«Χρωστάμε χάρη στον Σνόουντεν»

Η βρετανική εφημερίδα Guardian πρωτοστάτησε στη δημοσιοποίηση των στοιχείων που αποκάλυψε ο Σνόουντεν και κέρδισε το βραβείο Pulitzer για τη δημοσιογραφική έρευνα γύρω από την υπόθεση. Ο Βρετανός δημοσιογράφος βρέθηκε στην Αθήνα προκειμένου να συμμετάσχει στο TEDx Athens. Μιλήσαμε μαζί του.

Πάνω από χρόνος έχει περάσει από τον Ιούνιο του 2013 όταν ο Έντουαρντ Σνόουντεν συντάραξε τον κόσμο με τις αποκαλύψεις του. Έκτοτε, τι έχει αλλάξει;

Η απάντηση έχει δύο σκέλη. Το πρώτο αφορά τον πολιτικό χειρισμό. Μιλώντας συγκεκριμένα, σε επίπεδο πολιτικών μεταρρυθμίσεων δεν έχουν γίνει πολλά. Σε ό,τι αφορά τις μεταρρυθμίσεις δεν έχει γίνει απολύτως τίποτα. Στη χώρα μου, το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν άλλαξε τίποτα, μόνο οργή και άρνηση αλλά και στοχοποίηση της εφημερίδας Guardian.

Στην Αμερική έγιναν μικρές, περιφερειακές αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας της NSA. Ο πρόεδρος Ομπάμα για παράδειγμα έχει δηλώσει πως οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας δεν θα έχουν πλέον το δικαίωμα να παραδίδουν κατευθείαν προσωπικά δεδομένα στην NSA, αλλά θα υπάρχει μια άλλη ενδιάμεση υπηρεσία. Για τους απλούς πολίτες και για όσους προασπίζονται το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, για τις ΜΚΟ που αγωνίζονται για τη διαφύλαξη των προσωπικών μας δεδομένων όλα αυτά δεν είναι αρκετά. Είναι μάλλον απογοητευτικά.

Έριξε φως στο τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης. Αλλά ειλικρινά δεν νομίζω πως υπάρχει τρόπος να ελεγχθεί το τέρας της παρακολούθησης.

Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, εμείς ως πολίτες, ως ψηφιακοί πολίτες, γνωρίζουμε τόσο πολλά περισσότερα από όσα γνωρίζαμε πριν από μόλις δύο χρόνια. Για παράδειγμα το iphone που χρησιμοποιώ κι εγώ όπως εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο, γνωρίζουμε τώρα χάρη στον Σνόουντεν πως είναι η καλύτερη κατασκοπευτική συσκευή. Γνωρίζουμε χάρη στη δράση του Σνόουντεν πως η NSA είναι σε θέση να λαμβάνει όλα τα προσωπικά μας δεδομένα: τα γραπτά μηνύματα από το κινητό μας, τις αναζητήσεις μας στη google, στοιχεία για το πού βρισκόμαστε ανά πάσα στιγμή, κι όλα αυτά μέσω μιας τηλεφωνικής συσκευής. Τα συλλέγουν και τα εξετάζουν και αυτό είναι τεράστιος όγκος δεδομένων. Αυτό αφορά οποιονδήποτε έχει ψηφιακή ζωή και πλέον μιλάμε για όλους μας.

Χάρη στον Σνόουντεν, λοιπόν, αυτό που έχουμε κερδίσει είναι πως είμαστε πλέον σε θέση να διεξάγουμε μια αληθινή συζήτηση για αυτά τα θέματα με τις κυβερνήσεις μας. Διότι από τη μία πλευρά υπάρχει το θέμα της εθνικής ασφάλειας και από την άλλη το θέμα της ιδιωτικής μας ζωής. Ο Σνόουντεν υπήρξε ιδιοφυής κατά το ότι έφερε στο φως πάρα πολλά έγγραφα με τα οποία αποδεικνύει ότι η ιδιωτικότητά μας παραβιάζεται και ανέδειξε την πρόκληση. Έριξε φως στο τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης. Αλλά ειλικρινά δε νομίζω πως υπάρχει τρόπος να ελεγχθεί το τέρας της παρακολούθησης.

