Μνήμη Ιφιγένειας Μποτουροπούλου: Η δημιουργική διαδρομή της συνεπούς καθηγήτριας και μεταφράστριας

Καθηγήτρια, συγγραφέας, μεταφράστρια. Αν υπάρχει μια λέξη που θα ταίριαζε στη ζωή της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου ήταν «υπηρέτησε». Aφησε την τελευταία της πνοή τη Δευτέρα 11 Μαρτίου, σε ηλικία 74 ετών, ωστόσο το πολύπλευρο έργο της μένει να μας θυμίζει πως αφιερώθηκε σ΄ αυτό με αταλάντευτο ζήλο.

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου γεννήθηκε to 1950 στην Αθήνα και υπηρέτησε επί σειρά ετών το Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο επιστημονικό πεδίο της «Ιστορίας του Γαλλικού Πολιτισμού», με σπάνιο ήθος και απόλυτη αφοσίωση.

«Διακρινόταν για την ευγένεια και την προσήνειά της, ήταν δε ιδιαίτερα αγαπητή σε όλους τους συναδέλφους και τους φοιτητές της», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά και η ανακοίνωση που εξέδωσε η Κοσμητεία της Φιλοσοφικής Σχολής.

Υπήρξε πολυγραφότατη, με εκδόσεις και μεταφράσεις βιβλίων, καθώς και δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Βαρύνουσας σημασίας ήταν μεταξύ άλλων οι μελέτες της για τον Ernest Renan, οι δημοσιεύσεις της με σημείο αναφοράς τις διαπολιτισμικές σχέσεις Ελλάδας-Γαλλίας και το πλούσιο μεταφραστικό της έργο – έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων Ernest Renan, Émile Zola, Pierre Loti, Georges Bernanos, Julien Gracq.

Με τη συμμετοχή της στη διεθνή ερευνητική ομάδα ITEM (Institut de Technologie des Manuscrits Modernes) του CNRS, αλλά και σε πολυάριθμα διεθνή συνέδρια συνέβαλε στην εξωστρέφεια όχι μόνο του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, αλλά και του ΕΚΠΑ γενικότερα.

Τα βιβλία της

Το ύστατο συγγραφικό κατάλοιπο της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου έμελε να είναι το βιβλίο Διαχωρισμός των Εκκλησιών και του Κράτους στη Γαλλία (εκδ. Στερέωμα) με εισαγωγή του ακαδημαϊκού Πασχάλη Κιτρομηλίδη. Ένα ζήτημα που ταλανίζει την ελληνική κοινωνία επί χρόνια και στη Γαλλία λύθηκε με την ψήφιση του σχετικού νόμου περί διαχωρισμού στις 29 Δεκεμβρίου 1905.

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, για τις ανάγκες του βιβλίου προχώρησε σε μια πυκνή έρευνα σε βάθος ιστορικού χρόνου για να καταδείξει πως ακόμη και στη Γαλλία η διαδικασία δεν ήταν ομαλή. Σημειώνει με επίταση πως όλα ξεκίνησαν προς τα τέλη του 18ου αιώνα με το πνεύμα του Διαφωτισμού να διαπνέει τη σκέψη και τις ενέργειες των ανθρώπων που αποζητούσαν τον διαχωρισμό ανάμεσα σε κράτος και Εκκλησία.

Από την άλλη, ο Ναπολέων θα είναι από εκείνους που θα υποστηρίξουν την Εκκλησία, ενώ στα χρόνια της Παλινόρθωσης δημιουργείται μια ιδιότυπη συμμαχία ανάμεσα στην αυτοκρατορική και την εκκλησιαστική εξουσία. Την περίοδο της μοναρχίας τα αντικρουόμενα μέρη θα συνεχίσουν τη διαπάλη τους, για να έρθει η πρόοδος της επιστήμης κατά τα μέσα του 19ου αιώνα (βλ. Δαρβίνος), η υπόθεση Ντρέιφους και ο καθοριστικός Εμίλ Ζολά που θα δώσουν έναν έντονο αντικληρικαλιστικό τόνο.

Η τελική «επικράτηση» υπέρ του διαχωρισμού θα τελεστεί στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο κύκλος θα κλείσει το 1914 με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το θάνατο του Πάπα Πίου Ι’.

