«Η ανατομία της επίδρασης» του Χάρολντ Μπλουμ (κριτική) – Η καταγωγική γραμμή που συνδέει τους καλλιτέχνες και τα έργα τους

Μια εναρκτήρια διαπίστωση. Αυτό το βιβλίο δεν είναι ιδιαίτερα φιλικό προς τον σύγχρονο αναγνώστη. Ο Μπλουμ δεν δείχνει να τον έχει σε μεγάλη εκτίμηση, δεδομένου ότι όποιος έχει διαβάσει έστω και μικρό μέρος του έργου του ανακαλύπτει ότι ελάχιστα μόνο προσεγγίζει τις ποιότητες του ιδανικού του. Εντούτοις, το βιβλίο σε κάποιους απευθύνεται, με κάποιους συνομιλεί, μολονότι όχι στους περισσότερους. Από την άλλη πλευρά, οι περισσότεροι δεν θα το αποκτήσουν κι ακόμα λιγότεροι θα το διαβάσουν. Όχι γιατί είναι ένα ακατανόητο βιβλίο. Τουναντίον, όπως όλα τα βιβλία της τελευταίας περιόδου του συγγραφέα, δεν απαιτεί από το κοινό του ιδιαίτερη εξειδίκευση και γνώση. Όμως παραμένει δυσπρόσιτο και, όπως προείπα, ελάχιστα φιλικό, αν και ως τελική αποτίμηση πολύτιμο.

Εδώ θα σταθεί αυτή η απόπειρα κριτικής, αφού δεν πρόκειται βέβαια να επιχειρήσω την ενδελεχή ανάλυση των γραφομένων, καθώς δεν διαθέτω την επάρκεια και τα τυπικά προσόντα. Θα ήταν ύβρις να αντιδικήσω με τον Δάσκαλο σχετικά με την αντικειμενικότητα ή μη των γραφομένων του. Για κάτι τέτοιο εξάλλου έχουν φροντίσει ο Κ. Αντωνίου (μετάφραση) και ο Δ. Δημηρούλης (γενική επιμέλεια και απόδοση ποιημάτων), στους οποίους δεν μπορώ παρά να υποκλιθώ και να καταθέσω τον σεβασμό μαζί με τα εύσημα. Προσπερνώντας τον σκόπελο, τονίζω ότι στόχος μου πάντα παραμένει ο αναγνώστης και η κριτική μου απευθύνεται σ’ αυτόν. Αν κατορθώσω να μεταφέρω τις εντυπώσεις μου, αυτό που αποκόμισα απ’ αυτή την, κατ’ ανάγκη, μερική επαφή με το έργο αυτό, τότε θα είμαι ικανοποιημένος από τον αναγνώστη μου, άρα από εμένα.

Το περιεχόμενο

Εν τάχει και περιληπτικά, η επίδραση παραμένει ο σκληρός πυρήνας του βιβλίου – η καταγωγική γραμμή που είναι λαβυρινθώδης κι όχι γραμμική, η οποία συνδέει τους καλλιτέχνες και τα έργα τους σε μια άρρηκτη αλυσίδα. Οδηγός του συγγραφέα το ρητό του Λογγίνου «Γεμάτοι ἱκανοποίηση καὶ ὑπερηφάνεια νομίζουμε ὅτι δημιουργήσαμε αὐτὸ ποὺ ἀκούσαμε» ως αιχμή του δόρατος της επίδρασης. Αυτή η πρόταση κρύβει μέσα της τεράστια δύναμη, αφού εμπλέκει το παρελθόν στο παρόν, το πρωτότυπο με το αντίγραφο, τις εσωτερικές φωνές που σαν φαντάσματα στοιχειώνουν τη φωνή του δημιουργού που φέρει εντός του τους προηγούμενους, κυοφορώντας τους επόμενους. Ποιος είναι τελικά ο υπερήφανος δημιουργός του εαυτού του και του έργου του; Για να λάβουμε την αποστωμοτική απάντηση «κανείς και ποτέ». Εδώ υπεισέρχεται το ζήτημα της παρανάγνωσης (ή παρέκκλισης), η οποία προκύπτει από το ότι εφόσον ένα λογοτεχνικό έργο εμπίπτει στην κατηγορία του υψηλού, αναγκαστικά υπόκειται σε «ισχυρές ή αδύναμες» παραναγνώσεις, δεδομένου ότι η μία και μόνη ορθή ανάγνωση είναι αδιανόητη (εφόσον υπήρχε, ουσιαστικά θα αντικαθιστούσε το ίδιο το έργο).