Ο Σνόουντεν έκανε ό,τι έκανε από την πλευρά του. Οι δημοσιογράφοι από την πλευρά τους έκαναν ό,τι έπρεπε;

Νομίζω πως ο τρόπος με τον οποίο διοχέτευσε τα απόρρητα έγγραφα ήταν πολύ έξυπνος. Οι δημοσιογράφοι με τους οποίους συνεργάστηκε, της Guardian, της Washington post και του Spiegel ανέλαβαν στη συνέχεια.

Δεν πρέπει να παραβλέπουμε τι πραγματικά μπορούσε να είχε κάνει και τι πραγματικά έκανε. Αυτό το οποίο ήθελε να κάνει ήταν να ρίξει φως στις ενέργειες εκείνες που κατά την αντίληψή του ήταν αντισυνταγματικές. Θα μπορούσε να είχε ενεργήσει με τον τρόπο των wikileaks και να αναρτήσει στο διαδίκτυο όλον αυτόν τον όγκο των πληροφοριών. Αλλά αυτό θα ήταν καταστροφικό. Εκείνος επέλεξε να κινηθεί στρατηγικά. Επικοινώνησε με δημοσιογράφους τους οποίους εμπιστευόταν και τους ζήτησε να παραλάβουν το υλικό. Ταυτόχρονα ήταν απολύτως σαφής ως προς τις θέσεις του. Ο Έντουαρντ Σνόουντεν δεν τάσσεται κατά της λειτουργίας των υπηρεσιών ασφαλείας. Πιστεύει στη σημασία του ρόλου που διαδραματίζουν οι κατάσκοποι. Δεν ήθελε να χρησιμοποιηθεί το υλικό του για λόγους προπαγάνδας. Οπότε ο ίδιος αποσύρθηκε από την διαχείρισή του.

Σε ό,τι αφορά την εφημερίδα στην οποία εργάζομαι, την Guardian, ήμασταν πολύ αυστηροί σχετικά με το τι δημοσιεύουμε και τι όχι. Έχουμε δει όλα τα έγγραφα και πάρα πολλά από αυτά επιλέξαμε να μην τα δημοσιοποιήσουμε. Πράξαμε σωστά; Δεν το ξέρω. Οι δημοσιογραφικές ομάδες της Guardian και της Washington post κέρδισαν το βραβείο Pulitzer για αυτή την υπόθεση, που είναι η υψηλότερη διάκριση για έναν δημοσιογράφο. Έχουμε πάρα πολλούς εχθρούς αλλά έχουμε και πάρα πολλούς υποστηρικτές.

Πιστεύετε πως χρειάζεται επαναπροσδιορισμός σε νομοθετικό επίπεδο του δικαιώματος για προστασία των προσωπικών μας δεδομένων; Δεν είναι κάτι εξασφαλισμένο πλέον;

Έχουμε ανάγκη από μια καλύτερη νομοθεσία που αυτή τη στιγμή δεν διαθέτουμε. Αν κανείς δεν ανήκει στο κλειστό κύκλωμα των κατασκόπων κι αν δεν είναι Αμερικανός πολίτης, τότε δεν έχει κανένα ψηφιακό δικαίωμα.

Πιστεύω πως πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε το θέμα των δικαιωμάτων. Κοιτάζοντας το ζήτημα συνολικά, στη δημοκρατία κάθε πολίτης πρέπει να επιζητά τη σύναψη ενός νέου συμβολαίου με το Κράτος. Μ' άλλα λόγια, δεν βασιζόμαστε στο τι συμφωνήσαμε πριν από χρόνια για να εξασφαλίσουμε την προστασία μας σήμερα. Ο κόσμος αλλάζει, εξελίσσεται και έχουμε ανάγκη από νέες συζητήσεις γύρω από αυτές τις αλλαγές. Το θέμα με την κατασκοπεία είναι περίπλοκο. Η νομοθεσία και οι κανονισμοί που θεσπίστηκαν για παράδειγμα στη Βρετανία το 2000 δεν περιλαμβάνουν παραμέτρους όπως το facebook, που δεν υπήρχε τότε. Δεν υπήρχε το youtube, το twitter. Ήρθαν στα χέρια μου έγγραφα που έλεγαν πως η βρετανική υπηρεσία πληροφοριών σάρωνε 38 δισεκατομμύρια στοιχεία τη μέρα. Τη μέρα! Μπορείτε να φανταστείτε τον όγκο; Σκοπός τους λοιπόν ήταν να ελέγχουν όλο το διαδίκτυο. Να ελέγχουν όλες τις πληροφορίες. Λαμβάνοντας υπόψη λοιπόν αυτή τη νέα πραγματικότητα είναι γεγονός πως έχουμε ανάγκη από μια καλύτερη νομοθεσία που αυτή τη στιγμή δεν διαθέτουμε. Αν κανείς δεν ανήκει στο κλειστό κύκλωμα των κατασκόπων κι αν δεν είναι Αμερικανός πολίτης, τότε δεν έχει κανένα ψηφιακό δικαίωμα. Είμαστε σαν τα πρόβατα επί σφαγή.

