
Η επική βιογραφία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ενός προσώπου larger than life, σε σκηνοθεσία του Κρίστοφερ Νόλαν.
Γράφει ο Θόδωρος Σούμας
Είδα πρόσφατα τη μεγαλεπήβολη βιογραφία «Οπενχάιμερ», του Κρίστοφερ Νόλαν. Ένα έργο που περικλείει σίγουρα τεράστια εργασία μέχρι να ολοκληρωθεί, εργασία σεναριακή, εικονοπλαστική, σκηνοθετική, αφηγηματική, μονταζική, κ.ο.κ. Πάνω στον βιογραφικό καμβά –το φιλμ βασίζεται στο βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο Ο Αμερικανός Προμηθέας: Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν– ο Κρίστοφερ Νόλαν επιτελεί μια λεπτομερειακή, επίπονη κι επίμονη, μεγάλη σε ποσότητα και ποιότητα, λεπτοφτιαγμένη κινηματογραφική δουλειά, μορφική, τεχνική, αισθητική, σεναριακή, διηγηματική και σημασιολογική. Το φιλμ εντυπωσιάζει, καταπλήσσει, θαμπώνει και προκαλεί ενδιαφέρον, ανησυχία, φόβο και δέος.
Πάνω στον αφηγηματικό σκελετό, τον λεπτομερή καμβά της ιστορίας του Οπενχάιμερ, ο Νόλαν κεντά ένα φιλμ υπερεπεξεργασμένο, με πάρα πολλές προεκτάσεις και διαστάσεις και αυτό βέβαια αναδεικνύει την αξία και την απροσμέτρητη φιλοδοξία του. Επενδύει στη συνθετότητα, στον αισθητικό και ιδεολογικό πλούτο της ταινίας, στην εμβάθυνση και στο σημαντικό, ανθρωπιστικό νόημα. Δεν πρόκειται επουδενί για μια τυπική, σχηματική και παραδοσιακή βιογραφία ενός μεγάλου επιστήμονα, αυτού που δημιούργησε την ατομική βόμβα.
Πάνω στον αφηγηματικό σκελετό, τον λεπτομερή καμβά της ιστορίας του Οπενχάιμερ, ο Νόλαν κεντά ένα φιλμ υπερεπεξεργασμένο, με πάρα πολλές προεκτάσεις και διαστάσεις και αυτό βέβαια αναδεικνύει την αξία και την απροσμέτρητη φιλοδοξία του.
Η ατομική βόμβα, αφού την κατασκεύασε το επιστημονικό επιτελείο του Οπενχάιμερ, εκτοξεύτηκε από την αμερικανική κυβέρνηση του Τρούμαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, με τερατώδη αποτελέσματα και φριχτές συνέπειες. Ο μεγάλος πυρηνικός επιστήμονας μετατράπηκε σε εξολοθρευτή άγγελο, σε μεγάλο καταστροφέα και σε Θάνατο, σε τραγικό ήρωα, σε αυτόν που άνοιξε τους ολέθριους, δαιμονικούς ασκούς του Αιόλου, που θα άλλαζαν δραματικά την ιστορία της ανθρωπότητας και θα την έφερναν στο χείλος της κατάλυσής της, που απεφεύχθη για αρκετά χρόνια με τον ψυχρό πόλεμο και την επικίνδυνη, εκφοβιστική κι επώδυνη ισορροπία τρόμου στην κόψη του ξυραφιού, των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ· στην ισορροπία τρόμου της κατοχής, αλλά της μη χρήσης των πυρηνικών βομβών από το δυτικό και το κομμουνιστικό στρατόπεδο… Το φιλμ δυστυχώς είναι εκτός από πολιτικο-ιστορικό φιλμ και επίκαιρο, σκεφτείτε απλά τις συνεχείς απειλές της ρώσικης κυβέρνησης του Πούτιν για χρήση των πυρηνικών όπλων της, εξ αιτίας του πολέμου στην Ουκρανία.