Η έρευνα της Μποτουροπούλου είναι πλήρης και φτάνει έως τις μέρες μας, καταγράφοντας τι ακριβώς συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη ανάμεσα σε κράτος και Εκκλησία. Η συγκεκριμένη πλούσια έκδοση συμπληρώνεται με εικονογραφικό υλικό από σκίτσα και αφίσες της εποχής, αλλά και τα καίρια συμπεράσματα της συγγραφέως που θα έπρεπε, κανονικά, να αποτελέσουν σημείο ανάλυσης και για την ελληνική κοινωνία.

Το έτερο βιβλίο-συμβολή της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου γράφτηκε το 1993 και πρόκειται είναι ένα αφιέρωμα στον Joseph Ernest Renan με τίτλο Ο Ernest Renan και η σύγχρονη Ελλάδα (εκδ. Χατζηνικολή). Τον Γάλλο ανατολίτη και σημίτη, που έγραψε για τις σημιτικές γλώσσες και πολιτισμούς, ενώ υπήρξε ιστορικός θρησκείας, φιλόλογος, φιλόσοφος, βιβλιολόγος και κριτικός. Το συγκεκριμένο βιβλίο γράφτηκε με  με την ευκαιρία του εορτασμού των 100 χρόνων από το θάνατό του Ernest Renan.

Είναι φανερό πως η Μποτουροπούλου αισθανόταν πολύ κοντά στη σκέψη και το έργο του Renan, καθώς αφιερώθηκε στην έκδοση δύο ακόμη βιβλίων που τον αφορούσαν άμεσα.

Το ένα είναι το Rosmapamon. Maison de Ernest Renan: Du passé au présent (εκδ. Κοροντζή) και το άλλο είναι το Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη (εκδ. Στερέωμα). Το δεύτερο βιβλίο έχει επιπρόσθετο ενδιαφέρον καθώς το κείμενο της προσευχής γράφτηκε από τον Renan βρισκόμενο ακόμη σε κατάσταση θάμβους όταν πρωτοαντίκρυσε την Ακρόπολη το 1885.

Είναι ένας ύμνος στον ελληνικό πολιτισμό και τις αξίες του και στον καιρό του θεωρήθηκε από τα ωραιότερα κείμενα της γαλλικής λογοτεχνίας. Με την "προσευχή" που απευθύνει στη θεά της σοφίας Αθηνά και προστάτιδα της πόλης της Αθήνας, ο Ρενάν θέλησε να σηματοδοτήσει τη διαχρονικότητα και την πίστη του στην Τέχνη και το πνεύμα των Ελλήνων, μιλώντας για το "ελληνικό θαύμα" του 5ου αιώνα. Η έκδοση είναι δίγλωσση και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων εικονογράφηση του 20ου αιώνα και κείμενα της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου που φωτίζουν τη σκέψη του Renan από διαφορετικές οπτικές γωνίες.

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου μετείχε ακόμη ως συγγραφέας στις συλλογικές εκδόσεις Γραφές της μνήμης (εκδ. Gutenberg), Η δίκη του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ (εκδ. Ελευθεροτυπία), Με τους τρόπους του Ντίνου Γεωργούδη (εκδ. Κοροντζή), Θέατρο και διαπολιτισμική αγωγή (εκδ. Δαίδαλος) και Κανίσκιον φιλίας (εκδ. Αναγνωστόπουλου).

Οι μεταφράσεις της

Η μεταφραστική της δουλειά έχει επαινεθεί αρκετές φορές από την εγχώρια κριτική, καθώς διακρινόταν για το βάθος και την επιμέλειά της. Για να γίνει κατανοητή η εις βάθος εργασία που έκανε ως μεταφράστρια, αξίζει να θυμηθούμε τα δικά της λόγια όταν μιλούσε στη στήλη της Book Press Στο Εργαστήρι για το πώς μετέφρασε στα ελληνικά το μυθιστόρημα του Εμίλ Ζολά Στον παράδεισο των Κυριών (εκδ. Στερέωμα).

