alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
πειθαρχία / επιτήρηση / βιομετρικά δεδομένα

«Κλείσιμο της πόλης, απαγόρευση εξόδου. Κάθε οικογένεια θα πρέπει να έχει κάνει τις προμήθειές της. Αν χρειαστεί, οπωσδήποτε, η έξοδος από το σπίτι, θα βγαίνει μόνο ένας κάθε φορά, αποφεύγοντας κάθε συνάντηση. Οι μόνοι που κυκλοφορούν στους δρόμους είναι οι επόπτες, οι επίτροποι, οι στρατιώτες της φρουράς και οι νεκροθάφτες. Την πολιτοφυλακή απαρτίζουν αξιωματικοί και ενάρετοι πολίτες. Καθημερινά κάθε συνοικία επιτηρείται. Η επιτήρηση βασίζεται σε ένα μόνιμο και λεπτομερές σύστημα καταγραφής. Όλα τα γεγονότα καταγράφονται. Κάθε άτομο επισημαίνεται, εξετάζεται και κατανέμεται ανάμεσα σε ζωντανούς, ασθενείς και νεκρούς». 

Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας» σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας.

Πρόκειται για μια αποσπασματική σύνοψη του κανονισμού λήψης μέτρων κατά του λοιμού στη Γαλλία του 17ου αιώνα. Ο Μισέλ Φουκώ που ανέσυρε το πλήρες κείμενο από το στρατιωτικό αρχείο της πόλης του Βενσέν, θεωρεί ότι τα αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό της πανούκλας την εποχή εκείνη αντιπροσωπεύουν μια ολοκληρωτική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των επιδημιών και ταυτόχρονα αντανακλούν ένα νέο πολιτικό όραμα. Η «πανωλόβλητη» πόλη, που καταγράφει, επιτηρεί, ελέγχει, αποκτά μια αυστηρή ιεραρχική δομή και μετατρέπει τους ίδιους τους πολίτες σε επιτηρητή του διπλανού τους, αντιπροσωπεύει, σύμφωνα με τον Φουκώ, την ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πολιτείας. Στο έργο του, Επιτήρηση και Τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής [1], στο οποίο επιχειρεί μια «αρχαιολογική» περιγραφή των σχέσεων εξουσίας και γνώσης, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτές επιδρούν ιστορικά στις ποινές και τους εποπτικούς μηχανισμούς, παρουσιάζει –μεταξύ των άλλων– μια ενδιαφέρουσα μετάβαση: Τη μετάβαση από την «κοινωνία της λέπρας» στην «κοινωνία της πανούκλας». Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας», σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας, ένα όραμα που πραγματώνεται εκατό χρόνια μετά από τον λοιμό, με τον σχεδιασμό του Πανοπτικού από τον Τζέρεμυ Μπένθαμ [2] στα τέλη του 18ου αιώνα. Το αρχικό σχέδιο του Μπένθαμ αφορούσε τη δημιουργία μιας πρότυπης φυλακής, όμως η ιδέα του, όπως ο ίδιος πρότεινε, ήταν κατάλληλη να εφαρμοστεί στην εκπαίδευση, στη βιομηχανία αλλά και στον τομέα της υγείας. Το Πανοπτικόν είναι ένα είδος κτηρίου, η αρχιτεκτονική του οποίου επιτρέπει τη διαρκή επιτήρηση όλων των παραβρισκόμενων σε αυτό, από έναν κεντρικό επιτηρητή. Οι επιτηρούμενοι από την άλλη πλευρά, λόγω της ιδιότυπης αυτής αρχιτεκτονικής κατασκευής, δεν γνωρίζουν αν στην πραγματικότητα επιτηρούνται, καθώς δεν έχουν τη δυνατότητα να δουν εκείνοι τον επιτηρητή τους. Κατά την παραμονή τους στο κτήριο, η απόκλιση από την επιθυμητή συμπεριφορά επιφέρει ποινές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επιτηρούμενοι να συμπεριφέρονται συνεχώς σαν να τους επιτηρούν, ακόμα και όταν δεν τους επιτηρούν. Με αυτόν τον τρόπο ο «πανοπτισμός» δημιουργεί μια τυποποιημένη «ηθική» συμπεριφορά πειθαρχημένου ανθρώπου. 

Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος.

Η πειθαρχία, ωστόσο, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται, σύμφωνα με τον Φουκώ, με έναν θεσμό ή έναν μηχανισμό εξουσίας. Αποτελεί ένα βαθύτερο ανατομικό στοιχείο της εξουσίας, μια «τεχνολογία» με την οποία η εξουσία ασκείται,[i] όπως λέει. Ο Φουκώ, προφητικά σχεδόν, επισημαίνει ότι η πειθαρχική κοινωνία, ξεκινά από τη λειτουργία των κλειστών πειθαρχικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα οι εργασιακοί χώροι, τα σχολεία και οι φυλακές, χώροι που αποτελούν ένα είδος «κοινωνικής καραντίνας» και καταλήγει σε έναν γενικευμένο μηχανισμό «πανοπτισμού»[ii]. Σε αντίστοιχο ρόλο προφήτη, ο Γιουβάλ Χαράρι [3] σε άρθρο του στους Financial Times[iii] εν μέσω καραντίνας, προβλέπει ότι στην μετά Covid-19 εποχή, πολλά από τα έκτακτα μέτρα επιτήρησης λόγω της πανδημίας θα γίνουν αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Τα έξυπνα κινητά και οι κάμερες αναγνώρισης των προσώπων ή της θερμοκρασίας του σώματος βρίσκονται ήδη στην καθημερινότητά μας. Όμως αυτά αποτελούν μόνο την αρχή, σύμφωνα με τον Ισραηλινό στοχαστή, καθώς η τεχνολογία επιτήρησης εξελίσσεται με φρενήρεις ρυθμούς. Η προοπτική, στο άμεσο μέλλον, βιομετρικά «αξεσουάρ» να παρακολουθούν διαρκώς την κατάσταση της υγείας, τα συναισθήματα, τη σωματική δραστηριότητα, τον θυμό ή την παραβατική συμπεριφορά των πολιτών, δεν αποτελεί επιστημονική φαντασία και είναι πιο πιθανή από ποτέ. Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος. Μια τέτοια απόφαση μπορεί να οδηγήσει σε μέτρα και νόμους που «υπό κανονικές συνθήκες» καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να θεσμοθετήσει. 

