικής υποδομής, που αποτελεί σημαίνουσα παρακαταθήκη για το μέλλον.

Αναντίρρητα πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο ερευνητικής υποδομής, που αποτελεί σημαίνουσα παρακαταθήκη για το μέλλον. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων που το εξέδωσε.

Από τη μια πλευρά υπάρχουν έντυπα που διακηρύσσουν ότι μιμούνται τα επιτυχημένα ξένα κι από την άλλη πλευρά άλλα έντυπα που προβάλλουν τον ελληνοκεντρικό τους χαρακτήρα ή προσπαθούν να παρουσιάσουν ένα χαρακτήρα εντοπιότητας, όχι πάντοτε επιτυχημένα σε μια εποχή, προς το τέλος του αιώνα, όπου αναζητείται η ελληνική ταυτότητα στο πλαίσιο της ιδεολογικής στροφής της εποχής.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το υποκεφάλαιο για τον χώρο και τον χρόνο. Είναι γοητευτικό, πολύβουο και «πολύχρωμο» το αναγνωστικό ταξίδι από τη Βιέννη με το περιοδικό ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ (υπότιτλος: «ή φιλολογικαί αγγελίαι») του Άνθιμου Γαζή και άλλων συνεκδοτών, τη δεκαετία 1811-1821 και με τα περιοδικά ΚΑΛΛΙΟΠΗ, επίσης στη Βιέννη και στο Παρίσι με τα βραχύβια περιοδικά ΑΘΗΝΑ, ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟΝ και ΜΕΛΙΣΣΑ που κυκλοφορούσαν τα προεπαναστατικά χρόνια. Είναι αξιόλογο το περιεχόμενό τους το σχετικό με τη «χειραφέτηση του πνευματικού και κοινωνικού βίου που διαπλεκόταν με το αίτημα της συγκρότησης κρατικής οντότητας και της μεταβολής των οικονομικών και κοινωνικών κανονικοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» (σελ. 73).

Τα μισά περιοδικά του αιώνα εκδίδονται στην Αθήνα

Με τη μεταφορά του κέντρου του Αγώνα στην Ελλάδα και της πρωτεύουσας στην Αθήνα έχουμε την έκδοση πλειάδας περιοδικών. Τα μισά σχεδόν περιοδικά του αιώνα (311 τίτλοι) εκδίδονται στην Αθήνα. Στην επαρχία τα περιοδικά ήταν ολιγάριθμα με εξαίρεση την Πάτρα και την Ερμούπολη. Σημαντικά κέντρα αποτέλεσαν η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και η Αλεξάνδρεια τα περιοδικά των οποίων είχαν θέματα τοπικού ενδιαφέροντος ενώ τα περιοδικά της διασποράς (π.χ. ΕΣΠΕΡΟΣ, ΚΛΕΙΩ της Λειψίας, ΒΡΕΤΤΑΝΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ του Λονδίνου) ικανοποιούν κατά το πλείστον τις ανάγκες της ομογένειας. Γενικά πάντως τα ελληνικά περιοδικά έφταναν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Για παράδειγμα το ΠΑΙΔΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ, έφτανε σε 175 πόλεις ή το ιατρικό περιοδικό ΦΟΙΒΟΣ σε 230 πόλεις του εσωτερικού και του εξωτερικού.

Πολλές φορές πολλά έντυπα, που μάλλον φυτοζωούσαν, διαμαρτύρονταν για την κακοπληρωμή και προέβαιναν σε παρακαλετά, ονόμαζαν δε τους κακοπληρωτές αμνήμονες ή και προέβαιναν ακόμη και σε καταγγελίες.