«Ο μεταφραστής καλείται να εργαστεί σε πολλά επίπεδα: πρώτ’ απ’ όλα να αποδώσει το υπέροχο λογοτεχνικό ύφος του Ζολά μένοντας όμως πιστός στο γαλλικό κείμενο, και να μεταφέρει στον Έλληνα αναγνώστη τη μαγεία ενός κόσμου όπως εκείνος τον κατέγραψε. Κι αυτό, είναι από μόνο του ένας άθλος.

»Ύστερα, πρέπει να κατορθώσει να βγάλει όλη τη συγκίνηση και την απόγνωση ανθρώπων από έναν κόσμο που καταρρέει και χάνεται, έναν κόσμο που δεν μπόρεσε να δει τα σημεία των καιρών και να τα ακολουθήσει ώστε να επιβιώσει. Παίζονται επί μέρους μικρά και μεγάλα δράματα στις ζωές και των υπολοίπων ηρώων, απλών πωλητών και πωλητριών, μικροεμπόρων, γιατί η επίδραση των πολυκαταστημάτων γεννά, στις αρχές της δεκαετίας του 1880, μια ψυχολογία που φαίνεται να γνώριζε καλά ο Ζολά. Κάνει λόγο για τον διαβρωτικό ρόλο των πολυκαταστημάτων, τις επιδημίες κλοπής και νευρώσεων που οφείλονται στα “Μεγάλα Παζάρια”, τα διεφθαρμένα ήθη των πωλητριών και τις ίντριγκες που υπήρχαν.

»Μιλά για “μεθυστικές εκθέσεις … χάιδεμα υφασμάτων … ζαλιστικούς αντικατοπτρισμούς … άγριες γοητείες”, μ’ έναν λυρισμό, που δεν εκφράζει μόνο τη σχεδόν σαρκική ευαισθησία του συγγραφέα, αλλά μεταφράζει τα αποτελέσματα μιας εμπορικής πολιτικής που στόχο έχει να “εκπλήξει” με την ισχυρή έννοια του όρου γυναίκες που αυτο-προστατεύονταν από συνήθειες ελέγχου και συνετής συμπεριφοράς.

»Μας παρουσιάζει γυναίκες “χλομές από επιθυμία” μπροστά στα μεταξωτά, η λάμψη των οποίων μοιάζει με τις απαγορευμένες επιθυμίες, “πιασμένες στην παγίδα της αφθονίας μιας τέτοιας πολυτέλειας και με την ακαταμάχητη επιθυμία να ριχτούν εκεί μέσα και να χαθούν”. Πραγματικά πρόκειται για μυθιστόρημα που αναδεικνύει την ανθρώπινη φύση όπως την περιέγραψε ένας μεγάλος δεξιοτέχνης του είδους…».

Το 2023 μάς παρέδωσε μια εξαιρετική δουλειά που είναι δεδομένο πως τα κατοπινά χρόνια θα βρει θέση σε πολλές βιβλιοθήκες, αλλά και ερευνητικές εργασίες. Πρόκειται για το Άσμα Ασμάτων (εκδ. Στερέωμα). Σε τούτη τη μελέτη, μεταφρασμένη από τα εβραϊκά, συναντιέται εκ νέου με τον Renan, ο οποίος μάς άφησε ως παρακαταθήκη την εξαιρετική μετάφραση του Άσματος Ασμάτων.

Μάλιστα, το εγχείρημά του να δώσει θεατρική μορφή σε τούτο το μυστηριακό κείμενο αποτέλεσε αντικείμενο αμφισβήτησης από αρκετούς μελετητές. Ωστόσο, ουδείς τον έψεξε ποτέ για την γλωσσική και ποιητική μεταφορά την οποία επιχείρησε. Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, το Άσμα Ασμάτων μεταφράζεται στα ελληνικά από την Ιφιγένεια Μποτουροπούλου με τρόπο εξαιρετικό και εμπνευσμένο.

Το τελευταίο μεταφραστικό έργο της που πρόλαβε να μας παραδώσει εκδόθηκε πριν από λίγες ημέρες. Πρόκειται για το Σουβενίρ από τα Δαρδανέλια της Σοφί Μπας (εκδ. Στερέωμα). Αντικείμενο του βιβλίου είναι τα κεραμικά του Τσανάκ Καλέ (πόλη κοντά στην Τροία), από τις ανασκαφές του Σλήμαν έως τον ιαπωνισμό.