Από την άλλη πλευρά, ο δημιουργός δεν είναι απαραίτητο να βιώνει την αγωνία της επίδρασης (για παράδειγμα, ο Τζόις δεν τη βίωσε), καθώς η επίδραση προκύπτει μορφικά εντός των ίδιων των έργων. Εκείνο όμως που παραμένει αδιαπραγμάτευτο είναι ο αγώνας, με την αρχαιοελληνική έννοια, ως διαμάχη για την πρωτιά. Είναι προφανές ότι αυτός ο αγώνας δεν αποσκοπεί απαραίτητα στην κατάκτηση κάποιας εξουσίας, αλλά έχει ως ύψιστο διακύβευμα την ίδια τη λογοτεχνία. Ο Μπλουμ παραμένει πιστός στις διδαχές του Kant που πρέσβευε ότι το αισθητικό απαιτεί βαθιά υποκειμενικότητα και βρίσκεται πέρα από την επικράτεια της ιδεολογίας. Η Ανατομία της επίδρασης (όπως και η Αγωνία της επίδρασης, που προηγήθηκε) αποτελεί εν τέλει την υπεράσπιση της ποίησης από κάθε ιδεολογία και οποιαδήποτε μορφή ιστορικισμού ως περαστική μόδα που συγκαλύπτει την ουσία της υψηλής τέχνης, υποβιβάζοντάς την στα περιορισμένα όρια των κρινόντων και της κοσμοθεωρίας τους. Το γιατί αυτό βέβαια δεν είναι απαραίτητα κακό ή ότι σε τελική ανάλυση η άρνηση της ιδεολογίας συνιστά κι αυτή ιδεολογία, είναι κάτι που έχει εξηγήσει αλλού ο Eagleton, όμως δεν είναι του παρόντος.

Τρεις ενότητες

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη («Σαίξπηρ, ο ιδρυτής») έχει ως νευραλγικό κέντρο τον Βάρδο. Ο Έμερσον είχε πει ότι ο «Σαίξπηρ έγραψε το κείμενο του σύγχρονου τρόπου ζωής», υπονοώντας όπως και ο Μπλουμ ότι μέσω των ηρώων του μας βοήθησε να αναγνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τον εαυτό μας. Εφόσον ισχύει η απόφανση του Χέγκελ ότι οι πρωταγωνιστές του Σαίξπηρ είναι «ελεύθεροι καλλιτέχνες του εαυτού τους», ο αναγνώστης βρίσκεται συνεχώς εντός μιας διευρυνόμενης ζώνης αυτογνωσίας (ένας συνδυασμός «θλίψης και άναυδου θαυμασμού») που τον περιγράφει και τον ξεπερνά συνεχώς, όσο κι αν προσπαθεί να την εξαντλήσει, οπότε επανερχόμενος αναγκάζεται να διευρύνει τα όρια της δικής του συνείδησης. Ο μηδενιστικός βιταλισμός του Φάλσταφ και η ανεξάντλητη συνείδηση των μονολόγων του Άμλετ που αναζήτησε τον εαυτό του στην αλήθεια που είναι από μόνη της καταστροφική, όπως το έθεσε ο Νίτσε, συνεχίζουν να φωτίζουν τον δρόμο της ανθρωπότητας με την ισχύ τους. Αν κι ο ίδιος ο Σαίξπηρ επηρεάστηκε από τον Τσώσερ, τον Μοντέν και τη Βίβλο, είχε την ικανότητα να αλιεύει από όπου έκρινε σκόπιμο, χωρίς να οφείλει τελικά σε κανέναν. Ο Μίλτον με τον Σατανά, του οποίου ο μονόλογος παραπέμπει στον Άμλετ, αντιπάλεψε την επιρροή, ενώ στον Τζόις του Οδυσσέα και του Αγρύπνια των Φίννεγκαν οι αντηχήσεις υπήρξαν έντονες.