Η αναζήτηση συνδρομητών ήταν ζήτημα επιβίωσης των περιοδικών. Περιγράφεται με λεπτομέρεια η πολύπλοκη διαδικασία στο επίπεδο των υποχρεώσεών τους που έχει πολύ ενδιαφέρον και σε σύγκριση με τη σημερινή εποχή. Τα περισσότερα αναδεικνύουν την αγωνία των εκδοτών και τη συμπεριφορά των συνδρομητών που, πολλές φορές, ήταν μάλλον άστοχη. Η προπληρωμή εξασφάλιζε ένα στοιχειώδες χρηματικό κεφάλαιο. Κάποιες φορές δικαιολογούν τη διακοπή τους εξαιτίας της αδυναμίας των συνδρομητών να στηρίξουν υλικά και ηθικά τα περιοδικά. Πολλές φορές αρκετά έντυπα, που μάλλον φυτοζωούσαν, διαμαρτύρονταν για την κακοπληρωμή και προέβαιναν σε παρακαλετά, ονόμαζαν δε τους κακοπληρωτές αμνήμονες ή και προέβαιναν ακόμη και σε καταγγελίες. Ο αριθμός των αναγνωστών και αναγνωστριών τους δε, είναι σχετικά περιορισμένος. Πρέπει να πούμε ότι πολλά σημαντικά έντυπα εξαρτιόντουσαν από συνδρομές της ομογένειας. Αρκετά περιοδικά όπως φαίνεται και από τις εξαγγελίες τους, έχουν ως στόχο και τη μόρφωση των χαμηλών κοινωνικών τάξεων, μάλιστα αναθέτοντας μια τέτοια διαμεσολαβητική πρακτική στους μορφωμένους.

Η διαφήμιση μέσω μονόφυλλων τα οποία περιείχαν όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζει το περιοδικό, αλλά και η δημοσίευση σε άλλα έντυπα ήταν συχνό φαινόμενο. Για παράδειγμα, Η ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, μέσω της ΜΕΛΙΣΣΑΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ξεκαθαρίζει ότι θα εκδοθεί, μόλις συγκεντρωθεί ο ανάλογος αριθμός των συνδρομητών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που δείχνει το πόσο αναγκαία ήταν η οικονομική ενίσχυση, είναι το ακόλουθο: το περιοδικό ΑΙΝΟΣ της Κεφαλονιάς, το 1883, παρόλο που είχε 400 συνδρομητές, μάλλον δεν ικανοποιούσε τη διεύθυνση που επιθυμούσε τον διπλασιασμό.

Τα περισσότερα περιοδικά της ομογένειας και όχι μόνο εκδίδονταν σε σχετικά μικρό τιράζ ενώ κάποια σε μεγαλύτερο. Προς το τέλος του αιώνα το τιράζ αυξανόταν. Πάντως οι αναγνώστες-αγοραστές ήταν σαφώς περισσότεροι από τους συνδρομητές (10 ή και περισσότεροι, προς 1). Πολλά περιοδικά είχαν και δίκτυο, αρχικά αφιλοκερδών ανταποκριτών σε διάφορες πόλεις. Ένα σύστημα που εξανεμίστηκε προς το τέλος του αιώνα, αφού εμφανίστηκε ισχυρό το δίκτυο των βιβλιοπωλών, των πρακτορείων τύπου είτε των περιοδευόντων παραγγελιοδόχων. Πάντως τα γυναικεία περιοδικά και τα παιδικά, όπως προαναφέρθηκε είχαν αυξημένο τιράζ. Ένα γεγονός που αν μη τι άλλο δείχνει ότι η ανερχόμενη αστική τάξη είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ό,τι είχε υποβαθμιστεί ή αγνοηθεί στο παρελθόν. Κοντά σε αυτό το τιράζ βρίσκονται και ορισμένα θρησκευτικά περιοδικά. Κι οπωσδήποτε πρέπει να υπολογίσουμε και το κοινό στο οποίο απευθυνόταν το κάθε περιοδικό. Για παράδειγμα, υπήρχαν περιοδικά που είχαν συνδρομές π.χ. 250-300, αλλά και άλλα που ξεπερνούσαν τις 5000 όπως Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ, ακόμα μέχρι και 10000 συνδρομές όπως το μηνιαίο ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ.