Ως καταναλωτές έχουμε εναλλακτικές λύσεις;

Υπάρχουν φυσικά ορισμένα πράγματα που μπορεί να κάνει κάποιος για να προστατευτεί μέχρι να αλλάξει η νομοθεσία. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να παραμένουμε ευδιάθετοι και να μην υποκύπτουμε σε παρανοϊκές σκέψεις και φόβους. Ας είμαστε ειλικρινείς σχετικά με το τι μπορούν να κάνουν οι υπηρεσίες ασφαλείας. Μπορούν να κάνουν τα πάντα. Μια συμβουλή για όποιον θέλει να έχει μια πραγματικά ιδιωτική συνομιλία και χρησιμοποιεί iphone είναι να το βάλει στην κατάψυξη ή μέσα σε έναν κουβά με παγάκια. Μια άλλη συμβουλή που δίνει ο Σνόουντεν είναι η χρήση κρυπτογραφημένων συνομιλιών. Και βέβαια η κρυπτογράφηση έχει καλά αποτελέσματα. Το πρόβλημα όμως είναι πως πρέπει και οι δύο πλευρές εκείνων που επικοινωνούν να το κάνουν σωστά. Για παράδειγμα, αν στέλνει κάποιος ένα email στη γιαγιά του μάλλον δεν έχει κανένα νόημα να χρησιμοποιεί κρυπτογράφηση. Η βασική κρυπτογράφηση για τους χρήστες του gmail, ας πούμε, δεν είναι κάτι δύσκολο. Κι εγώ χρησιμοποιώ κρυπτογράφηση για ορισμένες επικοινωνίες μου. Ωστόσο αυτό το οποίο προτιμώ είναι να πηγαίνω πίσω στο χρόνο. Ας πούμε στη δεκαετία του '80. Θυμάστε τη δεκαετία του '80; Προτιμώ τις κατ' ιδίαν συναντήσεις, χωρίς iphone, χωρίς τηλέφωνα ή άλλες ηλεκτρονικές συσκευές. Ας πούμε, γιατί όχι μια βόλτα σε ένα πάρκο; Είναι πολύ σημαντικό οποιοσδήποτε έχει ανάγκη από πλήρη διαφύλαξη της ιδιωτικότητάς του να μπορεί να την εξασφαλίσει. Ένας δημοσιογράφος που κάνει ερευνητική δημοσιογραφία, όπως εγώ, ένας γιατρός, ένας δικηγόρος που εργάζεται σε μια ευαίσθητη υπόθεση. Όλες αυτές οι πληροφορίες είναι δυνατόν να παραβιαστούν. Θα έλεγα λοιπόν πως ο κόσμος πρέπει να γίνει πιο έξυπνος, να ξυπνήσει. Δεν λέω πως πρέπει να παρανοήσουμε αλλά οπωσδήποτε πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί.

Ο Έντουαρντ Σνόουντεν δηλώνει πολύ αισιόδοξος πως πολλά πράγματα θα αλλάξουν χάρη στους νεότερους που δεν είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν τα δικαιώματά τους στον ψηφιακό κόσμο. Συμφωνείτε;

Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δει κανείς ειδικότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες ποιοι είναι εκείνοι οι οποίοι υποστηρίζουν τον Έντουαρντ Σνόουντεν. Αφενός οι νέοι έως 30 ετών, κι από την άλλοι οι ρεπουμπλικάνοι και μάλιστα οι οπαδοί του Tea Party, πολύ πιο συντηρητικοί και κατά κύριο λόγο αρκετά μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι. Θα μπορούσε να πει κανείς πως ο Σνόουντεν είναι πράγματι ένα ενδεικτικό προϊόν της γενιάς του, της πρώτης που στην κυριολεξία μεγάλωσε με το διαδίκτυο. Θεωρεί λοιπόν κατεξοχήν πως ο καθένας έχει δικαίωμα να έχει μια προσωπική παρουσία στο διαδίκτυο.

