[Τα παρακάτω είχαν γραφτεί μερικούς μήνες πριν ξεσπάσει η παρούσα κρίση στην ελληνική οικονομία κι αποκτούν πλέον και  μια ειρωνική διάσταση]

Το μοντέλο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας που βασιζόταν τις τελευταίες δεκαετίες και μέχρι πρότινος κατεξοχήν στην κατανάλωση βρίσκεται πλέον σε οριακό σημείο. Ο αλόγιστος δανεισμός και η συνακόλουθη υπερχρέωση των νοικοκυριών δεν μπορεί βεβαίως να συνεχιστούν στο εκρηκτικό πλαίσιο που έχει διαμορφώσει η παγκόσμια οικονομική κρίση. Τι ακριβώς θ’ αλλάξει σε βάθος χρόνου δεν μπορεί κανείς να προβλέψει με σιγουριά. Μπορεί τουλάχιστον να στοχαστεί την καταναλωτική κουλτούρα εντός της οποίας αναπτύχθηκαν και στη χώρα μας κοινωνικές νοοτροπίες και συμπεριφορές και η οποία είναι πιθανό να κλονιστεί σοβαρά. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά της; Ποιες κοινωνικές ταυτότητες και σχέσεις επηρεάζει ή και διαμορφώνει; Ένα πολύτιμο βοήθημα είναι το κοινωνιολογικό δοκίμιο του Ζίγκμουντ Μπάουμαν, ενός από τους σημαντικότερους σύγχρονους στοχαστές.

Θέλει να καταδείξει πως στην καταναλωτική κοινωνία, οι άνθρωποι δεν καταναλώνουν απλώς εμπορεύματα, μετατρέπουν οι ίδιοι τον εαυτό τους σε εμπόρευμα το οποίο προωθούν και διαφημίζουν, όπως οι πλασιέ την πραμάτεια τους. 

Φαντάζει ίσως παράξενο, αλλά στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του ο συγγραφέας καταπιάνεται με τους ιστοτόπους κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook. Ο λόγος είναι ότι θέλει να καταδείξει πως στην καταναλωτική κοινωνία, οι άνθρωποι δεν καταναλώνουν απλώς εμπορεύματα, μετατρέπουν οι ίδιοι τον εαυτό τους σε εμπόρευμα το οποίο προωθούν και διαφημίζουν, όπως οι πλασιέ την πραμάτεια τους. Είναι λοιπόν αυτή η σχέση που εμφιλοχωρεί στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις και τις αλλοτριώνει. Με τα λόγια του Μπάουμαν, «η κομβική, η αποφασιστική ίσως σκοπιμότητα της κατανάλωσης στην κοινωνία των καταναλωτών (έστω κι αν σπανίως διατυμπανίζεται και ακόμη σπανιότερα συζητείται δημοσίως) δεν είναι η ικανοποίηση αναγκών, επιθυμιών και λαχτάρων, αλλά η εμπορευματοποίηση ή επανεμπορευματοποίηση του καταναλωτή: η μετατροπή του σε ευπώλητο εμπόρευμα».

Αυτό το οποίο ενοχοποιείται εδώ δεν είναι η κατανάλωση γενικώς και αορίστως, αλλά ο καταναλωτισμός, δηλαδή εκείνος ο τύπος κοινωνικής ρύθμισης που προκύπτει όταν η κατανάλωση αναλαμβάνει τον κομβικό ρόλο που διαδραμάτιζε η εργασία στην κοινωνία των παραγωγών. Η τελευταία επεδίωκε πρώτα απ΄ όλα την ασφάλεια και βασιζόταν στην επιθυμία για ένα αξιόπιστο, εύτακτο και σταθερό περιβάλλον. Στην κοινωνία των καταναλωτών, η ικανοποίηση βρίσκεται αντιστρόφως στην άμεση απόλαυση των ηδονών. Ο σχεδιασμός, η επένδυση, η αποθήκευση δεν έχουν καμία θέση σε αυτήν, απορρίπτονται εκ προοιμίου ως αναχρονισμός. Τον τόνο δίνουν οι διαρκώς διογκούμενες, εντεινόμενες αλλά και μεταβαλλόμενες επιθυμίες.

Για τον Μπάουμαν, όπως είναι φανερό, η κουλτούρα του καταναλωτισμού είναι απορριπτέα εφόσον αντιστρατεύεται συλλογικές αξίες όπως η συνεργασία και η αλληλεγγύη, καλλιεργώντας αντίθετα τον κτητικό εγωισμό, την αδιαφορία για τον άλλον και ιδιαίτερα για τους αδύναμους, δηλαδή για όσους δεν διαθέτουν παχύ πορτοφόλι και οι οποίοι «φορτώνονται» την κοινωνική τους περιθωριοποίηση ως, τάχατες, ατομική αποτυχία. Ο συγγραφέας υποστηρίζει εντέλει ότι το πρόβλημα είναι σε μεγάλο βαθμό πολιτικό κι επομένως επιδέχεται πολιτικής διευθέτησης. Στη θέση μιας αδηφάγου αγοράς η οποία τείνει να επεκταθεί σε όλες τις όψεις του βίου και να εγκαθιδρύσει σχέσεις μοναχικότητας κι ανταγωνισμού, προκρίνει την επαναφορά ενός ισχυρού κοινωνικού κράτους στο πρότυπο των σκαδιναβικών κρατών. Αυτή η προοπτική δεν στερεί δικαιώματα κι ελευθερίες, ούτε αντιστρατεύεται την ανάπτυξη και την ευημερία, όπως πράγματι δείχνει το υψηλό βιωτικό και καταναλωτικό επίπεδο των Σκαδιναβών. Αλλά εγκαθιδρύει σχέσεις κοινωνικής εμπιστοσύνης και συνοχής, σχέσεις που δεν προσβάλλονται εύκολα από τη ρευστότητα, την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια. Ίσως η οικονομική κρίση μάς ταρακουνήσει και μάς κάνει να βγούμε από τον καταναλωτικό μας λήθαργο και τη φούσκα της life style ευδαιμονίας. Είμαστε έτοιμοι;

Απόσπασμα
«Η κοινωνία των καταναλωτών είναι ίσως η μοναδική κοινωνία στην ανθρώπινη ιστορία που υπόσχεται ευτυχία στην εγκόσμια ζωή, ευτυχία εδώ και τώρα και σε κάθε διαδοχικό “τώρα”: εν ολίγοις, μια ευτυχία στιγμιαία και διηνεκή». (σελ. 63)

* Πρώτη δημοσίευση: «Ελεύθερος Τύπος της Κυριακής»

Ζωή για κατανάλωση

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ZYGMUNT BAUMAN