Ιδίως ο Σέλεϊ, «ο Άμλετ των λυρικών ποιητών», διδάχτηκε ότι η ελευθερία προκύπτει από την κατανόηση της αιτιότητας.

Η δεύτερη ενότητα («Το σκεπτικό υψηλό») έχει ως κεντρικό κορμό τις «Αγωνίες της επικούρειας επίδρασης». Ο Λουκρήτιος, ως επίγονος του Επίκουρου, δίδασκε ότι δεν χρειάζεται να φοβόμαστε τον θάνατο, αφού ποτέ δεν θα τον βιώσουμε. Επέδρασε είτε έμμεσα στον Σαίξπηρ μέσω του Οβίδιου και του Μοντέν και άμεσα στον Μίλτον, όπως και στους Ουίτμαν, Σέλεϊ, Λεοπάρντι και Στίβενς, δεδομένου ότι «ο επικούρειος υμνητής της παρέκκλισης υπήρξε κινητήρια δύναμη προς το Σκεπτικό Υψηλό». Ιδίως ο Σέλεϊ, «ο Άμλετ των λυρικών ποιητών», διδάχτηκε ότι η ελευθερία προκύπτει από την κατανόηση της αιτιότητας. Ταυτόχρονα, αναδύεται η έννοια της παρέκκλισης, του «clinamen», έννοια άσκοπη και ταυτόχρονα κρίσιμη, καθώς εκεί κρύβεται η ελάχιστη ελευθερία της βούλησής μας. Ο Λεοπάρντι υπήρξε εξαιρετικό παράδειγμα παρέκκλισης, ως επίγονος του Δάντη και του Πετράρχη, έχοντας όμως το ένα του πόδι στον Λουκρήτιο, καθώς, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μπλουμ, «πρέπει να πέσεις, όμως η ελευθερία βρίσκεται στην παρέκκλιση, στην πτώση με μια ορισμένη διαφορά». Η ελευθερία αυτή αποτελεί ταυτόχρονα και το καλλιτεχνικό επίτευγμα του δημιουργού.

Η τρίτη ενότητα («Ο Ουίτμαν και ο θάνατος της Ευρώπης στην Εσπερία Γη») αποτελεί φόρο τιμής στον Ουίτμαν και την επίδρασή του. Ο ποιητής αποτελεί την απάντηση της Αμερικής στον Παλιό Κόσμο

Η τρίτη ενότητα («Ο Ουίτμαν και ο θάνατος της Ευρώπης στην Εσπερία Γη») αποτελεί φόρο τιμής στον Ουίτμαν και την επίδρασή του. Ο ποιητής αποτελεί την απάντηση της Αμερικής στον Παλιό Κόσμο («αποτροπαϊκό πρωταθλητή» τον ονομάζει) και τον Σαίξπηρ, ως τον μοναδικό Αμερικανό ποιητή με παγκόσμια επιρροή. Ο ποιητής του Αμερικανικού Υψηλού επηρεάστηκε από τον Λουκρήτιο, τον Έμερσον και τον Σαίξπηρ. Το αποτύπωμά του υπήρξε ισχυρό στους επιγόνους του όπως οι Λώρενς και Κρέιν, αλλά στους σύγχρονους του συγγραφέα όπως οι Άσμπερι, Άμονς, Μέργουιν, Στραντ, Τσαρλς Ράιτ.

Είναι προφανές πως παρέθεσα κάποια βασικά σημεία, όχι απαραίτητα τα πιο σημαντικά, ενός βιβλίου με ανεξάντλητο περιεχόμενο, προκειμένου ο αναγνώστης να έχει μια εικόνα του έργου, έστω σχηματική, προκειμένου να περάσω στην ουσία της κριτικής μου.