Μια ουσιαστικά πολιτισμική βουτιά

Η ανάγνωση των δύο τόμων αποτελεί μια ουσιαστικά πολιτισμική βουτιά, την εποχή κατά την οποία ανέρχονταν τα αστικά στρώματα σε μια κοινωνία που μετασχηματιζόταν, μαζί με τις μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση και τους νέους πνευματικούς προσανατολισμούς, εμφυσώντας στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια την ανάγκη να κατανοήσουν σε βάθος και τη σύγχρονη εποχή μας.

Η χορηγία και η βοήθεια με διάφορους τρόπους για ορισμένα περιοδικά, όπως συλλόγων, σχολών, εταιρειών, επιστημονικών σωματείων, ιδιωτών, υπουργείων, θρησκευτικών κύκλων, άλλοτε διαφανής και άλλοτε όχι, αποτελεί ένα άλλο ενδιαφέρον κεφάλαιο. Κάποια περιοδικά συστήνονται και από κρατικούς φορείς ενώ κάποια άλλα προαγοράζονται. Οι φιλοφρονήσεις και συστάσεις, μεταξύ εντύπων που δεν ανταγωνίζονται, είναι μια συνήθης πρακτική. Οι αναγκαίες λεπτομέρειες που παρατίθενται, αναδεικνύουν το όλο σύστημα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, όπως υπογραμμίζεται, όλα αυτά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τον κύριο αιμοδότη που είναι ο αναγνώστης-αγοραστής και συνδρομητής.

Όσον αφορά στα λήμματα της βιβλιογραφίας η συγγραφέας εφαρμόζει ένα δικό της απογραφικό σύστημα πεδίων των οποίων τα μέρη δεν είναι αυτόνομα και σε κάθε περίπτωση αναδεικνύουν εσωτερικές συνδέσεις και βέβαια ερευνητικές κατευθύνσεις. Τα συγκεκριμένα πεδία τα οποία παρατίθενται ξεχωριστά για το κάθε περιοδικό στον Δεύτερο Τόμο, στον συγκεκριμένο Πρώτο Τόμο, αναλύονται εκτενώς. Τονίζεται η μεγάλη σημασία που έδιναν οι εκδότες στον τίτλο ως κωδικοποιημένο σύστημα με διάφορες κατηγορίες, στις ιδιότητές τους και των συνεργατών τους που ποικίλουν στα διάφορα έντυπα και που αποτελούνται από πολύ γνωστά (π.χ. Καμπούρογλους, Παπαρρηγόπουλος, Δροσίνης, Ξενόπουλος, Λασκαράτος κ.ά.) είτε και άγνωστα πρόσωπα. Η παρουσία των γυναικών, ως εκδοτριών, είναι ελάχιστη, όπως της ποιήτριας και δασκάλας Ευφροσύνης Σαμαρτζίδου που εξέδιδε την ΚΥΨΕΛΗ. Οι περισσότεροι των εκδοτών είναι νεαροί ηλικίας, από 11 έως 39 ετών (65%), μέσης το 26% και ανώτερης, το 9%.

Το απογραφικό σύστημα κατηγοριών συμπληρώνεται με : τα διάφορα Μότο (υπογραφές ταυτότητας των περιοδικών), τα Γραφεία και τυπογραφεία όπου εκδίδονταν τα έντυπα με τις συχνές μετακομίσεις τους, την κυκλοφορία και την περιοδικότητα της έκδοσης (άτακτη, τακτική σε διάφορές χρονικές περιόδους ανά περιοδικό), το σχήμα τους και τις σελίδες με αποκλίσεις από έντυπο σε έντυπο (με σελίδες από 8 μέχρι και 80), τις συνδρομές (εξαμηνιαίες ή ετήσιες συνήθως, οι δε τιμές, ως ένα βαθμό, αναγράφονται μετά το 1860), τον κόσμο των βιβλιοθηκών και το ψηφιακό σύμπαν (βιβλιοθήκες με το υπάρχον υλικό είτε σε έντυπη μορφή είτε ψηφιοποιημένο), την υπάρχουσα βιβλιογραφία (μελέτες, διατριβές που αφορούν στο κάθε περιοδικό) και τα πιθανά σχόλια για απαραίτητες διευκρινήσεις.