Ήρωας ή προδότης της χώρας του;

Ο Σνόουντεν είναι αναμφισβήτητα μια κορυφαία ιστορική προσωπικότητα. Αλλά πιστεύω πως δεν έχει άλλο μέλλον. Δεν πρόκειται να μπορέσει ποτέ να κάνει τίποτε άλλο στον τομέα των παρακολουθήσεων και των πληροφοριών. Βρίσκεται εγκλωβισμένος στη Ρωσία.

Τι συμβαίνει στη Ρωσία; Προκύπτουν ερωτήματα στον χειρισμό της υπόθεσης του Σνόουντεν και από την πλευρά της Αμερικής.

Ο Σνόουντεν έχει δώσει ό,τι είχε να δώσει. Δεν διαθέτει άλλο υλικό. Για τον Πούτιν βέβαια είναι ένα δώρο για να κάνει προπαγάνδα. 

Όταν έγραφα το βιβλίο υπήρξαν στοιχεία πως ο Σνόουντεν είναι κατάσκοπος της Ρωσίας. Γνωρίζω όμως καλά τη Ρωσία. Έζησα εκεί επί τέσσερα χρόνια, από το 2007 έως το 2011. Απελάθηκα μάλιστα από τη Μόσχα εξαιτίας των όσων επικριτικών έγραφα για τη Ρωσία και τον Πούτιν. Μπορώ να καταλάβω για ποιο λόγο ο Πούτιν θέλει να έχει τον Σνόουντεν εκεί. Σε ό,τι αφορά τον ίδιο τον Σνόουντεν έχει «κολλήσει» εκεί. Δεν είναι κάτι που το επιδίωξε. Σκόπευε να πάει στη Λατινική Αμερική. Ο Σνόουντεν έχει δώσει ό,τι είχε να δώσει. Δεν διαθέτει άλλο υλικό. Για τον Πούτιν βέβαια είναι ένα δώρο για να κάνει προπαγάνδα. Ο Πούτιν έλεγε την αλήθεια όταν έλεγε πως «ο Σνόουντεν ήταν ένα ανεπιθύμητο χριστουγεννιάτικο δώρο». Το ότι βρίσκεται εκεί, εκτός δικαιοδοσίας της αμερικανικής δικαιοσύνης είναι κάτι που κάνει την Ουάσινγκτον έξαλλη. Ο Σνόουντεν αν είχε άλλη επιλογή δεν θα βρισκόταν στη Ρωσία. Πιστεύω πως θα επιχειρήσει να κάνει μια συμφωνία προκειμένου να επιστρέψει στη χώρα του, εκεί όπου πραγματικά θα ήθελε να είναι. Άλλωστε έχουν γίνει κάποιες τέτοιες συζητήσεις. Επίσης, το τελευταίο διάστημα έχει αρχίσει να βγαίνει από την αφάνεια και να μιλάει, να κάνει κάποιες δημόσιες παρεμβάσεις με σκοπό να κάνει γνωστή τη δική του πλευρά και να επηρεάσει την αμερικανική κοινή γνώμη. Θα ήθελε πολύ να επιστρέψει, αλλά η δική μου εκτίμηση είναι πως θα παραμείνει στη Ρωσία για πολύ καιρό ακόμη.

Στο ντοκιμαντέρ Citizenfour της Laura Poitras σχετικά με τον Σνόουντεν γίνεται η αποκάλυψη ότι και άλλος πληροφοριοδότης μέσα από την NSA ετοιμάζεται να προχωρήσει σε μεγάλη διαρροή πληροφοριών. Τι γνωρίζετε για αυτό;

Δεν το γνωρίζω με βεβαιότητα. Η αίσθησή μου ωστόσο είναι πως ο πληροφοριοδότης για τον οποίο γίνεται λόγος δεν μπορεί να κινείται στην ίδια κλίμακα με τον Έντουαρντ Σνόουντεν.