Η πολιτισμική αρχαιολογία είναι το αντικείμενο της παρούσας συγκριτικής μελέτης που εγκολπώνεται πολλούς επιστημονικούς κλάδους, προκειμένου να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τους λόγους που διαμόρφωσαν την οικειοποίηση, την υποδοχή και τη θριαμβευτική αναγνώριση αυτής της κληρονομιάς.

Η έκδοση συμπληρώνεται από την εισαγωγή του ποιητή και καθηγητή Κοινωνιολογίας Δημοσθένη Αγραφιώτη, αλλά και από ενδεικτικές εικόνες της κεραμικής τέχνης που αναδύθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή.

Από τις πλέον σημαντικές μεταφραστικές εργασίες της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου αποτέλεσε το βιβλίο του Ζορζ Μπερνανός Ημερολόγιο ενός επαρχιακού εφημερίου (εκδ. Πόλις). Ο ήρωας του Μπερνανός, εφημέριος σε ένα μικρό χωριό της Γαλλίας, είναι η εικόνα της ταπείνωσης, της θυσίας, του μαρτυρίου.

Ο ίδιος υπήρξε θύμα του αδύναμου χαρακτήρα του και της ασθενικής του φύσης (τελικά οδηγείται αναπόδραστα στον θάνατο). Είναι διαπρύσιος οπαδός του σωστού, αν και δεν καταφέρνει ποτέ να το φέρει εις πέρας.

Το μικρόβιο της απελπισίας, που τον μολύνει, τον κάνει να φοβάται ότι θα χάσει αυτή την πίστη. Επιπλέον, απειλείται από ισχυρούς εχθρούς: από τον κυνισμό της αριστοκρατίας, την αδιαντροπιά μιας νεαρής γυναίκας, την απόλυτη φτώχεια του. Το μόνο που μπορεί να αντιτάξει ο νεαρός εφημέριος σε όλα αυτά είναι η πηγαία αγάπη του και η ελπίδα του στη χάρη του Θεού.

Το Ημερολόγιο ενός επαρχιακού εφημερίου έχει μεταφραστεί και κυκλοφορήσει σε είκοσι εφτά χώρες, τιμήθηκε το 1936 με το Μεγάλο Βραβείο Μυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας και κατατάσσεται μεταξύ των σημαντικότερων έργων της γαλλικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Έχει μεταφερθεί αριστουργηματικά στον κινηματογράφο από τον  Ρομπέρ Μπρεσόν. Η ελληνική έκδοση συνοδεύεται από πρόλογο, αναλυτικό χρονολόγιο και εκτενείς σημειώσεις από την έκδοση της Pleiade, και επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη.

Το 2021 για λογαριασμό των εκδόσεων Στερέωμα, η Μποτουροπούλου θα μεταφράσει το μυθιστόρημα (σε μορφή επιστολών) Μελίκα του Γάλλου περιηγητή Castellan. Όλες οι επιστολές με το ύφος που είναι γραμμένες μεταφέρουν σ΄ εμάς μια ρεαλιστική εκδοχή της προεπαναστατικής εικόνας του ελλαδικού χώρου των περιοχών που επισκέφτηκε με άλλα μέλη μιας γαλλικής αποστολής, εκδοχή η οποία είναι πολύτιμη για την ιστορική μελέτη της περιόδου πριν από το 1821.

Στην ένατη επιστολή του Α΄ τόμου που εκδόθηκε το 1820, ο Castellan ενσωματώνει τη γοητευτική ιστορία της Μελίκα, την οποία διηγήθηκε στους Γάλλους ταξιδιώτες ένας Έλληνας περιπλανώμενος ραψωδός. Π

Πειρατεία, έρωτας, πόλεμος, φθόνος, προδοσία, αλλά στο τέλος θρίαμβος της αληθινής αγάπης, είναι τα μοτίβα που συνθέτουν αυτή την ιστορία που φαντάζει στον σημερινό αναγνώστη σαν παραμύθι, αλλά που στην πραγματικότητα περιέχει σπέρματα από την αληθινή ιστορία της Μονεμβασιάς στην οποία διαδραματίζεται.