Ο Πρώτος Τόμος τελειώνει με μια πλούσια βιβλιογραφία χρήσιμη στους ερευνητές και τις ερευνήτριες, με συντομογραφίες, με ευρετήρια για τους εκδότες καθώς και με τα τυπογραφεία και τους τόπους έκδοσης.

Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια περιδιαβάζοντας τον συγκεκριμένο τόμο, ως ένα πολύμορφο και γοητευτικό ψηφιδωτό, ίσως νιώσουν πως ταξιδεύουν με τα μέσα της εποχής, ακούγοντας τον παλμό του αιώνα. Θα συναντήσουν περιοδικά με συνήθεις, αλλά και ευφάνταστους τίτλους που από μόνοι τους αποτελούν ένα πολύμορφο και γοητευτικό ψηφιδωτό.

Ο ογκωδέστερος Δεύτερος Τόμος περιέχει με αλφαβητική σειρά όλα τα περιοδικά. Για το καθένα περιοδικό και ανάλογα με τις πληροφορίες που αυτό προσφέρει, παρατίθενται με ευσύνοπτο τρόπο τα προαναφερόμενα πεδία του Πρώτου Τόμου. Πληροφορίες, δηλαδή, που λύνουν τα χέρια σε ερευνητές και ερευνήτριες, ώστε πολύ εύκολα να έχουν πρόσβαση σε ό,τι ερευνούν και οι οποίες αποτελούν κινητήρια δύναμη και για περαιτέρω έρευνα. Αλλά και ο αναγνώστης και η αναγνώστρια περιδιαβάζοντας τον συγκεκριμένο τόμο ίσως νιώσουν πως ταξιδεύουν με τα μέσα της εποχής, ακούγοντας τον παλμό του αιώνα. Θα συναντήσουν περιοδικά με συνήθεις, αλλά και ευφάνταστους τίτλους που από μόνοι τους αποτελούν ένα πολύμορφο και γοητευτικό ψηφιδωτό.

Παραθέτω μερικούς τίτλους που αναφέρονταν σε περιοχές όπως η διοίκηση, η νομική επιστήμη, η εκκλησία, η ιστορία, η οικονομία, η γυναίκα, το παιδί, το σχολείο, η οικογένεια, η λογοτεχνία, ο αθλητισμός οι ειδήσεις κ.ά. Κάποιοι είναι αρχαιοπρεπείς, άλλοι θρησκευτικού, επιστημονικού ή εθνικού χαρακτήρα, άλλοι μαρτυρούν τον απαραίτητο για την εποχή διδακτισμό, άλλοι ρομαντικοί και άλλοι χιουμοριστικοί: Ανάπλασις, Πρόοδος, Σωτήρ, Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων, Αίνος, Ηχώ του Συρμού, Αρμονία, Γεωπονικά, Γαληνός, Αττική Μέλισσα, Η Διάπλασις των Παίδων, Ερατώ, Παιδική Αποθήκη, Εφημερίς των Κυριών, Εφημερίς της Τέρψεως, Ο Αριστοφάνης και η μαγνητιζομένη, Παρθενών, Κήρυξ, Νέα Θέμις, Εθνική Αγωγή, Ελληνισμός, Φύσις, Ο Αβδηρίτης και του διαβόλου τα πηδήματα κ.ά. Τίτλοι που μαρτυρούν τον πλούτο και τις επιλογές ανάλογα με τα αναγνωστικά ενδιαφέροντα. Αλλά, βέβαια, μην ξεχνάμε τον αναλφαβητισμό της εποχής κι επίσης τα υπάρχοντα μέσα κυκλοφορίας.