Άρα δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με ένα ακαδημαϊκό ή απρόσωπο, ουδέτερο ιστορικό έργο, μα για μια ταινία που διαμέσου μιας προσωπικής υπαρξιακής τραγωδίας και ενός επιστημονικού, μα πολεμοχαρούς, μεγαλόπνοου έπους, αγγίζει οδυνηρά τους κινδύνους, τις αγωνίες και τους φόβους της σημερινής ανθρωπότητας, που έτσι κι αλλιώς απειλεί τη Γη με πρωτόγνωρη κι ανείπωτη φθορά, εξ αιτίας των αυθαίρετων κι επιβλαβών παρεμβάσεων και παραβιάσεων της. Ο σύγχρονος Προμηθέας εφευρίσκει μια παντοδύναμη, ανίκητη φωτιά, η οποία μπορεί να αφανίσει ολόκληρο τον κόσμο…
Όπως λέγαμε, ο Νόλαν δημιουργεί πάρα πολλά αφηγηματικά παρακλάδια, προεκτάσεις και επίπεδα της κεντρικής, βιογραφικής διήγησής του· διαστάσεις ψυχολογικές και χαρακτηριολογικές, δηλαδή σχετικές με τον πολυσύνθετο χαρακτήρα του Οπενχάιμερ· διαστάσεις επιστημονικές, σχετικές με την πυρηνική φυσική· πολύ-πολύ ενδιαφέρουσες πολιτικές προεκτάσεις στις οποίες η ταινία επιμένει ιδιαίτερα, πειστικά, τεκμηρωμένα και συγκροτημένα· προεκτάσεις κοινωνικές· προεκτάσεις φιλοσοφικές, ηθικές κι επιστημολογικές, σχετικές με τη χρήση και τον τρόπο χρήσης της επιστήμης από τον άνθρωπο, τις βλέψεις και τους σκοπούς αυτής της χρήσης, τα όρια της χρήσης της επιστήμης από την πολιτική, επιστήμη που κακοχρησιμοποιημένη, ενίοτε στρέφεται εναντίον της ανθρωπότητας και απειλεί με την εξολόθρευσή της και το σάρωμα της φύσης. Επιπλέον, μπορούμε να διαβάσουμε το «Οπενχάιμερ» σαν μια εύστοχη ιστορική ταινία για την εποχή της ατομικής βόμβας.
Η αφήγηση της ταινίας είναι αληθινά σύνθετη και επενδυμένη με πολλές σημασίες σχετικές με τα δρώμενα, τους χαρακτήρες και τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της ιστορίας.
Ο Νόλαν δημιουργεί με πολλή μελέτη και μονταζική επεξεργασία (σφιχτοί ρυθμοί θρίλερ), μια περίπλοκη, μη γραμμική, πολυδαίδαλη αφήγηση, η οποία έχει πισωγυρίσματα, άναρχες εξελίξεις μπρος-πίσω και ακολουθεί τεθλασμένες γραμμές ανάπτυξης, με χρήση ένθετων πλάνων ή σκηνών. Η αφήγηση της ταινίας είναι αληθινά σύνθετη και επενδυμένη με πολλές σημασίες σχετικές με τα δρώμενα, τους χαρακτήρες και τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της ιστορίας. Η κινηματογραφική μπαρόκ αισθητική του Νόλαν σε αρπάζει επιβλητικά, καταδυναστευτικά, από τα μούτρα και σε συναρπάζει. Να σημειώσουμε ακόμη τον καταιγιστικό, αδιάκοπο, γρήγορο και σημαίνοντα διάλογο της ταινίας.
Ο Οπενχάιμερ δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος, μεγάλος πυρηνικός επιστήμονας. Ήταν και ένας φιλότεχνος και φιλοσοφημένος διανοούμενος με ευρύτατη μόρφωση, ένας ανήσυχος κοινωνικοπολιτικά άνθρωπος, που παρόλο που υπέταξε την ακατάβλητη εφευρετικότητά του στο αμερικάνικο κράτος, εξ αιτίας του φόβου πως οι ναζί (ή αργότερα οι σοβιετικοί) θα εφεύρισκαν και θα χρησιμοποιούσαν πρώτοι την ατομική βόμβα, ταυτοχρόνως προβληματιζόταν, μέσα του, για τη χρήση της. Μετά τη ρίψη των δύο βομβών που κατασκεύασε με τους επιφανείς συνεργάτες του, καταλήφθηκε από τύψεις για τον σφαγιασμό που σκόρπισε στην Ιαπωνία και εξέθεσε τον προβληματισμό του για τη διαχείριση των ατομικών όπλων από τις μεγάλες, καλά εξοπλισμένες χώρες, πρωτίστως τις αντιπάλους με τα διαμετρικά αντίθετα οικονομικοπολιτικά συστήματα, τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ, στο πλαίσιο μιας διεθνούς, ορθολογικής επιτροπής ατομικής ενέργειας που οραματιζόταν. Αυτό όμως τον κατέστησε ύποπτο στο αμερικάνικο κατεστημένο και το σκληροπυρηνικό, άκαμπτο πολιτικοστρατιωτικό σύμπλεγμα, για φιλοαριστερές ιδέες.