Πιστεύετε πως θα εμφανιστούν κι άλλοι που θα δίνουν όλο και περισσότερες πληροφορίες; Είναι αυτοί οι σύγχρονοι μαχητές υπέρ των ελευθεριών και των δικαιωμάτων;

Ναι, πιστεύω πως είναι. Και πιστεύω πως θα υπάρξουν και άλλοι πληροφοριοδότες. Ό,τι κι αν ισχυρίζεται η NSA, θα συμβεί ξανά. Σκεφτείτε τους Βρετανούς κατασκόπους της δεκαετίας του '50. Σπουδασμένοι στο Κέιμπριτζ, με αριστοκρατικούς τρόπους, κυκλοφορούσαν με έναν χαρτοφύλακα. Απλώς με έναν ή δύο χαρτοφύλακες. Ο Σνόουντεν έδωσε μόνο στον Guardian 60.000 έγγραφα. Η NSA λέει πως η διαρροή ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη. Το υλικό σε κάθε περίπτωση είναι τεράστιο.

Ο Έντουαρντ Σνόουντεν μίλησε από τη Μόσχα μέσω skype τον Οκτώβριο 2014 στο Φεστιβάλ Ιδεών της εφημερίδας Observer.

Στο βιβλίο σκιαγραφείτε το προφίλ του Σνόουντεν. Δίνετε πληροφορίες για το ποιος ήταν πριν κάνει τη μεγαλύτερη διαρροή πληροφοριών.

Πολιτικά ανήκει περισσότερο στον χώρο της κεντροδεξιάς. Καταλαβαίνω πως στην Ευρώπη θεωρούμε πως όποιος αγωνίζεται για τις ατομικές ελευθερίες και το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα προέρχεται από την Αριστερά και γι’ αυτό νομίζω πως έχει ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ποιες είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις του.  

Θεώρησα πως έπρεπε να γίνει αυτό ώστε να καταλάβει ο κόσμος πως ένας νέος άντρας, με άριστες τεχνικές γνώσεις και μια καλή δουλειά, ένας αμερικανός από μια μέση οικογένεια καλών πατριωτών της Ανατολικής ακτής, οι οποίοι πολιτικά ανήκαν στο Ρεπουμπλικανικό κόμμα, έκανε ό,τι έκανε. Το έκανε επειδή το πίστευε, επειδή πίστευε πως κάνει το σωστό θεωρώντας πως παραβιαζόταν το Σύνταγμα της χώρας του. Ήταν πολύ νέος και οι απόψεις του ήταν κάπως απόλυτες. Πιστεύω πως πολιτικά ανήκει περισσότερο στον χώρο της κεντροδεξιάς. Καταλαβαίνω πως στην Ευρώπη θεωρούμε όποιος  αγωνίζεται για τις ατομικές ελευθερίες και το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα προέρχεται από την Αριστερά και γι' αυτό νομίζω πως έχει ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ποιες είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις του.

Έχετε ασχοληθεί και με την περίπτωση του Τζούλιαν Ασάνζ. Διαφορές και ομοιότητες;

Οι ιστορίες τους διασταυρώνονται. Για παράδειγμα ο Τζούλιαν Ασάνζ έστειλε τη φίλη του να συναντήσει τον Σνόουντεν και να τον βοηθήσει να διαφύγει, κάτι που δεν πέτυχε βέβαια. Η αλήθεια είναι πως ο Ασάνζ αρχικά συμπεριφερόταν λες κι ο Σνόουντεν ήταν ιδιοκτησία του. Οι δυο τους ωστόσο έχουν βαθιές φιλοσοφικές διαφωνίες. Ξέρετε έχω γράψει βιβλία για τον Ασάνζ, ένα εκ των οποίων έγινε ταινία. Δεν του άρεσαν ούτε τα βιβλία, ούτε η ταινία. Στον Ασάνζ αρέσει πολύ να ασχολούνται μαζί του τα ΜΜΕ, του αρέσει πολύ η δημοσιότητα και την επιδιώκει. Ενώ αντιθέτως ο Σνόουντεν είναι πολύ πιο συνεσταλμένος, μιλάει βέβαια σε δημοσιογράφους όμως δεν τον ενδιαφέρει η δημοσιότητα γύρω από το άτομό του αλλά γύρω από τις πράξεις του. Θέλει να επικεντρωνόμαστε στην υπόθεση των διαρροών και όχι στο ποια είναι η φίλη του και αν είναι χορεύτρια και τι είδους χορό κάνει. Ο Σνόουντεν δεν θέλει να δει τη ζωή του να γίνεται σαπουνόπερα. Θέλει να ασχολούμαστε με τις αποκαλύψεις που έκανε σχετικά με τις μαζικές παρακολουθήσεις πολιτών.