Τα βιομετρικά δεδομένα κάθε πολίτη, ωστόσο, καθώς περιλαμβάνουν πληροφορίες για την υγεία, τη λειτουργική ικανότητα αλλά και τη διανοητική κατάστασή του, θεωρείται προφανές ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται από το ισχύον νομικό σύστημα με εξαιρετική προσοχή ως ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Λόγω της χρησιμότητάς τους, όμως, δεν αποκλείεται στο μέλλον, είτε εξαιτίας κυβερνοπειρατείας είτε λόγω επίκλησης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης από μια κυβέρνηση, να αποτελέσουν μέσο για επιτήρηση, αποκλεισμό, κοινωνικές διακρίσεις ή και ακόμα μέσο οικονομικής πίεσης από ασφαλιστικούς και χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, ακόμα και από την αγορά εργασίας. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

[i] Έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον η διάκριση του Φουκώ ανάμεσα στην «κατοχή» και στην «άσκηση» εξουσίας. Η εξουσία σύμφωνα με τον Γάλλο δεν αποτελεί ένα προνόμιο που κάποιος «κατέχει» (π.χ. το Κράτος) αλλά αποτελεί μια δραστηριότητα που «ασκείται» από κοινού μέσα σε ένα πλέγμα εξουσιαστικών δομών. Για το λογικό σφάλμα κατοχής της εξουσίας μπορείτε να δείτε παλαιότερο άρθρο μου εδώ.
[ii] Η σύγχρονη μορφή ψηφιακής επιτήρησης κατά τη διάρκεια πλοήγησης στο διαδίκτυο, αποτελεί για παράδειγμα ένα μείζον ηθικό ζήτημα που έχουν επισημάνει μεταξύ άλλων γκουρού της τεχνολογίας όπως ο πρώην επικεφαλής της Mozilla, Γκάρι Κόβατς. Δείτε εδώ τη σχετική ομιλία του στο TED.
[iii] Διαβάστε το άρθρο του Χαράρι εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt alt

Επιτήρηση και Τιμωρία
Η γέννηση της φυλακής
Michel Foucault
Μτφρ. Τάσος Μπέτζελος
Πλέθρον

Panopticon
Or the Inspection House
Jeremy Bentham
Kessinger Publishing

The Panopticon Writings
Jeremy Bentham
Verso Books



Homo Deus
Μια σύντομη ιστορία του
μέλλοντος

Yuval Noah Harari
Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης
Αλεξάνδρεια

alt

alt

alt

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Το βιβλίο της μορφής και του κενού» της Ρουθ Οζέκι (κριτική) – Αναζητώντας διέξοδο από το χάος

«Το βιβλίο της μορφής και του κενού» της Ρουθ Οζέκι (κριτική) – Αναζητώντας διέξοδο από το χάος

Για το μυθιστόρημα της Ρουθ Οζέκι [Ruth Ozeki] «Το βιβλίο της μορφής και του κενού» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, εκδ. Κλειδάριθμος). Κεντρική εικόνα: Στιγμιότυπο από την ταινία «Τhe Book of Henry». 

Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη

...
Με τον «Ντετέκτιβ» του Δημήτρη Χατζή συνεχίζονται οι «Παραβάσεις / Αναγνώσεις», το αναλόγιο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος

Με τον «Ντετέκτιβ» του Δημήτρη Χατζή συνεχίζονται οι «Παραβάσεις / Αναγνώσεις», το αναλόγιο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος

Τρίτη παρουσίαση για τις «Παραβάσεις / Αναγνώσεις» –το θεατρικό αναλόγιο του ΚΠΙΣΝ στον Φάρο– την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου με τη Μαρία Σκουλά να διαβάζει το διήγημα «Ο Ντέτεκτιβ» του Δημήτρη Χατζή, σε επιμέλεια του συνθέτη Κορνήλιου Σελαμσή.

Επιμέλεια: ...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

«Η εμμονή» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Η εμμονή» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Ανί Ενρό [Annie Ernaux] «Η εμμονή» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Δεν ήθελε να μου πει το όνομά της.

...
«Μερικές ακόμα σημειώσεις ενός πορνόγερου» του Τσαρλς Μπουκόβσκι (προδημοσίευση)

«Μερικές ακόμα σημειώσεις ενός πορνόγερου» του Τσαρλς Μπουκόβσκι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Τσαρλς Μπουκόβσκι [Charles Bukowski] «Μερικές ακόμα σημειώσεις ενός πορνόγερου» (νέα μτφρ. Γιάννης Λειβαδάς), που κυκλοφορεί στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