Τα εμπόδια

Για αρχή, όπως προείπα, Η ανατομία της επίδρασης δεν είναι φιλική προς τον σύγχρονο αναγνώστη. Τουλάχιστον όχι για τον ταχυφάγο ή τον αναζητητή περισπούδαστων περιλήψεων. Το βιβλίο απευθύνεται σε δρομείς μεγάλων αποστάσεων, όπως εξάλλου υπήρξε και ο συγγραφέας του. Ο Μπλουμ υπήρξε ένας αγωνιστής, ένας λόγιος που σε όλη του τη ζωή έδινε μάχη για την πρωτιά, για την τέχνη, την ποίηση και τη λογοτεχνία. Με ποια έννοια; Μα με τη μοναδική ισχύουσα. Εκείνης του υψηλού, της κορυφής του Ολύμπου, στον οποίο κατοικούσαν και θα συνεχίσουν να κατοικούν οι μεγάλοι δημιουργοί. Εφόσον ο ίδιος θεωρούσε ως υπόδειγμά του τον Μ. Άρνολντ, είναι σαφές ότι ως Δάσκαλος δεν θα απαιτούσε τίποτα λιγότερο από τους μαθητές του. Άρα συμβαίνουν δύο τινά: το βιβλίο αυτό δεν υποτιμά μεν τον αναγνώστη του, αφού τον αναγορεύει αυτόματα σε συμμέτοχο του υψηλού, όμως ταυτόχρονα τον μεταφέρει στη θέση του πρωτόπειρου μαθητή, καθώς ο όγκος των αναφορών και της γνώσης που παρατίθενται φαντάζει συχνά ασφυκτικός.

Το πηγάδι είναι βαθύ κι ο Μπλουμ θα ξεκινήσει να τραβάει νερό από τον πάτο, από τις απαρχές, και σε κάθε του βήμα θα σταματάει και θα καταμετρά εκείνους που συμπερέσυρε στο ανέβασμα.

Είναι πιθανό ο αναγνώστης από τα αρχικά στάδια να εγκαταλείψει την κούρσα, όχι μόνο γιατί θα αισθανθεί ανίδεος. Ίσως διαθέτει τις γνώσεις που θα τον μεταφέρουν εκεί που τα άλογα του ποιητικού άρματος καλπάζουν: από τον Όμηρο και τον Λουκρήτιο στον Δάντη και στη συνέχεια στον Σαίξπηρ και τον Μίλτονα, μετά στον Σέλει, τον Έμερσον και τον Ουίτμαν. Την ίδια στιγμή, σε κάθε κεφάλαιο παρεμβάλλονται αρκετοί ακόμα ποιητές και συγγραφείς των οποίων μπορεί μόνο το όνομα να γνωρίζει ή να έχει διαβάσει το σύνολο του έργου τους, ή αποσπασματικά κείμενα και ποιήματα, ή τίποτα από αυτά. Σε τελική ανάλυση αυτό είναι ένα βιβλίο για την επίδραση. Πώς μπορεί να αποδοθεί αυτή παρά μόνο μέσα από την παράθεση και την αντιπαράθεση ποιημάτων, αν όχι προσώπων, όπως υποστηρίζει ο Μπλουμ; Το πηγάδι είναι βαθύ κι ο Μπλουμ θα ξεκινήσει να τραβάει νερό από τον πάτο, από τις απαρχές, και σε κάθε του βήμα θα σταματάει και θα καταμετρά εκείνους που συμπερέσυρε στο ανέβασμα. Εξάλλου, όπως αναφέρει, «κανείς δεν ξεκινάει από το μηδέν, καθώς έμπνευση σημαίνει επίδραση, σημαίνει να έχεις διδαχθεί».

Δεν είναι όμως αποκλειστικά το θέμα των γνώσεων που μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην προσέγγιση του έργου. Το περιεχόμενο του βιβλίου και οι αναφορές του θα συνθλίψουν τον απροετοίμαστο αναγνώστη, ενώ θα δυσκολέψουν ακόμα και εκείνους που έχουν εισέλθει προετοιμασμένοι στον αγώνα. Θα πρέπει να είναι δεκτικοί στον ορυμαγδό ονομάτων και έργων, αλλά κυρίως στις διακειμενικές αναφορές και συνδέσεις, οι οποίες κάποιες φορές φαντάζουν αντικρουόμενες κι αστήρικτες. Αλλά κι αυτός ο σκόπελος μπορεί να ξεπεραστεί από τον ανοιχτόμυαλο στις επαμφοτερίζουσες και αμφιλεγόμενες ερμηνείες.