Ο Οπενχάιμερ δεν είχε εξαρχής την εμπιστοσύνη της αμερικάνικης κυβέρνησης και των ενόπλων δυνάμεων ώστε να του ανατεθεί η κατασκευή της ατομικής βόμβας. Παρακολουθήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες, ως φιλοαριστερός, ως αμφισβητίας, ως ανήσυχος και προβληματισμένος πολιτικά, ηθικά και κοινωνικά, διανοούμενος, που ήταν. Και κατόπιν κρίθηκε από μια μυστική επιτροπή, επί μακαρθισμού, για το αν ήταν προδότης των σχετικών επιστημονικών μυστικών στους σοβιετικούς ή όχι (στην πραγματικότητα αυτό έπραξε ένας εγγλέζος, κομμουνιστής επιστήμονας, πράκτορας των σοβιετικών στην επιστημονική, ατομική επιτροπή που έφτιαχνε τη βόμβα). Εξυψώθηκε, υμνήθηκε στις ΗΠΑ –τι τραγική ειρωνεία– για την αδυσώπητη ερείπωση που επέφερε στον γιαπωνέζικο λαό, ταπεινώθηκε και διώχθηκε και τελικά αποκαταστάθηκε (μέσα στις οδύνες των ενοχών και της αυτοκριτικής που λυσσομανούσαν κρυφά μέσα του).
Το κακό είναι βέβαια πως ο Κρ. Νόλαν το παρακάνει, η ταινία του είναι too much! Επεξεργάζεται τα πάντα μέχρι κεραίας, μέχρι τελειότητας, μέχρι τελικής πτώσεως και εξαντλήσεως του θεατή, κυρίως λόγω της μεγάλης διάρκειας και της δραματικής και μουσικής φόρτισης! Ο Νόλαν είναι πάρα πολύ φιλόδοξος, τελειομανής! (Είναι δυνατόν μια ταινία να πάσχει από υπερβολική τελειότητα;)
Εκεί που η ματαιοδοξία του Νόλαν αποκτά ενοχλητική διάσταση είναι στην υπερφορτωμένη, δραματική χρήση της μουσικής, με τα κρεσέντο της, τη διαρκή παρουσία της και τον δραματικό της τονισμό της δράσης. Και στην παρουσίαση πάρα-πάρα πολλών αφηγηματικών λεπτομερειών, λες και πρέπει να μας εκθέσει όλα τα δεδομένα, όλα τα δευτερεύοντα πρόσωπα κι όλες τις πληροφορίες του βιβλίου από το οποίο εμπνεύστηκε, κάτι πρακτικά σχεδόν αδύνατον. Μπορούμε να πούμε, ταπεινά και με δέος απέναντι στην τεράστια και ποιοτική εργασία του Νόλαν στο «Οπενχάιμερ», πως απλώς η ταινία είναι παραφορτωμένη, βαρυφορτωμένη· αναγνωρίζοντας, όμως, τη σπουδαία αξία της όλης εγκεφαλικής, σκηνοθετικής, αισθητικής, αφηγηματικής και νοηματικής δουλειάς του Κρίστοφερ Νόλαν ως σημαντικού, σύγχρονου χολυγουντιανού δημιουργού, που συνδυάζει την καλλιτεχνική ποιότητα, ακρίβεια και εμβρίθεια με την εμπορική επιτυχία.
Επίτευγμα πραγματικά αξιοσημείωτο, δεδομένου πως οι ταινίες του είναι απαιτητικές και δύσκολες για τον θεατή, απαιτούν την ενεργό συμμετοχή του και τη συνεργασία του για να μπορέσει να πορευτεί στους λαβυρίνθους που είναι τα φιλμ του και για να γίνουν κατανοητοί όλοι οι γρίφοι τους.
* Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου. Τελευταίο του βιβλίο, η αναθεωρημένη έκδοση του «Εθνικές κινηματογραφίες, στιλ και σκηνοθέτες» (εκδ. Αιγοκερως).