Ο Σνόουντεν στη Μόσχα. Εικόνα από το ντοκιμαντέρ    της Λώρα Πουατράς Citizenfour.

Επίσης ο Ασάνζ δεν πιστεύει φιλοσοφικά πως θα πρέπει να υπάρχει έλεγχος των πληροφοριών από το Κράτος, ενώ από την άλλη ο Σνόουντεν πιστεύει στον ρόλο των μυστικών υπηρεσιών εφόσον δεν παραβιάζουν το Σύνταγμα. Σε ό,τι αφορά την επιρροή που είχαν οι ενέργειές τους, ο Ασάνζ λειτούργησε σαν δημοσιογράφος και δημοσίευσε στοιχεία που ήρθαν στα χέρια του, έδωσε στη δημοσιότητα χιλιάδες έγγραφα και τηλεγραφήματα αφιλτράριστα και τράβηξε μεγάλη προσοχή. Το υλικό που μας αποκάλυψε ο Σνόουντεν ήταν διαφορετικής τάξεως: άκρως απόρρητα έγγραφα, πολύ ευαίσθητα για το ρόλο και τον τρόπο με τον οποίο δουλεύουν οι εταιρείες τηλεπικοινωνιών.

Με την εμφάνιση του Ισλαμικού Κράτους και της χρήσης του διαδικτύου από μέρους του για προπαγανδιστικούς σκοπούς, μήπως έχουν δίκιο εκείνοι που ισχυρίζονται ότι αν το διαδίκτυο δεν το ελέγξουμε «οι καλοί» θα το ελέγχουν στο τέλος «οι κακοί»; Τι πιστεύετε;

Η τζιχαντιστική οργάνωση Ισλαμικό Κράτος αποτελεί σαφέστατα μεγαπειλή. Έχοντας περάσει μεγάλο διάστημα στο Ιράκ μπορώ να σας πω πως ναι, αποτελούν μια σημαντική απειλή αλλά για την περιοχή της Μέσης Ανατολής, το Ιράκ, τη Συρία, το Κουρδιστάν. Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ως προς το σε τι βαθμό αποτελούν απειλή και απέναντι σε ποιους διότι είναι πολύ εύκολο λόγω της βαρβαρότητας με την οποία ενεργούν να διολισθήσουμε σε υπερβολές. Ας μην ξεχνάμε πως σε χώρες όπως η ΗΠΑ και η Βρετανία υπάρχει η τάση να υπερτιμούμε (overstate) την τρομοκρατία προκειμένου να αιτιολογηθούν αρκετά αμφιλεγόμενες πρακτικές. Το έχουμε ξαναδεί να γίνεται και είναι τρομερό. Και το Ισλαμικό Κράτος μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ καλό πρόσχημα ώστε να ληφθούν πολύ ακραία μέτρα. Αλλά πάνω απ' όλα αυτό που μας διαχωρίζει από το Ισλαμικό Κράτος είναι πως εμείς έχουμε δημοκρατία και άρα τα μέσα να συζητήσουμε και να πιέσουμε τις κυβερνήσεις να προβούν σε αλλαγές και να προφυλάξουν τα δικαιώματά μας μέσω της νομοθεσίας. Δεν πρέπει πάντως να ξεχνούμε ότι αυτή τη στιγμή, για τη Δύση, το μεγάλο πρόβλημα είναι η Ρωσία. Μια υπερδύναμη που είναι έτοιμη να κάνει πόλεμο.

Ποιος είναι ο Luke Harding

Ο Λουκ Χάρντινγκ (1968) είναι Βρετανός δημοσιογράφος, ανταποκριτής της εφημερίδας Guardian για την οποία εργάζεται από το 1996. Έχει εργαστεί στο Δελχί, το Βερολίνο, τη Μόσχα (2007-2011) ενώ έχει καλύψει τους πολέμους στο Αφγανιστάν, το Ιράκ και τη Λιβύη. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων που βασίζονται στις δημοσιογραφικές του έρευνες. Έχει βραβευτεί για το έργο του. Αυτό το διάστημα εργάζεται από το Λονδίνο. 

*Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.