Ο συγγραφέας έχει πάντα μπροστά του το όραμα του Υψηλού και σ’ αυτό ομνύει, αφήνοντας τους πολλούς να παραδέρνουν στις τάφρους και στους πρόποδες.

Θεωρώ, ως κρίνων, ότι προκύπτει κάτι ακόμα που πιθανώς να παρεμποδίσει την όποια σύμπλευση με τον οραματισμό του συγγραφέα. Αναφέρομαι βεβαίως στο ύφος του, στην τεχνική του, στον τρόπο με τον οποίο γράφει και ξιφουλκεί. Ο λόγος του Δασκάλου είναι συχνά χειμαρρώδης και ασθμαίνοντας παρακολουθεί τη σκέψη του, χωρίς να το καταφέρνει πάντα. Η δυσήνια φαντασία, οι αρίφνητες συγκρίσεις και αναφορές σκαρφαλώνουν η μία στην πλάτη της άλλης, καταλήγοντας ενίοτε σε παραληρηματικές προτάσεις όπου το νόημα, για τους μη μυημένους, χάνεται. Ο συγγραφέας έχει πάντα μπροστά του το όραμα του Υψηλού και σ’ αυτό ομνύει, αφήνοντας τους πολλούς να παραδέρνουν στις τάφρους και στους πρόποδες.

Θα τολμήσω να πω ότι ο ζήλος του τον οδηγεί κάποιες φορές σε αυθαιρεσίες ή έστω τραβηγμένες διαπιστώσεις, οι οποίες έχουν λόγο ύπαρξης να αιτιολογήσουν εκείνο που υποτίθεται ότι έπρεπε εξαρχής να αποδειχθεί. Ένας κυκεώνας συλλογισμών που εξαπλώνεται σε έκταση, με μακροπερίοδο λόγο, θα υποχρεώσει τον αναγνώστη να ακολουθήσει ξέπνοος τον ταχύ βηματισμό. Είναι γνωστό ότι ο Μπλουμ μιλούσε και έγραφε παθιασμένα, χωρίς να χαλιναγωγεί το θυμικό του, με αποτέλεσμα συχνά να αντιμετωπίζεται από την κριτική και τους κριτικούς του ως υπερφίαλος, εγωκεντρικός και φανατικός (ιδίως στην περίπτωση της παροιμιώδους βαρδολατρίας του).

Οι εσωτερικές αντινομίες αποτελούν εξάλλου ίδιον της θεωρητικής σκέψης, πολλώ δε μάλλον εφόσον ανατέμνουμε τη σκέψη ενός ανθρώπου στο διάστημα πολλών δεκαετιών

Ο συγγραφέας πλατειάζει σε σημεία, ενώ κάποιες στιγμές αναιρεί όσα έχει προηγουμένως διαπιστώσει με το ύφος εκείνου που δεν επιδέχεται… παραναγνώσεις στη σκέψη του, παρά μόνο εάν προέρχεται από τον ίδιο. Για να δώσω συγκεκριμένο παράδειγμα, στην περίπτωση όπου η αρχική δογματική του απόφανση περί της επίδρασης του ενός ποιητή στον άλλο και η αναπόφευκτη σύγκριση αντικαθίσταται εν μέρει τουλάχιστον από εκείνη των έργων μεταξύ τους, κατά τις διαδαχές των Φορμαλιστών που τοποθετούσαν το υποκείμενο και τις προθέσεις του στο περιθώριο. Οι εσωτερικές αντινομίες αποτελούν εξάλλου ίδιον της θεωρητικής σκέψης, πολλώ δε μάλλον εφόσον ανατέμνουμε τη σκέψη ενός ανθρώπου στο διάστημα πολλών δεκαετιών. Ο Δάσκαλος, όπως και οι σαιξπηρικοί ήρωές του, ανακάλυπτε και επανερμήνευε τον εαυτό του ως το τέλος, προσαρμόζοντας τις ατραπούς της σκέψης του ώστε να περιβάλλουν μεν τον πυρήνα όσων πρέσβευε, αρνούμενος όμως να γίνει ο ίδιος ένα μουσείο νεκρών εκθεμάτων στο οποίο θα προσέρχονται οι απανταχού θαυμαστές – ακίνδυνος και αδιάφορος.