Από τη γαλλική λογοτεχνία, η Μποτουροπούλου θα μεταφράσει ακόμη το μυθιστόρημα του Ζυλιέν Γκρακ Ένας επικίνδυνος γόης (εκδ. Καστανιώτη), το μυθιστόρημα του Πιέρ Λοτί Ψαράς της Ισλανδίας (εκδ. Στερέωμα), το μυθιστόρημα του Ντιντιέ Ντεκουάν Η υπηρεσία κήπων και λιμνών (εκδ. Στερέωμα), το μυθιστόρημα της Κατρίν Πανκόλ Muchachas (εκδ. Στερέωμα), το μυθιστόρημα της Μπάρμπαρα Κονσταντέν Και μετά, η Πωλέτ… (εκδ. Στερέωμα) και το μυθιστόρημα της Σοφί Φοντανέλ Μεγαλώνοντας (εκδ. Στερέωμα).

Είναι υπεύθυνη ακόμη για τις μεταφράσεις των βιβλίων Ο σαμανισμός και οι αρχαϊκές τεχνικές της έκστασης του Μιρτσέα Ελιάντ (εκδ. Χατζηνικολή), Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην τραγωδία του Αντρέ Γκριν (εκδ. Ίκαρος), Ελληνικά δημοτικά τραγούδια του Γκι Σονιέ (εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη), Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του εγώ της Άννας Ποταμιάνου (εκδ. Κέδρος), Εισαγωγή στην ανάγνωση του Lacan (Η δομή του υποκειμένου και Το ασυνείδητο δομημένο σαν γλώσσα) από τις εκδόσεις Πλέθρον.

Επιμέλειες

Επίσης, επιμελήθηκε μια σειρά από βιβλία αναφοράς. Το ένα έχει να κάνει με τον αγαπημένο της Renan και είναι οι Παιδικές και νεανικές αναμνήσεις (εκδ. Κοροντζή). Τα υπόλοιπα είναι τα εξής: Χειρόγραφος κώδιξ αρ. 35 του Αλέξανδρου Ρήγα Ραγκαβή (εκδ. Ακαδημία Αθηνών), Γραφή και δημιουργία (εκδ. Αιγόκερως) και Ο Ψυχάρης και η εποχή του από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου και η Book Press

Η Ιφιγένεια Μποτουροπούλου υπήρξε μια διακεκριμένη συνεργάτις της Book Press. Συνέγραψε μια εμβριθέστατη κριτική με αφορμή το βιβλίο της Ευαγγελίας Δαμουλή Αρσανάδες και αρχονταρίκια, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γρηγόρη.

Εξίσου σημαντικό ήταν το κριτικό κείμενό της με αφορμή την έκδοση Αναζητώντας την Άνδρο: Κείμενα και εικόνες 15ου – 19ου αι. από τη Συλλογή Ευστάθιου Ι. Φινόπουλου (εκδ. Μουσείο Μπενάκη και Καΐρειος Βιβλιοθήκη).

Είχε φιλοξενηθεί επίσης στη στήλη μας «Το εργαστήρι» όπου αναφέρθηκε διεξοδικά στη σχέση που ανέπτυξε με τον Εμίλ Ζολά όταν χρειάστηκε να αναμετρηθεί με το έργο του Ο παράδεισος των κυριών - απόσπασμα από το άρθρο της παρατίθεται παραπάνω.

Τέλο, πιο προσωπικό είναι το κείμενο που έγραψε για λογαριασμό της Book Press στη σειρά κειμένων «Μίλησε, μνήμη». Μια καλοκαιρινή ενθύμησή της από τη δεκαετία του ‘80. (βλ. φωτογραφία στα δεξιά], η οποία ολοκληρώνεται με τα εξής λόγια:

«Κάθε φορά που αναπολώ εκείνο το βράδυ, κάτι σπάει μέσα μου και κυλά γλυκά και μελαγχολικά, και μου φέρνει δάκρυα. Χαράς ή λύπης, άραγε; Ούτε σ’ αυτό έχω απάντηση. Μόνο να θυμάμαι μπορώ…»

Κι εμείς πλέον μόνο να τη θυμόμαστε μπορούμε. Και θα τη θυμόμαστε πάντα με αγάπη και θαυμασμό.