Έργο ζωής

Καταληκτικά: η αναφορά μου στους δύο πολυσέλιδους τόμους εννοείται ότι είναι περιληπτική κι έχει κύριο σκοπό να αναδείξει ορισμένα κεντρικά σημεία τους. Ομολογώ ότι υπάρχουν και άλλα βασικά σημεία όπως και υποτιθέμενες λεπτομέρειες που έμμεσα υποδεικνύουν στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια και ιδιαίτερα στον ερευνητή και στην ερευνήτρια πηγές έμπνευσης για περαιτέρω αναζητήσεις. Το δίτομο έργο της καθηγήτριας Μάρθας Καρπόζηλου, όντως ένα έργο ζωής, φέρνει μπροστά μας τη φρεσκάδα της καθημερινότητας ενός αιώνα, όπως αυτός αποτυπώθηκε σε έντυπη μορφή. Με λίγα λόγια πρόκειται για την αφήγηση του 19ου αιώνα μέσα από τα περιοδικά του. Προσφέρεται με παραστατικές εικόνες και με εκφραστικό και επιστημονικά κριτικό λόγο αναδεικνύοντας τα όποια αρνητικά και θετικά της εποχής.

Η ανάγνωση των δύο τόμων αποτελεί μια ουσιαστικά πολιτισμική βουτιά, την εποχή κατά την οποία ανέρχονταν τα αστικά στρώματα σε μια κοινωνία που μετασχηματιζόταν, μαζί με τις μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση και τους νέους πνευματικούς προσανατολισμούς, εμφυσώντας στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια την ανάγκη να κατανοήσουν σε βάθος και τη σύγχρονη εποχή μας. Κοντολογίς, η ανάγνωση συμπλέει με τη γραφή των περιοδικών και την καρδιά του αιώνα με τις γκρίζες και φωτεινές σελίδες του.

Αναντίρρητα είναι ένα μνημειώδες έργο ερευνητικής υποδομής, που αποτελεί σημαίνουσα παρακαταθήκη για το μέλλον. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων που το εξέδωσε. Πρόκειται για μια πράξη που πρέπει να συνεχιστεί με τη δεύτερη έκδοση του έργου, προκειμένου να το προμηθευτούν, και θα έλεγα δωρεάν, όλα τα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας φιλολογικού, γενικότερα εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού περιεχομένου αλλά και τα σχολεία των δύο πρώτων βαθμίδων της εκπαίδευσης. Και θα αποτελούσε ευχάριστη έκπληξη αν η Βουλή, με αφορμή το συγκεκριμένο έργο, εξέδιδε και έναν τόμο με ορισμένες σελίδες των εμβληματικότερων περιοδικών του 19ου αιώνα.

Λίγα λόγια για τη συγγραφέα

Η Μάρθα Καρπόζηλου δίδαξε Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων από το 1981 ώς το 2015. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Θεσσαλονίκη, Σπούδασε ιστορία, βιβλιοθηκονομία και νεοελληνική φιλολογία στην Αμερική και στην Ελλάδα. Ασχολήθηκε ερευνητικά, πρωτίστως με τον περιοδικό τύπο και δευτερευόντως με το παιδικό βιβλίο. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα γύρω από αυτά τα θέματα, καθώς επίσης γύρω από την νεοελληνική επιστολογραφία. Το 2022 οι φίλοι και οι φοιτητές της εξέδωσαν έναν τόμο προς τιμήν της με τίτλο Δώρα Σεμνά, τίτλος που της άρεσε πολύ.

* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι αναπλ. καθηγητής του Παν/μίου Αιγαίου, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο : «Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΩΝ ΓΑΤΩΝ» (2022, εκδ. Καλειδοσκόπιο).