Είναι αδύνατον να σταχυολογήσω τις αντινομίες και να αντιπαρατεθώ μετά λόγου γνώσεως. Κάτι τέτοιο υπερβαίνει τις γνώσεις μου και τις νοητικές μου ικανότητες. Λόγιοι, μελετητές και πανεπιστημιακοί, όπως οι εξαίρετοι επιμελητές και μεταφραστές του έργου, έχουν συνεισφέρει σημαντικά ως προς αυτό. Όμως, θα κλείσει αυτό το πρώτο μέρος εδώ, ώστε να έρθω στο εξίσου σημαντικό ερώτημα: Γιατί να διαβάσει ο σύγχρονος αναγνώστης αυτό το εκτεταμένο και απαιτητικό κείμενο;

Μολύνοντας τον ετερόκοσμο

Ο Μπλουμ αναφέρει για τον Σαίξπηρ ότι έχει τη δύναμη να «μολύνει έναν ετερόκοσμο», συμπυκνώνοντας σε τρεις λέξεις το πώς ο Βάρδος μπόλιασε την ύπαρξη των συγκαιρινών του, αλλά και όσων ακολούθησαν, με τον ιό της απεριόριστης συνείδησης, της αυτογνωσίας που δεν γνωρίζει φραγμούς και συνεχώς ανανεώνεται από ένα πνεύμα που εγκολπώνει τις πιθανές και δυνατές εκτάσεις της σκέψης. Θεωρώ ότι ακριβώς αυτή είναι, σε τελική ανάλυση, η δύναμη της «Ανατομίας της επίδρασης» για τον αναγνώστη που έρχεται σε επαφή με το πνεύμα του Μπλουμ.

Ποτέ δεν θα ξεχάσω αυτό που είχε γράψει κάποια στιγμή ο Μπόρχες: Ο καλός αναγνώστης είναι σπανιότερο είδος κύκνου από τον δημιουργό. Κι ο Μπλουμ, ίσως υπήρξε ο κατεξοχήν αναγνώστης, στη συνέχεια κριτικός κι όλα τα υπόλοιπα.

Δεν αναφέρομαι αναγκαστικά στις εμμονές του ούτε στον τρόπο με τον οποίο αφορίζει ή αινεί όλα όσα τον απασχολούν. Πολλά από αυτά, όπως επιχείρησα να εξηγήσω στο πρώτο μέρος ίσως θεωρηθούν και ενοχλητικά (τα πληθωριστικά «Ευλογητός» φέρνουν αντίθετο αποτέλεσμα). Για εμένα, ως αναγνώστη, η γοητεία ή, καλύτερα, το μεγαλείο του Μπλουμ εντοπίζεται αλλού. Ποτέ δεν θα ξεχάσω αυτό που είχε γράψει κάποια στιγμή ο Μπόρχες: Ο καλός αναγνώστης είναι σπανιότερο είδος κύκνου από τον δημιουργό. Κι ο Μπλουμ, ίσως υπήρξε ο κατεξοχήν αναγνώστης, στη συνέχεια κριτικός κι όλα τα υπόλοιπα. Το βιβλίο Η ανατομία της επίδρασης για εμένα, τον μη ειδικό, αποτελεί έναν ύμνο στην ανάγνωση, έστω προβληματική, έστω μονοδιάστατη, έστω σε σημεία ξεπερασμένη.

Εντούτοις, πρόκειται για ανάγνωση κι αυτός που κρύβεται πίσω της παραμένει φανατικός αναγνώστης, ένας άνθρωπος που αφιέρωσε όλη του την ύπαρξη, όλες τις ώρες της ζωής του σ’ αυτήν. Ο παθιασμένος ρήτορας, ο ανιδιοτελής πνευματικός άνθρωπος (δεν ξεπληρώνεται με τίποτα ο χρόνος και η προσπάθεια), το ον που από το 10 του χρόνια ως τον θάνατο δεν έπαψε στιγμή να διαβάζει, να απαγγέλει, να διδάσκει στους άλλους όσα εκείνος λάτρεψε, θα παραμείνει εσαεί ένας σπάνιος κύκνος. Από τις συγκινητικές στιγμές του βιβλίου είναι εκείνες που αναφέρει το πώς στις στιγμές της προσωπικής του οδύνης, όταν ο θάνατος τον αναζήτησε, οι λίγες στιγμές ανακούφισής του προέρχονταν από την ανάμνηση αγαπημένων του έργων και προσπάθειας επίλυσης των πνευματικών προβλημάτων που τον απασχολούσαν σε όλη τη ζωή του. Το πνεύμα του έπαψε να αγωνιά μόνο όταν επέλασε στο σώμα του ο μέγας Ανατόμος.

Ακόμα περισσότερο, όταν σε εποχές όπως η δική μας, με την ελιποβαρή πνευματική παραγωγή, όπου ο καθείς τιτλούχος κατακτά στιγμιαία τη φήμη του ειδήμονος, αποδεχόμενος το χειροκρότημα ενός ανέτοιμου και ανέντιμου κοινού που γοητεύεται από τις μετριότητες προκειμένου να μην αναγνωρίζει αντίπαλο στην ημιμάθειά του, άνθρωποι σαν τον Μπλουμ (ή τον άλλο μεγάλο, τον Στάινερ) παραμένουν αστέρια φωτίζοντας το μονοπάτι στην έρημο. Είναι ακριβώς οι ελλείψεις του κι ο συχνά επιδεικτικός του τρόπος να φωτίζει, εξ αντιδιαστολής, την άγνοια και την ημιμάθειά των λοιπών -κυρίως όσων έχουν την τάση να ισορροπούν ταχυδακτυλουργικά και να ξεγλιστρούν από τις χαραμάδες της μετριοπαθούς ασημαντότητας-, τα οποία τον καθιστούν πολύτιμο. Μπορούμε να τον αρνηθούμε, μπορούμε να τον αποδεχτούμε, αλλά ποτέ να τον αγνοήσουμε.

Και η διαδρομή του Μπλουμ, όπως την καταθέτει και σε αυτό το βιβλίο, είναι κυριολεκτικά μαγική. Θεωρώ αδιανόητο ο αναγνώστης που θα έρθει σε επαφή να μην γοητευτεί από την ευρυμάθεια, σε συνδυασμό με την αγάπη που συνοδεύει την επίπονη κατάκτηση της γνώσης

Εξάλλου δεν είναι μόνο τα συμπεράσματα στα οποία κάποιος καταλήγει, αλλά η διαδρομή που τον οδήγησε εκεί. Και η διαδρομή του Μπλουμ, όπως την καταθέτει και σε αυτό το βιβλίο, είναι κυριολεκτικά μαγική. Θεωρώ αδιανόητο ο αναγνώστης που θα έρθει σε επαφή να μην γοητευτεί από την ευρυμάθεια, σε συνδυασμό με την αγάπη που συνοδεύει την επίπονη κατάκτηση της γνώσης, ώστε στη συνέχεια να μπει στον πειρασμό να ερευνήσει τις γραφές, να βουτήξει έστω ακροθιγώς στον ωκεανό που του παρουσιάζει ο δάσκαλος. Μετά ας τον απορρίψει.

Τέλος, Η ανατομία της επίδρασης λειτουργεί ως υπόμνηση, ως παράδειγμα κι επομένως ως κρίση. Υπενθυμίζει, εν τοις πράγμασι, ότι υπήρξαν αναγνώστες σαν τον Μπλουμ, οι οποίοι έστησαν οι ίδιοι τους βωμούς της λατρείας τους και θυσίασαν πρώτα τον εαυτό τους εκεί. Το πώς μπορεί να είναι ένας διανοούμενος, ένας άνθρωπος των γραμμάτων, ένας άνθρωπος που όχι μόνο συνέκρινε δημιουργούς, αλλά και τον εαυτό του με εκείνους που θεωρούσε είδωλά του χωρίς ελάχιστο ενδοιασμό, θα αποτελεί παράδειγμα για εκείνους που ακολούθησαν. Η κρίση θα παραμείνει αμείλικτη, η επίδραση αγωνιώδης για όσους θα συγκρίνουν όχι μόνο το έργο αλλά και τον βίο τους μ’ εκείνον του Μπλουμ. Σ’ αυτή την αρένα αξίζει να μετρηθεί το ανάστημα όλων. Κάτι λιγότερο δεν αξίζει ούτε μία υποσημείωση. 

＊Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις.

 Απόσπασμα από το βιβλίο

Γιὰ ἕναν δυνατὸ συγγραφέα, ἡ ἰδιοτυπία εἶναι ἡ ἀγωνία τῆς ἐπίδρασης. Ἡ ἀναπόφευκτη συνθήκη τῆς μεγάλης καὶ ὑψηλῆς λογοτεχνίας εἶναι ὁ ἀγών: ὁ Πίνδαρος, οἱ Ἀθηναῖοι τραγωδοὶ καὶ ὁ Πλάτων πάλεψαν μὲ τὸν Ὅμηρο, ποὺ πάντοτε ὑπερισχύει. Τὸ ὕψος τῆς λογοτεχνίας ἀρχίζει μὲ τὸν Δάντη καὶ συνεχίζει, μέσω τοῦ Σαίξπηρ, στὸν Θερβάντες, στὸν Μίλτον καὶ στὸν Πόουπ. Ὑπόρρητη στὸ περίφημο ἐγκώμιο τοῦ Λογγίνου γιὰ τὸ ὑψηλό: «Γεμάτοι ἱκανοποίη ση καὶ ὑπερηφάνεια νομίζουμε ὅτι δημιουργήσαμε αὐτὸ ποὺ ἀκού-σαμε» βρίσκεται ἡ ἀγωνία τῆς ἐπίδρασης. Τί εἶναι δημιούργημά μου καὶ τὶ ἁπλῶς ἄκουσμα; Ἡ ἐν λόγω ἀγωνία εἶναι ζήτημα τόσο προσωπικῆς ὅσο καὶ λογοτεχνικῆς ταυτότητας. Τί εἶναι τὸ «ἐγὼ» καὶ τί τὸ «μὴ ἐγώ»; Ποῦ σταματοῦν οἱ ἄλλες φωνὲς καὶ ποῦ ἀρχίζει ἡ δική μου; Τὸ ὑψηλὸ ἐκφράζει ταυτόχρονα τὴ δύναμη καὶ τὴν ἀδυναμία τῆς φαντασίας - μᾶς πηγαίνει πέρα ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας, ἐξωθώντας στὴν ἀλλόκοτη παραδοχὴ πὼς κανεὶς δὲν εἶναι ποτὲ ἐξ ὁλοκλήρου ὁ συγγραφέας τοῦ ἔργου του ἢ τοῦ ἑαυτοῦ του.

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Χάρολντ Μπλουμ ήταν Αμερικανός κριτικός λογοτεχνίας, καθηγητής Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ και Καθηγητής Αγγλικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ενώ είχε διατελέσει Καθηγητής στο Χάρβαρντ.

Το ογκώδες συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τα βιβλία: Πώς και Γιατί Διαβάζουμε (Τυπωθήτω, 2004), Shakespeare: The Invention of the Human, The Western Canon, The Book of J, Stories and Poems for Extremely Intelligent Children of All Ages.

Ήταν μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών και έχει λάβει σημαντικά βραβεία και διακρίσεις (βραβείο της Αμερικανικής Ακαδημίας για το συνολικό του έργο στην κριτική της λογοτεχνίας, βραβείο MacArthur και πολλά άλλα).